Kirol

From Wikipedia, the free encyclopedia

Kirol
Remove ads

Kirolak jolas edo lehiaketa helburu duten ekintzak dira, giza gorputzaren ahalegina edo gaitasuna eskatzen duten jarduerak. Kirola banaka nahiz taldeka egin daiteke.

Thumb
Kirolen adibideak: Eskrima, atletismo, errugbi eta Txirrindularitza.
Thumb
Pilota, nazioarteko euskal kirola
Thumb
Haurrak futbolean jolasten.
Thumb
Emakumeen presentzia dezente handitu da kirol gehienetan.

Izena

Kirol izenaren bi agerpen daude euskara zaharrean, XVII. mendekoak (Refranes y Sentencias mendebaldeko hizkerako atsotitzen bilduman); biak, «josteta» edo «libertimendu» zentzuan. Esanahi bereko gaztelania zaharreko quirola hitzaren maileguak dira.[1]

XX. mendearen hasieran, Resurreccion Maria Azkuek berreskuratu zuen hitza, eta adiera berri ezagunera hedatu.[1] Euskara batuaren garaian, kirol izenaren erabilera orokortu da,[2] beste hainbat termino eratorri ere eman ditu (kirolari, kirol egokitu, kirol oinetako...).

Remove ads

Definizioa

Kirola beste aisialdi-jardueretatik bereizten duen definizio zehatza, iturrien artean, aldatu egiten da. Definizio bati buruzko nazioarteko akordiotik hurbilena, Nazioarteko Kirol Federazioen Mundu Elkarteak (ingelesez GAISF) ematen du, zeina nazioarteko kirol federazio handienen elkartea den (futbola, atletismoa, txirrindularitza, tenisa, hipika kirolak, eta abar), eta, beraz, de facto, nazioarteko kirolaren ordezkaria da.

GAISFek, kirol bat hala hartzeko, honako irizpide hauek erabiltzen ditu erabakitzeko[3]:

  • Lehia-elementu bat izan.
  • Inolaz ere, kaltegarria ez izan edozein izaki bizidunentzat.
  • Ez egon hornitzaile bakar batek emandako ekipamenduen mendean (hondartza-futbola izeneko jabedun jokoan izan ezik).
  • Ez fidatu bereziki kirolerako diseinatutako zorteko elementuetan.

Gainera, aitortzen dute kirola izan daitekeela batez ere: fisikoa (errugbia edo atletismoa), mentala (xakea edo Goa), motorizatua (1 Formula edo nabigazio motorduna), koordinaziokoa (billar kirolak) edo animaliek lagunduta (zaldi-kirola)[3].

Kirol-mentalak kirolaren definizioetan sartzea ez da unibertsalki onartuta; horrek lege-erronkak sortu ditu kirolarentzat eskuragarri dauden finantzaketa ukatzeagatik[4]. GAISFek kirol-mental kopuru txiki bat aitortzen duen arren, ez dago kirol-mental gehiago onartzeari irekita.

Kirol terminoaren aplikazioa erronka ez-fisikoen multzo zabalago bati areagotu da, hala nola bideojokoak, e-kirol ere deituak (kirol elektronikotik) batez ere, parte-hartzearen eta antolatutako lehiaketaren eskala handia dela eta, baina kirol-erakunde nagusi gehienek ez dituzte horiek aitortzen. Europako Kontseiluaren Europako Kirol Gutunaren 2.i artikuluaren arabera, Kirolak esan nahi du: antolatutako edo antolatu gabeko parte-hartzearen bidez, egoera fisikoa eta ongizate mentala adieraztea edo hobetzea, harreman sozialak sortzea edo maila guztietan emaitzak lehian lortzea[5].

Lehiaketa

Thumb
Zaldi lasterketa

Ikuspegi kontrajarriak daude lehiaren beharra kirol baten definizio-elementu gisa, bada, ia kirol profesional guztiek lehiaketetan parte hartzea sartzen baitute tartean, eta gidari-organoek lehia eskatzen dute Nazioarteko Olinpiar Batzordeak (COI) edo GAISFek aitortzeko baldintza gisa[3].

Beste erakunde batzuek kirolaren definizioa jarduera fisiko guztia barne har dezan zabaltzea defendatzen dute. Esaterako, Europako Kontseiluak ariketa fisiko guztiak barne hartzen ditu, dibertsioagatik lehiatzen direnak barne.

Parte-hartzea zabaltzeko, eta gaitasun gutxiago duten parte-hartzaileengan galtzeak duen eragina murrizteko, jarduera fisiko ez-lehikorra sartu da tradizionalki lehiaketako ekitaldietan, hala nola eskola kiroleko egunetan, nahiz eta horrelako mugimenduak eztabaidagarriak izan ohi diren[6][7].

Lehia-ekitaldietan, parte-hartzaileak beren emaitzaren arabera kalifikatzen edo sailkatzen dira, eta, sarritan, errendimendu konparagarriko taldeetan banatzen dira (adibidez, sexua, pisua eta adina). Emaitzaren neurketa objektiboa edo subjektiboa izan daiteke, eta handicap edo zigorrekin zuzenduta. Lasterketa batean, adibidez, ibilbidea osatzeko denbora neurketa objektiboa da. Gimnasian edo ohol-jauzian, emaitza epaimahai batek erabakitzen du, eta, beraz, subjektiboa da. Boxeoaren eta arte martzial mistoen artean, epaitzeko ñabardura asko daude, non lehiakideek partidaren amaieran galdu ez badute garaipena epaileek esleitzen duten.

Remove ads

Kirolaren helburuak

Kirolaren helburu nagusia gaitasun fisikoak iraunaraztea eta handitzea da, baita arintasuna, mugimendua edo indarra areagotzea ere. Kirolak, bestalde, gogoaren ezaugarri jakin batzuk indartzen ditu, ausardia, iraupena eta diziplina, adibidez. Bestalde, kirol ekintza antolatu guztien helburua markak haustea edo aurkakoari nagusitzea da. Horregatik, aldi jakinetan, lehiaketak edo txapelketak antolatzen dira mundu osoan. Bi kirolari mota nagusi bereizten dira. Batetik, zaletua, edo kirola gustuz egiten duena (amateur), eta bestetik, profesionala, dirua irabazteko helburuarekin aritzen dena. Baina batzuetan, zaila da bien arteko bereizketa garbia egitea.[8]

Kirol profesionala, bestalde, kirolezko zuriketarako erabiltzen da maiz. Hau da, kirol ekitaldiak antolatzen dira, kirol taldeak erosi edo babesten, edo kirol batean parte hartzen, helburu hau izanik: gizabanako, talde, korporazio edo gobernu baten edo batzuen fama kaltetua hobetzea.

Historia

Kirol guztietan ekintza fisikoa da nagusi. Kirola ehizaren oinarrizko elementuetatik eratorri zela uste da, eta geroago zibilizazioaren aurrerabidearekin gizarte harreman, indarraren erakusketa eta jolas ekintza bihurtu zen. Antzinako egiptiarrek eta txinatarrek, adibidez, kirola egiten zuten, baina aurrerabiderik handiena Grezian gertatu zen. Greziako jokorik ospetsuenak Olinpiar Jokoak izan ziren, lau urtez behin egiten zirenak. Kirol modernoa XIX. mendean sortu zen Europan. Hiri handien sorrerak ekintza fisikoak egiteko gogoa piztu zuen, eta biztanleria egonkor bihurtzeak taldeak sortzea eta lehiaketak antolatzea bultzatu zuen, beti ere araudi bati eta tokiko edo herriko erakundeei lotuta (federazioak, batzordeak). Izadiarekin harremanetan egoteko asmoarekin, baita bizikletarekin, automobilaren eta gisako asmakuntzaren ondorioz ere kirol berriak sortu ziren (eskia, mendizaletsuna…). Komunikabideen aurrerapenak hedatu zirenean, burdinbide, errepide edo hegazkinari esker, kirol elkarteak sorrarazi zituen herrialdeetan eta nazioartean. Olinpiar Jokoak berriz ere 1896. urtean antolatu ziren, Pierre de Coubertin frantses baroiari esker, eta nazioarteko lehiaketei bultzada handia eman zitzaien honela.

Remove ads

Kirol profesionala

Kirolak badu entretenimendu elementu garrantzitsua; horrekin batera, hedabideen zabaltzeak zein aisialdiaren handitzeak, kirol munduaren profesionalizazioa ekarri dute neurri handi batean. Horrek polemika zabala ekarri du, bestetik: kirolari profesional askorentzat kirola bera baino garrantzitsuagoa izan daitezke dirua eta ospea. Aldi berean, zenbait kirol errentagarriagoak edo ezagunagoak bilakatu dira, diru-iturri oso garrantzitsuak bihurtuz eta batzuetan tradizio baliotsuak galdu dituzte. Futbola Europan eta Latinoamerikan edo AEBetan futbol amerikarra, saskibaloia eta beisbola urtero diru kopuru handiak mugitzen dituzten kirolen adibideak dira.

Bilakaera horrek lehiakortasuna areagotzea dakar, atal ekonomikoa ere sartzen denean garaipenaren aldeko borrokak beste zentzu bat hartzen baitu. Ondorioz, elementu negatibo ugari ager daiteke, tartean dopinaren erabilera, iruzurrak, lehia konponduak, mafiak eta bestelako hainbat trikimailu edo tranpa.

2014ko dauten arabera, urtero, Kirolaren munduak ikuskizun gisa, 70.000 milioi euro inguruko kopurua mugitzen du, sarreren salmentaren, telebistaren eskubideen eta babesleen artean. Kirolaren praktikarekin lotutako kontsumoak sartzen badira, hala nola kirol ekipamendua eta arropa eta osasun eta fitness gastuak, kirol industriak 600.000 milioi euro inguru sortzen ditu urtero mundu osoan.[9]

Espainiari dagokionez, 2017. urtean 4.924 milioi euro izan ziren kirolean egindako gastua.

Kirol ezberdinak aztertzen baditugu, Forbes aldizkarian oinarrituz, soldaten eta babesleen artean hauek dira diru gehien mugitzen duten kirolak[10]:

Informazio gehiago #, Kirola ...

Bestalde, hauek dira irazi gehien dituzten kirolariak[10]:

Informazio gehiago #, Kirolari ...
Remove ads

Kirol sailkapena

Kirolak hainbat irizpideren arabera sailka daitezke. Horitako bat bakarkako kirolak (atletismo) eta taldekako kirolak (errugbi) banatzean datza. Kirola egiteko beharrezko osagarrien arabera ere banatu daitezke. Kirol batzuetan gorputza bera bakarrik da beharrezkoa (borroka greko-erromatar), baina beste batzuetan baloia (futbol), patinak, zintak eta abar behar dira praktikatu ahal izateko. Azkenik, batzuek animaliekin jokatzen dute (polo) eta beste batzuek garraio ezberdinak behar dituzte (bela).

Sailkatzeko beste irizpide bat praktikatzen den lekuaren arabera da, hau da, aire librean, pista jakin batean edo elurra bezalako lurzoru batean egiten bada (eski). Honen ondorioz, neguko edo udako kirolak izaten dira, nahiz eta urte guztian zehar egiteko aukera izan aurrerapen teknologikoei esker.

Azkenik, kirolaren helburuaren arabera egin daiteke banaketa, hau da, garaipena nola lortzen den, tirozko (arkularitza) edo irristatze kirolak, adibidez.

Sailkapen arrunta

Jarraian, kirol ezagunenen zerrenda dago kategoria arrunten arabera sailkatuta. Kirol batzuk hainbat kategoriatakoak izan daitezke eta kirol horietako askok elbarritasuna duten pertsonentzako baliokidea dute, gainera:

Atletismo


Talde kirolak

 Gimnastika

Kirol anitzeko probak

Erraketa kirolak

Txirrindularitza

Irristaketa kirolak

 Izotz kirolak

Mendi kirolak

Ur kirolak

Borroka kirolak

 Borroka-arte

Indar kirolak

Aire kirolak

Punteria kirolak

Motor kirolak

Bestelako kirolak

Kirol olinpikoak

Olinpiar Jokoak hautatutako hainbat kirolen nazioarteko lehiaketa da. Hori dela eta, kirolak Olinpiar Jokoetako programaren parte direnean, "kirol olinpikoak" esaten zaie eta beraz, sailkapen bate egin daiteke[11]. Gainera, olinpikoak ez direnen artean, Nazioarteko Olinpiar Batzordeak (COI) aitortzen dituen batzuk daude.

Remove ads

Kirol zabalduenak

Thumb
Kirol profesionalak diru asko mugitzen du.

2018an fan edo jarraitzaileen arabera hauek ziren zabalduenak:[12]

Informazio gehiago #, Fan ...
Remove ads

Kirola ikuskizun gisa

Kirol lehiaketak entretenimendu moduan kontsumitzen diren aisialdi modu bat dira. Kirol gehienak publikoa dagoen lekuetan praktikatzen dira, estadio, kirol pabiloi edo kalean. Prentsa, irratia, telebista edo internet bezalako komunikabideen etorrerarekin batera, kirolek hedabideen plataforma indartsuen laguntza dute. 1977tik aurrera, telebista kateak agertzen hasi ziren kirol gertaerak eta albisteak igortzeko. Batzuk orokorrak dira eta kirol desberdinetan aritzen dira, Teledeporte edo GOL, adibidez. Beste batzuk, aldiz, kirol bakarrean espezializatzen dira. Gainera Barca tv-k bezalako telebista kateak talde bakarrean ardazten dute beraien emanaldi guztia. Kirol prentsaren artean, Kataluniako Mundo Deportivo eta Sport, Frantziako L'Équipe, Italiako La Gazzetta dello Sport eta Espainiako Marca eta AS dira ezagunenak[13].

Kirol ekitaldi nagusiak

Gaur egun kirol ekitaldi garrantzitsuenak munduko zonalde guztietatik ikus daitezke teknologiaren aurrerapenari esker eta hauek dira garrantzitsuenetarikoak[14]:

Remove ads

Kirola Euskal Herrian

Sakontzeko, irakurri: «Herri kirol» eta «Pilota joko»

Euskal Herrian egiten diren kirolak bi multzotan bana daitezke:

  • Munduan oso zabalduta dauden kirolak: futbola, txirrindularitza, boxeoa, judoa, eta abar.
  • Herri kirolak: Euskal Herrian soilik edo beste herrialde bakan batzuetan egiten direnak.

Pilota jokoa

Gehienbat Euskal Herrikoak diren kirolen bigarren multzo horretan, baina gero eta areago mundu zabaleko kirolen lehenengo multzora bideratuta, Euskal Herriko kirolik nazioartekoena dugu: pilota jokoa, pilota edo euskal pilota. Pilota jokoak nazioarteko federazioa du, Euskal Pilotaren Nazioarteko Federakuntza (EPNF), eta Euskal Herria ez dago bere horretan federakuntza horretan ordezkatuta: Euskal Herriko pilotariek Euskal Autonomia Erkidegoaren, Espainiako Erresumaren edo Frantziako Errepublikaren ordezkaritzat aritu behar dute. Pilota jokoa erakustaldiko kiroltzat sartu izan da Udako Olinpiar Jokoetan.

Euskal pilotaren modalitateak:

Herri kirolak

Herri kirolak bi ataletan sailka daitezke:

  • Kirolaria bakarka edo beste baten kontra ari dela egiten direnak.
  • Animalia probak.

Lehen, herri-kiroletan aritzen ziren ia guztiak gizonezkoak ziren. Emakumeak aritzea guztiz arraroa zen, ez zegoen ondo ikusita. Banaka batzuek etxean egiten zuten, baina ez plazan, jendaurrean.[15] Hala ere, XX. mendearen azken zatiaz geroztik emakumeak gero eta gehiago aritzen dira, Euskal Herriko gizarteak sexismoa gainditze aldera egindako bidearen islatzat.

Herri kirolek nekazaritzan eta arrantzan dituzte sustraiak. Nekazariek baserriko lanetan oinarrituriko joko eta demak asmatu zituzten baserrien arteko norgehiagokak antolatzeko; arrantzaleek, berriz, arrantzaldian herrian bertan edo ondoko portuko arrantzaleekin sortutako ika-mikak argitzeko erabili zituzten.

Gaur egun, ordea, herri kirol batzuk erabat profesionalizatu ez badira ere (hala nola harri jasotzea eta aizkolaritza), erdi profesionalizatuta daudela esan daiteke. Beste kirol batzuek, berriz, erabat amateur izaten jarraitzen dute, eta, txapelketak kenduz gero, haien ekitaldiak apustuetara eta erakustaldietara mugatzen dira.

Herri kirolen artean, hauek aipa ditzakegu, besteak beste:

Azken urteetan, herri kiroletako zenbait txapelketa antolatu izan dira han-hemenka: Munduko Aizkolarien Txapelketa; Euskal Herriko Aizkolarien Txapelketak; Gipuzkoakoak; Bizkaikoak edo Nafarroakoak; Segalarien Txapelketak; Euskal Herriko harri jasotzaileen txapelketak...

Sokatirari dagokionez, urteak dira euskal herritar sokatiralariek parte hartzen dutela munduko sokatira txapelketetan. Hasieran, Espainiaren edo Frantziaren izenean hartu behar zuten parte; baina, 2014. urtetik aurrera, Basque Country («Euskal Herria», ingelesez) izenez dihardute.[16]

Herri kirolen arauak

Herri kiroletako arautegia usadio zaharretan gordetako baldintzetatik ateratako oinarrietan arautzen da. 1942. urtean, ordu arteko arazoak konpondu nahian, arautegi bat lantzen hasi ziren, eta 1943ko abuztuaren 20an arautegi ofiziala argitaratu zen. Geroago, 1976ko urtarrilaren 1ean, arautegi zaharra egokitu, eta berri bat erabiltzen hasi ziren. Hasiera batean, Atletismo Federazioek egiten zuen epailetza lanak, geroago, berriz, lan hori lurralde bakoitzeko herri kirol federazioek hasi ziren betetzen.

Remove ads

Erreferentziak

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads
Remove ads