Xabier Lizardi
euskal idazlea From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Jose Maria Agirre Egaña,[1] ezagunagoa Xabier Lizardi goitizenez, (Zarautz, Gipuzkoa, 1896ko apirilaren 18a - Tolosa, 1933ko martxoaren 12a) euskal idazlea eta politikaria izan zen. Idazletzat, batez ere olerkigintzan jardun zuen. Zuzenbidea ikasi zuen, eta Tolosako enpresa batean sartu zen lanean. Euskaltzaleak elkartea sortzen lagundu zuen, eta bere garaiko ekintza kultural eta politikoetan parte hartu. Eusko Alderdi Jeltzaleko Gipuzkoa Buru Batzarreko kide eta buruzagi izatera iritsi zen. Esteban Urkiaga Lauaxeta (1905-1937) eta Nikolas Ormaetxea Orixerekin batera, bere aroko olerkari hoberena dugu. Biotz-begietan, 1932an argitaratua, kritikariek oso aintzakotzat hartu zuten. Xabier Lizardi hil eta gero, Aitzolek haren Umezurtz olerkiak argitaratu zituen.
.png){kind=small}
Gerra Zibilaren aurretiko olerkari lirikorik behinena, izadiaren —izadi edertuaren— olerkaria izan zen. Lizardiren prosa haren poesia bezain originala da. Itz lauz izeneko bilduman lehen mailako idazle, estilo pertsonal eta moderno baten jabe ageri da.
Remove ads
Bizitza
1896ko apirilaren 18an jaio zen Zarautzen. Datu batzuen arabera, Egañaenea etxean (gaur egun, Nafarroa kaleko 7. zenbakiko etxea)[2][3]; eta, beste batzuen arabera, Azara kalean.[4][5] Frantzisko Maria Eleuterio Agirre Goikoetxea zarauztarraren eta Emilia Nizeta Juliana Kasilda Egaña Belaunzaran donostiarraren seme zaharrena zen.[6][7][5] Jaio eta biharamunean bataiatu zuten Zarauzko Andre Mariaren Zeruratzearen parrokian eta Jose Maria Bizente jarri zioten izena.[6][5]
Hamar urte zituela, Tolosara aldatu zen familia, eta han hasi zen berreskuratzen erdi galdua zuen euskara.[8] 1913an aita hil zitzaionean, ikasketak aldi baterako utzi zituen familia osoari laguntzeko.[7] 1916an Bilboko Euzko-Deyan idazten hasi zen, lanak Zarauztar Sabin eta Samaiko Zulo izengoitiez izenpetuz. Urtebete geroago (1917) Zuzenbide ikasketak amaitu zituen Madrilen.[8] Perot fabrikako kudeatzaile izateko kontratatu zuten Tolosan bertan (1923).[9] Lana zela eta, asko bidaiatu zuen Espainian zehar, eta Parisen ere egon zen.[10]
1923ko otsailaren 2an Frantziska (Pakita) Eizagirrarekin ezkondu zen.[7][5] Zazpi seme-alaba izan zituzten, eta horietatik hiru umetan hil ziren.[7][11]
Arrasaten 1927an ospatutako Euskeraren Egunean gailendu zen eta han lehen aldiz Xabier de Lizardi izengoitia erabili zuen.[12] Geroago, Aitzoli bidalitako azken gutunean, idatzi zuen euskaraz sortu zituen idazlan guztiak izengoiti horrekin sinatu behar zirela.[13]
Euskararen aldeko ekintzaile nekagaitz agertu zen: euskarazko egunkari bat argitaratzeko asmoa landu zuen; Larramendiren ohoretan egin ziren literatura jaiak antolatu zituen, eta ekinaldi askotako lankidea izan zen (Errenteriko Euskeraren Eguna, Segurako Ume Euskaldunaren Eguna, Bergarako Euskeraren Eguna, Kirikiño Sariaren antolakuntza, eta abar).[8]
Euskaltzaleak elkarteak, Lizardi bazkide zuela, sakabanatuta zeuden olerkariak bildu nahirik, Euskal Poesiaren Eguna antolatu zuen Errenterian Luis Jauregiren omenetan (1930). Bertan esku hartu zuen Lizardik, hiru poesia aurkeztuz. Hurrengo urteko ekitaldirako, Tolosan Emeterio Arreseren ohorez idatzitako Urte-giroak ondu zuen, «Lizardiren obrarik garaiena» (Aitzol).[8] 1932an Biotz-begietan, olerki bilduma ospetsua, eta bi antzerki lan, Laño ta izar eta Bi aizpak argitaratu zituen.[10] Urte berean, Kirikiño Saria irabazi zuen Etxe-barne bizia izeneko artikuluarengatik.[14][8] 1933an hil zen, pneumoniak jota, 36 urte besterik ez zuela.[15]
Hil ondoren, Lizardiren beste liburu bat plazaratu zen: Umezurtz-Olerkiak (1934). Urte berekoa da Itz lauz izeneko artikulu bilduma. Geroago, 1953, Ezkondu ezin zitekeen mutilla antzerki lana agertu zen.[12][16]
Remove ads
Lanak
Poesia
Antzerkia
Artikuluak
Remove ads
Kritika
Xabier Lizardiren idazlanen gai nagusietako batzuk heriotza, natura, aberria, euskara eta kristautasuna dira.[4] Bizitzan zehar, ezagunagoa izan zen antzerkigile gisa olerkari gisa baino:
| « | (...) hizkeraren trinkoagatik eta gogoetaren malguagatik, Xabier Lizardiren poesia gizamaila kultu baten kontsumorako artea zen. Bere garaiko klase landua, zoritxarrez, erdalduna zen gehienbat, eta euskaldungoa berriz ez zen aski eskolatua euskaraz, edertasuna posible zela frogatzen zion artistaren lana dastatzeko, urte asko eta historia luze bat pasa behar izan dute poesia minoritario hura herri oso baten erreferentzia izaten hasteko. | » |
| Koldo Izagirre[4] | ||
Xabier Leteren esanetan, Lizardi hizkuntza poetiko berezi bat sortu zuen lehen euskal poeta izan zen.[4] Gabriel Arestik, berriz, esan zuen «Lizardik urrezko orri bat eskribitu zue[n](la) euskal literaturan, guztirik ederrena, guztirik dizdiratsuena».[4]
Aitzolek euskal literaturaren historiako idazle esanguratsuenen artean kokatu zuen Lizardi, Bernart Etxepare eta Sabin Aranarekin batera.[13]
Luis Mari Mujika idazleak Azorínen hitzekin deskribatu zuen Lizardiren sormena: «Ni naiz paisaia».[2]
Josu Landaren hitzetan, Lizardi «anomalia zoragarri bat» da euskal literaturaren historian, eta haren olerkien «erdia baino gehiago gaur egun rapeatzeko modukoak izango lirateke».[19]
Aipamenak
- XX. mendeko poesia kaierak, Koldo Izagirre
- Euskal literatura alfabetatzeko, Enrike Zabala
- Euskal literaturaren historia, Ibon Sarasola
- Euskal literaturaren antologia, Xabier Mendiguren eta Koldo Izagirre
- Historia de la literatura vasca, Koldo Mitxelena
- Euskal literatura, Santiago Onaindia
- Euskal Idazleen Lorategia, Karmelo Etxenagusia
- Lur hiztegi entziklopedikoa
- Harluxet hiztegi entziklopedikoa
Lizardi olerkia eta abestia
Mikel Laboak abesti bat sortu zuen Bernardo Atxagaren Lizardiren omenez idatziriko olerki baten hitzetan oinarrituta. 1985ean argitaratu zuen Sei albumean,[20] baita geroago 1997ko Zuzenean albumean ere.[21]
Ni ez naiz Mikel Laboa komiki-liburuko gutxienez 8 orritan irudikatzen da Laboak abestia nola sortu eta grabatu zuen. Grabatzeko estudioan sartu eta egin zuen lehenengo saioa nahikoa izan zen grabazioa borobiltzeko, estudioan grabazioa ikusten ari ziren Jean Phocas soinu-teknikaria, Iñaki Salvador musikaria, eta Marisol Bastida guztiz hunkitu zirela. Abestiaren inguruko fantasiazko irudiak.[22][23]
Doinua erritmoaren aldetik tangoa denez, Laboak dantzatu ere egiten zuen abestia interpretatzen zuenean, pianoan Iñaki Salvador aritzen zela.[24]
.jpg)
Hau da Bernardo Atxagakren olerki ezaguna:[25]
- Lizardi, Rimbaud etorri duk hitaz galdezka
- eta gu ere hire zain geundela
- esan zioagu
- ez hintzela aspaldi azaldu
- etxetik
- eta belatzean eseri gaituk denok
- erlojuak janez
- baina mezularia bidali diagu Alosko torrea
- eskilara luzetan
- beleak uxatzen
- ote hintzen ikus zezan
- gero kanpaiak entzun dizkiagu
- zakurrak zaunkaka
- orduan sortu haiz bidetik
- balantzaka
- eta hirekin aurrez aurre jarri garenean
- zerraldo erori haiz gure oinetan
- eta gorpu gogor hintzen
- udazkenaren tronoan
- hertsi dizkiagu begiak
- adiosik ez
- eta goizaldean
- muxika hezur batetan sarturik
- o petit poete
- pirotekniarik gabe lurperatu haugu
- baratzan.
Remove ads
Ondarea
Xabier Lizardiren izena daramaten kaleak daude Gipuzkoako hiru udalerritan: Zarautzen (han jaio zen eta hangoa zuen aita), Tolosan (han lan egin zuen eta han hil zen) eta Donostian (hangoa zuen ama).[26][27][28]
1961ean, Euskaltzaindiak Gipuzkoako Aurrezki Kutxarekin batera Lizardi olerki saria antolatu zuen.[29]
Bertsolaritzan, Lizardi saria ematen zaie bertsolari gazteei 1976az geroztik.[30]
1982an, Zarauzko Udaleko Kultura Departamenduak Xabier Lizardi saria ezarri zuen euskal haur eta gazte literatura sustatzeko.[31]
2011az geroztik, Jose Luis Padronek poesiari buruzko podcast bat zuzentzen eta aurkezten du, Lizardiren baratza izenburua duena.[32]
Lizardi institutua dago idazlearen jaioterri Zarautzen (Gipuzkoa).
Remove ads
Erreferentziak
Bibliografia
Ikus, gainera
Kanpo estekak
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads