From Wikipedia, the free encyclopedia
تیتراسیون (به انگلیسی: Titration) یا تیتر کردن، تیترامتری نیز نامیده میشود،[1] در علم شیمی عبارت است از تعیین غلظت یک محلول مجهول با روشهای مختلف. یک روش آزمایشگاهی معمول کمی در شیمی تجزیه است، که برای اندازهگیری غلظت نامعلوم یک آنالیت استفاده میشود. از شناخته شدهترین تیتراسیونها، تیتراسیون حجم سنجی اسید و باز است.[2] چون اندازهگیری حجم در تیتراسیون خیلی مهم است، آن را آنالیز حجمی نیز مینامند. یک واکنشگر ناب که تیترانت یا تیتراتور نامیده میشود،[3] به عنوان یک محلول مناسب استفاده میگردد. یک حجم از تیترانت با غلظت مشخص با یک محلول یا آنالیت واکنش میدهد[4] تا غلظتش مشخص شود. حجم تیترانت واکنش داده را تیتر مینامند.
کلمه تیتراسیون از کلمه لاتین تیتولوس به معنی کتیبه یا عنوان گرفته شدهاست. کلمه فرانسوی تیتر نیز از همین منشاء به معنی رتبه گرفته شدهاست. آنالیز حجمی در اواخر قرن ۱۸ در فرانسه ابداع شد. فرانسیس آنتونی هنری اولین بورت را اختراع کرد.[5] جزف لوییس گی با اضاف کردن بازویی در طرفین آن و پیشرفته کردنش، کلمههای پیپت و بورت را ابداع کرد. یک پیشرفت مهم در روش و محبوبیت آنالیز حجمی در هنگامی رخ داد که، کارل مور، بورت را با گذاشتن یک گیره و نوک در پایینش پیشرفت داد و در سال ۱۸۵۵ [6] یک کتاب در این باره نوشت.
این روش بر اندازهگیری حجم دقیق یک محلول استوار است. در این روش محلول با غلظت معین که محلول استاندارد نام دارد در بورت ریخته میشود، و محلول با غلظت نامعلوم که محلول مجهول نام دارد در یک ارلن ریخته میشود. فرآیند تیتر کردن که عبارت است از افزودن قطره قطره محلول معلوم به محلول مجهول، تا زمانی که واکنش بین دو ماده کامل شود ادامه دارد. برای تشخیص کامل شدن واکنش روشهای مختلفی به کار میرود که معروفترین آنها استفاده از شناساگرهای شیمیایی است.[7]:
آنالیز نمونهخای خاک با تیتراسیون.
روش اولیه با یک بشر یا ارلن که شامل مقدار مشخصی آنالیت و مقدار کمی شاخص که در زیر یک بورت یا پیپت کالیبره شامل تیترانت است، صورت میگیرد. مقدار کمی تیترانت به آنالیت و شاخص اضافه میشود تا وقتی که شاخص شروع به تغییر کند، که شروع نقطه همارزی است. با توجه به نقطه همارزی مورد نظر، یک قطره یا کمتر از تیترانت میتواند اختلافی دائمی یا موقت در شاخص ایجاد کند. وقتی نقطه همارزی واکنش فرا رسید، حجم مصرفی واکنش دهنده اندازهگیری شده و غلظت آنالیت با فرمول زیر حساب میشود.
که Ca غلظت آنالیت را به صورت مولار نشان میدهد، Ct غلظت مولار تیترانت، Vt حجم استفاده شده تیترانت در واحد لیتر، M ضریب تناسب که از معادله شیمیایی بدست میآید، و Va حجم آنالیت استفاده شده به لیتر است.[8]
معمولا تیتراسیون به تیترانت و آنالیت به صورت مایع نیاز دارد. گرچه مواد جامد نیز در یک حلال آبی حل میشود، حلالهای دیگر مثل اتانول و استیک اسید برای موارد دیگر استفاده میشود. (مانند پتروشیمی)[9] آنالیتهای تغلیظ شده برای بالا بردن دقت، رقیق میشوند.
تیتراسیونهای بدون اسید، نیازمند پیاچ ثابت در طول واکنش هستند؛ بنابراین، ممکن است محلول بافر به محفظه تیتراسیون اضافه شود تا پیاچ را ثابت نگه دارد.[10]
برای مثال، وقتی ۲ واکنشگر ممکن است با تیترانت واکنش دهند، و فقط یکی به عنوان آنالیت مورد نظر است، یک پوشاننده جدا ممکن است به واکنش اضافه شود تا یونهای ناخواسته نشان داده نشوند.[11]
در بعضی از واکنشهای اکسایش ممکن است برای بالا بردن سرعت واکنش به محفظه گرما داده شود. برای مثال، برای اکسیداسیون بعضی حلالهای اگزالات نیاز به دمای ۶۰ درجه سانتیگراد است تا سرعت واکنش معقول باشد.[12]
منحنی معمول تیتراسیون اسید دیپروتیک که با پایه قوی تیتر میشود؛ که تیتر شدن اکسالیک اسید با سدیم هیدروکسید نشان داده شدهاست. هر دو نقطه همارزی قابل مشاهده هستند. منحنی تیتراسیون منحنی است که محور x آن حجم تیترانتی را نشان میدهد که از اول واکنش اضافه شدهاست، و محور y هم غلطت آنالیت در آن حجم میباشد (در موارد اسیدی محور y پیاچ حلال را نشان میدهد.[13]
در تیتراسیون اسیدی، منحنی تیتراسیون قدرت اسید و باز را نشان میدهد. برای یک اسید و باز قوی، منحنی ملایم و با شیب زیاد در نقطه همارزی خواهد بود. به همین دلیل، یک تغییر کوچک در حجم تیترانت در نزدیک نقطه همارزی، پیاچ را به شدت تغییر میدهد و شاخصهای زیادی را برای آن میتوان اختصاص داد (برای مثال کاغذ تورنسل، فنول فتالئین یا برموتیمول آبی).
اگر در شرایطی یکی از دو عامل اسید و باز قوی و دیگری ضعیف باشد، منحنی نامنظم خواهد بود و با تغییر کم حجم در نزدیکی نقطه همارزی، پیاچ کمتر تغییر میکند. برای مثال، منحنی تیتراسیون، اسید اگزالیک (اسید ضعیف) با سدیم هیدروکسید (باز قوی) نشان داده شدهاست. نقطه همارزی بین پیاچ ۸-۱۰ اتفاق میافتد، این موضوع نشان میدهد که حلال در نقطه همارزی خاصیت باز را دارد و نشانگر مورد نظر فنول فتالئیناست. منحنی تیتراسیون برای یک اسد قوی و باز ضعیف نیز این چنین است و حلال خاصیت اسیدی گرفته و باید از شاخصهای متیل اورانژ و برموتیمول آبی استفاده شود.
تیتراسیون بین اسید ضعیف و باز ضعیف دارای نامنظمی شدید است، به همین دلیل، یک شناساگر قطعی برای این حالت وجود ندارد و از یک پیاچ سنج برای نشان دادن واکنش استفاده میشود.[14]
تابعی که میتوان برای توصیف منحنی استفاده کرد تابع سیگموئید است.
انواع مختلفی از تیتراسیون با روشها و اهداف مختلف وجود دارد و رایجترین انواع تیتراسیئن کیفی عبارتاند از: تیتراسیون اسید-باز و تیتراسیون اکسایشی و کاهشی.
شناساگر | رنگ در محیط اسیدی | بازه تغییرات رنگ | رنگ در محیط بازی |
---|---|---|---|
متیل ارغوانی | زرد | ۰.۰ - ۱.۶ | ارغوانی |
بروموفنول آبی | زرد | ۳.۰ - ۴.۶ | آبی |
متیل نارنجی | قرمز | ۳.۱ - ۴.۴ | زرد |
متیل قرمز | قرمز | ۴.۴ - ۶.۳ | زرد |
لیتموس | قرمز | ۵.۰ - ۸.۰ | آبی |
برم تیمول آبی | زرد | ۶.۰ - ۷.۶ | آبی |
فنل فتالئین | بی رنگ | ۸.۳ - ۱۰.۰ | ارغوانی |
آلیزارین زرد | زرد | ۱۰.۱ - ۱۲.۰ | قرمز |
تیتراسیون اسید- باز به خنثی شدن اسید و باز هنگامی که با حلال مخلوط شدند ربط دارد. علاوه بر نمونه، شناساگر پیاچ که به محلول اضافه میشود، در نشان دادن نقطه همارزی مؤثر است. شناساگر تیتراسیون اسید باز با تغییر رنگ، نقطه همارزی را نشان میدهد. نقطه پایانی و نقطه همارزی حتماً یکی نیستند، زیرا نقطه همارزی با استکیومتری واکنش مشخص میشود، ولی نقطه پایانی صرفا با تغییر رنگ مشخص میگردد؛ بنابراین برای کاهش خطا باید شناساگر مناسبی انتخاب شود. برای مثال، اگر نقطه همارزی در پیاچ ۸٫۴ باشد، استفاده از فنول فتالئین به جای آلیزارین زرد، خطا را کاهش میدهد. شناساگرهای معروف و رنگشان و پیاچ ای که تغییر رنگ میدهند، در جدول بالا آمدهاست.[15]
برای جوابهای دقیقتر، وقتی که یک اسید یا باز ضعیف موجود باشد، پیاچ سنج یا هدایت سنج مورد استفاده قرار میگیرد.
برای بازهای خیلی قوی مانند هیدرید و آمینه آهن، آب به عنوان حلال مناسبی شناخته نمیشود، به جای آن از اسیدهای خیلی ضعیف و حلالهای بی آب مانند تتراهیدروفوران برای تیترانت و شناساگر استفاده میشود.[16][17]
یک پتانسیومتر برای تخمین نقطه پایانی استفاده میشود، وقتی که یکی از ترکیبات که به عنوان اکسیدکننده است پتاسیم دیکرومات باشد. تغییر رنگ از نارنجی به سبز قطعی نیست، بنابراین از شناساگری مانند پتاسیم دیکرومات استفاده میشود.[18] آنالیز شراب برای گوگرد دیاکسید به عنوان عمل اکسیداسیون به ید نیاز دارد، در این مورد از نشاسته به عنوان شناساگر استفاده میشود، وقتی که ترکیب آبی شود نشانه نقطه پایانی است.[19]
بعضی از تیتراسیونهای اکسایش و کاهشی به دلیل رنگ شدید مواد، نیازی به شناساگر ندارند.[20]
در این روش واکنشگرها را با یک گاز اضافی مخلوط میکنند، که جای تیترانت را میگیرد. در یک مثال مشهور تیتراسیون گازی، ازون گازی با نیتروژن اکسید طبق معادله زیر واکنش میدهد.
بعد از کامل شدن واکنش، تیترانت و فراوردهها اندازهگیری میشوند، که برای تخمین مقدار آنالیت اولیه استفاده میشود.
تیتراسیون گازی فوایدی نسبت به طیفسنجی نوری ساده دارد. اول، اندازهگیری به طول مسیر ربطی ندارد، زیرا، همان طول مسیر در اندازهگیری فراورده و تیترانت اضافی استفاده میشود. دوم، اندازهگیری به صورت خطی با جذب رابطه ندارد، بلکه طبق قانون بیر-لامبرت تابعی از غلظت آنالیت است. سوم، در گونههایی که طول موج معمول آنالیتها باهم تداخل دارند، بسیار کاربرد دارد.[23]
تیتراسیون کمپلکس به کمپلکس بودن آنالیت و تیترانت ربط دارد. عموماً شناساگر مورد نیاز با توجه به آنالیت یک کمپلکس ضعیف میباشد. برای مثال اریوکروم بلک تی برای تیتراسیون کلسیم و منیزیم و کیلیت برای تیتراسیون آهن در حلال استفاده میشود.[24]
تیتراسیون پتانسیل زتا، تیتراسیونی است که کامل شدن واکنش توسط پتانسیل زتا، در آن نشان داده میشود، نه توسط شناساگر، که برای همگنهای مشخص مثل کلوئیدها استفاده میشود.[25] یکی از استفادههایش تخمین زدن نقطه ایزوالکتریک در زمان صفر شدن بار سطح میباشد، که به تغییر پیاچ و اضافه کردن ماده فعال سطحی صورت میگیرد. یا برای تخمین زدن درجه مناسب در لخته سازی یا تثبیت سازی استفاده میشود.[26]
از یک روش از حالت تیتراسیون زیستشناسی برای تخمین غلظت ویروسها و باکتریها استفاده میشود. تا وقتی که آزمایش مثبتی برای حضور ویروسها انجام نشود، رقیق سازی پیاپی در نسبتهای ثابت انجام میشود. مثبت یا منفی بودن مقدار را میتوان با بررسی بصری زیر میکروسکوپ یا با روش تست الیزا فهمید. این مقدار همان تیتر نامیده میشود.[27]
روشهای مختلفی برای تخمین نقطه پایانی وجود دارد.[28]
این اصطلاحها در صورتی به جای هم استفاده میشوند که متفاوت باشند. نقطه همارزی هنگامی است که از لحاظ تئوری واکنش کامل شدهاست. تعداد مول آنالیت برابر تعداد مول تیترانت باشد. نقطهٔ پایانی همان است که واقعا اندازهگیری میشود. یک تغییر فیزیکی در حلال که توسط شناساگر یا ابزارهای اشاره شده در بالا مشخص میشود.[29]
این تفاوت کوچکی در میان آنها است. این خطا به شناساگر بستگی دارد و نامعلوم است.[30]
تیتراسیونی است که در جهت عکس انجام میشود. به جای تیتراسیون نمونه اصلی، نمایانگر اضافی به حلال اضافه میشود و آن تیتراسیون میشود. این عمل وقتی مفید است که نقطه پایانی آن راحتتر از تیتراسیون معمولی پیدا شود. مانند واکنش تهنشینی. و وقتی که واکنش میان تیترانت و آنالیت بسیار کند باشد. وقتی که آنالیت یک جامد انحلال ناپذیر باشد.[31]
تیتراسیون کارل فیشر: یک روش پتانسیل سنجی که مقدار جا مانده آب را در ماده آنالیز میکند. یک مثال حل شده در متانول است که با روش کارل فیشر تیتراسیون میشود. این روش شامل ید است که به خوبی در آب حل میشود. بنابراین مقدار آب را میتوان با نشان دادن پتانسیل الکتریکی یودهای اضافی تخمین زد.[37]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.