From Wikipedia, the free encyclopedia
Salvador de Madariaga Rojo, nado na Coruña o 23 de xullo de 1886 e finado en Locarno (Suíza) o 14 de decembro de 1978, foi un diplomático, escritor, historiador e pacifista galego. Durante a Segunda República Española foi ministro de Instrución Pública e de Xustiza en 1934. De pensamento liberal e europeísta, logo do inicio da guerra civil española exiliouse no Reino Unido. Durante a guerra fría foi un activo militante en contra do comunismo soviético, así como un opositor da ditadura franquista; só retornou a España logo da morte de Franco. Membro de número da Real Academia Española e a Real Academia de Ciencias Morales y Políticas, como escritor cultivou diversos xéneros: ensaio histórico e político, crítica literaria, novela, biografía ou poesía, entre outros.
Foi nomeado en ata nove ocasións ao Premio Nobel da Paz, aínda que non o gañou en ningunha delas,[1] así como un dos cofundadores, en 1949, do Colexio de Europa.
Salvador de Madariaga naceu o 23 de xullo de 1886 na cidade da Coruña.[2][3][lower-alpha 1] Nado no seo dunha familia numerosa e de longa tradición militar,[5][6] Salvador foi un dos once fillos do coronel Darío José de Madariaga[lower-alpha 2] e de María Ascensión Rojo.[6] Foi criado na Coruña pola súa nai, xa que o seu pai fora destinado a Cuba, estudando no instituto da cidade herculina.[10]
Cando tiña 12 anos o seu pai regresou de Cuba e a familia trasladouse a Madrid, onde estudou no Instituto Cardenal Cisneros.[10] Convencido este de que unha das causas da derrota de España na guerra hispano-americana de 1898 era o atraso tecnolóxico, o seu pai enviouno a Francia contra o ano 1900 a estudar enxeñaría,[7][11] como formación para a ocupación tradicional da súa familia, o exército.[11]
Durante os once anos seguintes, Salvador de Madariaga desenvolveu a súa formación no Collège Chaptal (no que permaneceu cinco anos), logo de superar o exame de ingreso accedeu á prestixiosa École Polytechnique, e logo pasou dous anos máis na École Nationale Supérieure des Mines de París,[10][12][7][13] ata conseguir a súa graduación en 1911.[7] Nos anos que permaneceu na capital francesa moveuse nun ambiente de estudantes internacionais, no que coñeceu á que sería a súa muller, a historiadora escocesa Constance Archibald.[10] Durante a súa estancia en Francia transitou desde a técnica cara ao humanismo, sentindo que a súa vocación inclinábase cara aos estudos literarios, porén a presión paterna fixo que seguise estudando ata conseguir o título de enxeñeiro;[14] o propio Salvador de Madariaga chegou a considerar o seu traballo e a súa vocación como «inimigos declarados».[14]
Tras graduarse, no canto de seguir a carreira militar, conseguiu un posto de enxeñeiro na Compañía dos Ferrocarrís do Norte e traballou como articulista en Madrid.[15] En 1912 contraeu matrimonio con Constance Archibald.[16] En Madrid trabou relación cos intelectuais do movemento posrexeneracionista, na súa maioría republicanos, comezando a escribir na prensa madrileña sobre temas literarios e de política internacional.[10] Pronto foi considerado parte do grupo de intelectuais que posteriormente sería coñecido como a xeración do 14. En 1914 ingresou na Liga de Educación Política, da que tamén formaron parte José Ortega y Gasset, Manuel Azaña, Fernando de los Ríos, Américo Castro, Luis Araquistáin, Luis Bello e Ramiro de Maeztu,[17][16] e da que xurdiron o semanario España e posteriormente o diario El Sol.
Por esas datas comezou a súa correspondencia con Miguel de Unamuno, con quen mantivo unha relación de aprecio e respecto.[18] Durante a primeira guerra mundial residiu no Reino Unido, onde escribiu propaganda aliadófila en castelán por encargo do Ministerio de Asuntos Exteriores británico, grazas a ser recomendado por Araquistáin, polo que Madariaga deixou o seu emprego e foise vivir a Londres, onde comezou a escribir para o departamento de información do Ministerio de Asuntos Exteriores británico.[16]
Os seus artigos eran distribuídos en España pola Axencia Anglo-Ibérica.
Ao finalizar a guerra en 1918 e non tendo traballo no Reino Unido, Madariaga volveu a España dous anos máis tarde, retomando a súa profesión de enxeñeiro de minas, que compaxina coa tradución e redacción de artigos para o suplemento literario do The Times e para o Manchester Guardian.[16] O mesmo ano do seu regreso a Madrid morría o seu irmán, o escultor Emilio Madariaga.[19] Con dúas fillas e sen estabilidade económica, Madariaga procurou un novo traballo de maior seguridade e remuneración, conseguindo ser nomeado Secretario da Delegación de España para unha Conferencia Internacional que a Sociedade de Nacións ía celebrar en Barcelona o 20 de abril de 1921.[10][20] Ese mesmo ano, logo de impresionar coas súas capacidades na conferencia, conseguiu un posto permanente na sede que a Sociedade de Nacións tiña en Xenebra (Suíza), comezando a traballar primeiramente en temas técnicos e posteriormente en desarme. En anos posteriores seguiría ascendendo dentro da organización, ata abandonala en 1927[10][21][lower-alpha 3] para converterse en 1928 en profesor de lingua española na Universidade de Oxford, posto que desempeñou durante tres anos e que abandonou ao descubrir que carecía de vocación para el.[24] Durante ese período, escribiu tres libros sobre a psicoloxía das nacións, en inglés: Englishmen, Frenchmen Spaniards ("Ingleses, Franceses, Españois"), un ensaio que trata un dos seus temas favoritos, a psicoloxía colectiva dos pobos.[25]
Cando se produciu a proclamación da Segunda República o 14 de abril de 1931 Madariaga encontrábase realizando unha xira de conferencias por Iberoamérica.[10] En maio dese mesmo ano,[26] o goberno provisional da República designouno, sen previo aviso, embaixador de España nos Estados Unidos.[27][28] Nas eleccións xerais dese mesmo ano, en xuño, foi elixido deputado pola Coruña, pola FRG/ORGA, de novo sen contar co seu beneplácito;[29] cun total de 68 783 votos,[30] participando na redacción da nova Constitución que debía aprobar o réxime republicano.[10] Neste período republicano regresou ademais á Sociedade de Nacións.[31] Nas eleccións xerais de 1933 foi elixido deputado.[11] Entre 1932 e 1934 compaxinou o seu cargo na Sociedade de Nacións co de embaixador en Francia,[26] e malia rexeitar varias ofertas para ser ministro acabou aceptando o posto de ministro de Instrución Pública e Belas Artes e ministro de xustiza no terceiro goberno de Alejandro Lerroux en 1934, se ben este último só o ocupou durante algunhas semanas logo de chegar tras un reaxuste nos numerosos cambios de goberno.[29][10]
No contexto da invasión xaponesa de Manchuria, Madariaga mantivo unha posición oposta aos intereses nipóns, o que lle fixo gañarse o alcume de «Don Quijote de la Manchuria», aínda que os plans para establecer unha arbitraxe internacional terminarían fracasando;[32][33][34] e cando se produciu a invasión italiana de Etiopía posicionouse en contra dos intereses expansionistas de Mussolini.[35] Durante o segundo bienio republicano, criticou tanto a insurrección obreira en Asturias de 1934 coma o encarceramento de Azaña en Barcelona;[36] a súa relación con este último foi ambivalente: Madariaga profesáballe admiración, mais esta non era correspondida por Azaña.[37]
O inicio da guerra civil sorprendeuno en Toledo,[38] logo do cal exiliouse no Reino Unido, previo paso por Xenebra.[39] Ese ano foi un dos nomeados ao Premio Nobel da Paz, proposto polo historiador e político dinamarqués Peter Rochegune Munch.[lower-alpha 4] Durante o conflito, Madariaga mantivo correspondencia co ministro de Exteriores británico Anthony Eden co obxectivo de buscar unha intervención do Reino Unido no conflito que dera lugar a un acordo de paz, de xeito infrutuoso.[43] Alí converteuse en opositor da ditadura militar de Francisco Franco, organizando todo tipo de campañas en contra do ditador.[2][11] En abril de 1947 participou na reunión de Mont Pèlerin (Suíza), xunto a Milton Friedman, Karl Popper, Lionel Robbins, Ludwig von Mises, Walter Lippman e Michael Polanyi, entre outros, da que xurdiría a chamada «Sociedade Mont Pelerin», agrupación que loitaría contra o keynesianismo e o Estado social.[44] Tamén foi o primeiro presidente da Internacional Liberal,[45][46] un dos asistentes ao Congreso da Haia de 1948[47] e cofundador en 1949 do Colexio de Europa na cidade belga de Bruxas.[45] En 1952 foi nomeado ao Premio Nobel de Literatura[lower-alpha 5] e, de novo, ao da Paz.[40][41][lower-alpha 6] Foi presidente de honra da revista Ibérica, onde publicou numerosos artigos,[49] e do Congreso pola Liberdade da Cultura,[50] que editaba a revista Cuadernos.[49]
En 1962 foi un dos principais organizadores da reunión de diferentes sectores antifranquistas no marco do Congreso do Movemento Europeo en Múnic, reunión que o réxime denominou «Contubernio de Múnic».[51][13][52] En 1968 obtivo o «Premio Mariano de Cavia» polo artigo «La espada y el espíritu»[53][54][55] en novembro de 1970,[6] xa con 84 anos, contraeu matrimonio en segundas nupcias[lower-alpha 7] coa súa secretaria Emilia Rauman Szeleky,[lower-alpha 8] de orixe húngaro,[56][57] e en 1973 obtivo o premio Carlomagno por «unha vida adicada a un labor e un pensar europeísta de excelente cuño».[58]
Residente en Suíza desde 1972 ata o seu falecemento,[59] logo da morte de Franco volveu a España, en 1976, asumindo formalmente o seu asento na Real Academia Española —cun discurso titulado De la belleza de la ciencia—[60] pois tiña sido electo en maio de 1936,[61] e na Real Academia de Ciencias Morais e Políticas.[lower-alpha 9] Despois de recibir a Gran Cruz de Afonso X o Sabio en xullo de 1978;[64] o 13 de decembro dese mesmo ano faleceu na cidade suíza de Locarno.[2] O 13 de outubro de 1991 as súas cinzas foron botadas, xunto coas da súa muller, ás augas do océano Atlántico, fronte á súa cidade natal, A Coruña.[65]
“ | Madariaga: un español certamente incomprendido. Un español distinto. Un español dunha España que nunca foi, que nunca puido ser. | ” |
—Ricardo García Cárcel (García Cárcel 2003b, p. 3)[66] |
Pertencente á denominada «xeración do 14»,[67] Madariaga afirmou en A la orilla del río de los sucesos, que «como liberal que son, dou importancia mínima ao económico, mediana ao político e a máxima ao humano»[17][lower-alpha 10] e describiríase a si mesmo como «liberal organicista».[69] Admirador da Institución Libre de Enseñanza,[17] foi inscrito por Gonzalo Fernández de la Mora nun «humanismo antiutilitario».[70]
Anglófilo,[2] foi considerado «un dos precursores da idea de Europa»[71] e defendeu unha concepción ampla e inclusiva do que territorialmente debería formar parte dela, entendendo a esta en calquera caso máis como unha «idea» que como un continente xeográfico; Europa, organizada nun modelo federalista, debería ter ademais voz propia e independente no contexto internacional fronte ao papel hexemónico dos Estados Unidos e a Unión Soviética.[72] Julián Gorkin destacou de Madariaga «o seu europeísmo construtivo».[73]
“ | Nin esquerda nin dereita. Eu son un traballador intelectual, vexo o un e o outro. Para iso teño dous ollos. O esquerdista é un torto do ollo dereito; o dereitista éo do esquerdo. Afortunadamente, ambos os meus ollos ven ben. | ” |
—Salvador de Madariaga (Madariaga 1971, p. 11)[74] |
Madariaga, anticomunista,[75] oposto de xeito «frontal» ao socialismo marxista,[76] antifranquista[77][78] e descrito como un «liberal clásico moderado»,[79] en Anarquía o jerarquía expuxo un concepto denominado «democracia orgánica unánime», na que o Estado non toleraría folgas ou sindicatos e restrinxiría o dereito a voto.[80] Logo de finalizar a segunda guerra mundial defendeu posicións monárquicas para España —encarnadas na figura de Juan de Borbón— e contrarias ao sufraxio universal.[45][81] O seu pensamento, que recibiu críticas da esquerda española durante a Segunda República,[82] ten sido descrito por Pedro Carlos González Cuevas como elitista e burgués.[76] Segundo recolle Herbert R. Southworth, Ricardo de la Cierva tería proposto a Madariaga —cuxos ataques a diversos políticos socialistas foron empregados como propaganda por parte do réxime—[83][84] e a José Antonio Primo de Rivera como os principais inspiradores do programa político de Franco.[83]
Destacáronse as súas ideas a favor da paz,[85] a súa defensa da discusión da Constitución de 1931 dunha «renuncia á guerra como instrumento de política nacional» —que terminaría constituíndo o sexto artigo do documento—,[29][86] e os seus intentos por lograr unha paz arbitrada polo Reino Unido para a guerra civil,[43] ademais de ser proposto ao Premio Nobel correspondente en dúas ocasións,[41] se ben algúns autores o describen como «internacionalista non pacifista»;[87] de Madariaga, que apoiou unha «invasión» da Cuba comunista,[88] Juan Carlos Pereira sinala que a evolución do seu pensamento tería comportado o abandono dalgunhas das súas ideas máis pacifistas.[89] Paul Preston destacou trazos idealistas e «quixotescos» en Madariaga[90] e as súas obras deixaron traslucir certa nostalxia pola época do Imperio español.[91]
Madariaga publicou notables ensaios sobre a historia de España e o seu papel no mundo. Escribiu libros sobre Don Quixote, Cristovo Colón e a historia de Hispanoamérica;[92] na súa obra empregou o francés, o castelán e o inglés.[79] Desenvolveu un labor notable redactando artigos[93] colaborando antes do estoupido da guerra civil en publicacións como España, El Imparcial, La Publicidad, El Sol, La Pluma, Ahora ou La Vanguardia,[94] amais de traballar na radio, xa no exilio, co programa fixo Temas de actualidad da BBC e en Radio París.[95] Na súa faceta de historiador, García Cárcel descríbeo como un «outsider», coas súas obras neste campo adscribibles a unha metodoloxía propia do ensaio.[96]
O seu primeiro libro publicado foi La guerra desde Londres,[97] sobre a primeira guerra mundial, aparecido contra o ano 1917,[98] e no que facía unha crítica do Imperio alemán, debuxándoo como paradigma do autoritarismo e confrontándoo á «liberdade» defendida polos Aliados.[97] Máis tarde escribiu The genius of Spain, publicado en 1923 en inglés, e en 1924 en castelán co título Semblanzas literarias.[99] Durante a súa etapa como profesor en Oxford, a finais da década de 1920, escribiu un ensaio sobre psicoloxía das nacións,[100] publicado en inglés en 1928 por Oxford University Press baixo o título Englishmen, Frenchmen, Spaniards[101] e en castelán en 1929 como Ingleses, franceses, españoles por Espasa-Calpe.[102][98][lower-alpha 11] Nesta obra Madariaga identificaba o carácter inglés coa «vontade», o francés coa «intelixencia» e o español coa «paixón».[104]
Da súa edición orixinal de Spain de 1930,[105] que foi traducido ao castelán como España. Ensayo de historia contemporánea, Roger B. Merriman criticou numerosas imprecisións históricas e erros de vulto ao narrar feitos pretéritos, mais valorou positivamente a súa descrición da situación máis recente do país, o obxectivo principal da obra.[106] Publicáronse numerosas reedicións, cunha ampliación substancial na segunda de 1943, na que quedarían recollidos os sucesos da Segunda República e a guerra civil, chegaríase a dobrar a extensión da orixinal xa cara a 1958,[105][107] mais a sección inicial da obra non sufriu moitos cambios.[108] Loubado por Payne, que considerouno en 1958 «a análise sobre a historia recente de España máis completo ata a data»,[109] Madariaga tería pretendido botar unha luz máis favorable sobre o período da Restauración borbónica,[108] amais de suxerir que o Goberno da Segunda República, logo do levantamento militar de 1936, debeu ter deixado tomar o poder aos militares sublevados sen opoñer resistencia, pois o réxime instaurado por estes tería finalizado dando paso a unha democracia parlamentaria liberal.[110][108]
En 1935 publicou Anarquía o jerarquía, ensaio no que propuxo unha sociedade estratificada en tres niveis: unha clase inferior —sen dereito á cidadanía activa e caracterizada pola súa falta de responsabilidade individual—, a burguesía e a aristocracia.[111][112] Nela produciríase un afastamento dos principios democráticos en pos dunha «democracia orgánica xerárquica»,[111][113] modelo que recibiu críticas do sociólogo estadounidense Lewis Mumford.[113] Esta obra foi analizada por Gonzalo Fernández de la Mora en Los teóricos izquierdistas de la democracia orgánica, de 1985, onde o tería cualificado como «o seu libro de pensamento máis valioso»;[114] parte das teses de Anarquía o jerarquía retomaríaas máis adiante Madariaga en Democracy versus Liberty? The Faith of a Liberal Heretic,[115][116] publicada en 1958.[117]
Na súa biografía de Cristovo Colón, publicada tanto en castelán[98] como en inglés en 1940,[118] ante o tradicional debate sobre a orixe do descubridor, Madariaga propuxo que este tería nacido en Xénova,[118] descendente dunha familia de xudeus de orixe catalá[119][120] emigrados desde o Levante peninsular.[118] De Hernán Cortés, Conqueror of Mexico, publicada en 1941, Ramón Iglesia sinala como Madariaga realiza un retrato positivo e favorable do conquistador,[121] o cal, segundo Henry R. Wagner, estaría tratado en clave de «símbolo do espírito español».[122] En The Rise of the Spanish American Empire, de 1947, defende a función civilizadora que levou a cabo España no Novo Mundo;[91] centrándose no papel xogado pola primeira e tocando de xeito tanxencial a poboación nativa, co ánimo de refutar a «lenda negra» en América;[123] este foi seguido por The Fall of the Spanish American Empire.[124][125] Ambos estiveron precedidos por un Cuadro histórico de las Indias (1945).[126] A súa biografía de Simón Bolívar,[127] publicada en 1951 e coa intención de desmitificar a figura de Bolívar,[128] levantou polémica ao describir cunha luz moi negativa ao militar e independentista americano, en clave de «vulgar imitador de Napoleón»,[129][130] que tería estado impulsado pola súa «vengatividade mestiza».[131] Apuntouse que a idea que transmite a obra é que a independencia de América foi un grande erro por parte das colonias.[132]
En 1951 publicou Bosquejo de Europa, no que avalía a situación europea de cara a unha integración política,[133][134][135] en 1960 apareceu The Blowing Up of the Parthenon, sobre a guerra fría,[89][136] e en 1961 prologou Cortina de hierro sobre Cuba, do escritor romanés Ştefan Baciu, sobre a Revolución cubana.[137] Latin America Between the Eagle and the Bear, publicado en 1962, trata sobre o auxe do comunismo en Latinoamérica e aboga por unha intervención en Cuba para derrocar ao réxime de Fidel Castro,[88] amais de propor un hipotético papel que España podería xogar na rexión para mantela afastada do comunismo.[138]
Como novelista, entre os seus traballos máis destacados encontráronse El enemigo de Dios (1936)[59][lower-alpha 12] e El corazón de piedra verde (1942).[140] En 1925 publicou en castelán a novela dobre La jirafa sagrada o el búho de plata,[141] ao ano seguinte apareceu en inglés The Sacred Giraffe, publicada por Harper & Bros;[142] esta obra ten carácter satírico e está ambientada nunha nación africana imaxinaria chamada Ebania, no ano 6922, na que o desenvolvemento do feminismo terminou xerando unha sociedade gobernada por mulleres e a existencia dun movemento en defensa dos dereitos dos homes denominado «hominismo».[141][142] De 1954 é La camarada Ana, tachada pexorativamente de «panfleto anticomunista»,[lower-alpha 13] e de 1964 Sanco Panco, unha novela satírica na que, nun universo de inspiración quixotesca, paródiase a ditadura de Francisco Franco, encarnado no personaxe epónimo, e a guerra fría;[144][145] con críticas dispares,[144] se ben en España chegouse a afirmar dela que «a mellor homenaxe ao seu autor é esquecela»,[146] en América Latina tivo mellor acollida.[147]
As súas Mujeres españolas de 1972 recolle unha serie de ensaios biográficos femininos de personaxes relacionados con España, en concreto os de Melibea —de La Celestina—, Catarina de Aragón, Maria Malibran, Juana María de los Dolores de León Smith, Rosalía de Castro e Pauline Viardot-García.[148]
Publicou dous libros de memorias, o primeiro, Memorias de un federalista, en 1967, que cobre todo o seu período vital ata esa data, mais dun xeito conciso,[149] e outro en 1974,[149][150] Morning without noon, máis extenso pero circunscrito ao período 1921-1936, titulado en castelán Amanecer sin mediodía.[151][149][152][153] En 1982, Espasa-Calpe publicou Mi respuesta, unha colección de artigos de Madariaga na revista Ibérica —editada en Nova York e dirixida por Victoria Kent, nela participaron autores adscritos á oposición antifranquista no exilio—,[68] e en 1989 Poesía, unha recompilación de poemas de Madariaga prologada por Dámaso Alonso;[154] en 1990 apareceron un compendio bibliográfico da súa obra, Obra de Salvador de Madariaga, e unha biografía, Vida de Salvador de Madariaga, ambos a cargo de Octavio Victoria Gil,[155] en 1991 Madariaga, ciudadano del mundo, de Carlos Fernández Santander,[156] e en 2009 Salvador de Madariaga: Liberaler - Spanier - Weltbürger. Der Weg eines politischen Intellektuellen durch das Europa des 20. Jahrhunderts, do alemán Thomas Nitzsche.[157]
En 1998 creouse por iniciativa de antigos alumnos do Colexio Europa a Madariaga - College Europe Foundation, unha fundación que promove a visión dunha Europa unida traballando a prol dun mundo máis pacífico.[159][160]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.