Relixión en Galicia

Historicamente, a relixión en Galiza estivo marcada por un forte sincretismo, onde as crenzas precristiás das relixións celtas e galaicas adaptáronse á chegada do cristianismo. A historia da relixión en Galiza esténdese desde a Prehistoria até a contemporaneidade, reflectindo conexión coa natureza, sincretismo e influencias do politeísmo celta e de múltiples crenzas ao longo do tempo. Durante a Idade de Ferro, a chegada da cultura castrexa e das influencias celtas introduciu un panteón de deidades que se manifestaban a través de elementos naturais, amosando crenzas animistas e panteístas, e adaptacións sincréticas do politeísmo (asimilando deidades a santos etc.). A conversión ao cristianismo na Antigüidade tardía foi marcada por ese fondo sincretismo, onde festivais anuais e deuses precristiás foron adaptados á nova relixión, mantendo a sacralidade da natureza e os ciclos estacionais. (REF) Na Idade Media, a construción da Catedral de Santiago de Compostela e e o desenvolvemento e a consolidación das rutas de peregrinación do Camiño destacaron a Galiza como un centro cristián de relevancia europea. Aínda que o cristianismo se estableceu firmemente, as antigas crenzas continuaron influenciando as prácticas relixiosas desa época.^[3]

Prehistoria

Prehistoria, fitos relixiosos, cambios sociais, sincretismo, sociedade castrexa e galaicorromana, vínculos coa contorna e sociedades coñecidas, paso ao cristianismo, catolicismo, idade media, catedral e peregrinacións, outras relixións ao longo do tempo (monoteístas ou non)

Megalitismo

O megalitismo en Galiza remóntase ao Neolítico, período no que se construíron numerosos dólmenes e menhires que tiñan, probabelmente, unha función relixiosa e cerimonial. Estes monumentos, como o dolmen de Dombate ou os menhires de Campo Lameiro, indican unha complexidade social e relixiosa das comunidades castrexas da Gallaecia prerromana.

Relixión celta ou galaica

Artigo principal: Mitoloxía celta.

Coa chegada da Idade do Ferro, Galiza viuse influenciada pola cultura celta, que trouxo consigo un panteón de deidades e prácticas relixiosas. Os castros galegos, ademais de seren aldeas para a poboación, eran espazos de prácticas relixiosas celtas, venerando deidades como Berobreo, asociado ao alén e posibelmente o cosmos. Outras figuras do panteón celta inclúen Navia, deusa dos ríos e das augas, Reva, deidade asociada coa guerra e a xustiza, e Bormánico, vinculado ás augas termais e curativas. Algunhas deidades eran pancélticas, como Lugh ou comúns a outros territorios celtas, como Sulevia. Outras, como Navia, deusa das augas, era común a galaicos e lusitanos.

Idade Antiga

Influencias externas e sincretismo

Artigos principais: Relixión da Roma antiga e Romanización de Galicia.

Durante a dominación romana, a Gallaecia experimentou unha notable fusión das crenzas celtas e galaicas co panteón romano. Deidades como Cosso e Bandua, que desempeñaban roles de protectores e guerreiros, eran veneradas xunto a deuses romanos como Marte. Este sincretismo tamén se reflicte na adopción de heroes míticos greco rromanos como Teucro, tido como o fundador de Pontevedra, e Hércules, asociado coa lenda da fundación da Coruña e a Torre de Hércules xunto á figura do o xigante Xerión. Achados arqueolóxicos, como aras e inscricións dedicadas tanto a deidades celtas como a deuses grecorromanos en lugares como o santuario das Fragas de Panóias, corroboran esta mestura de influencias culturais e relixiosas.^[4]

A relixiosidade indíxena experimentou un proceso de transformación profunda, no que conflúen o sincretismo grecolatino, as prácticas culturais autóctonas e, finalmente, a penetración do cristianismo. Este período supuxo a reinterpretación de múltiples elementos relixiosos, producíndose un diálogo complexo entre as tradicións célticas locais e as influencias relixiosas foráneas, tanto orientais como imperiais.

A chamada relixión galaica caracterizábase por unha cosmovisión animista e unha forte vinculación simbólica coa natureza. O culto a deidades locais, moitas veces asociadas a elementos naturais como fontes, ríos, montañas ou árbores, atopou correspondencias funcionais co panteón romano-grego, facilitando así o proceso de sincretismo. Neste marco, divindades indíxenas como Berobreo foron asimiladas a figuras do panteón clásico como Urano, mentres que outras foron identificadas con Marte, ben como deus da guerra ou como protector das comunidades locais. Os xigantes castrexos, figuras recorrentes na mitoloxía galaica, foron reinterpretados á luz das narrativas helenísticas sobre titáns e xigantes, integrando o imaxinario galaico nunha nova lectura imperializada do mundo espiritual.

A persistencia de prácticas relixiosas precristiás é tamén perceptible na continuidade de rutas de peregrinación vinculadas a lugares de especial relevancia simbólica. Moitos destes camiños, probablemente xa activos en épocas prehistóricas, conectaban enclaves considerados sacros, como fontes, montes ou cruces de ríos, e foron posteriormente cristianizados durante o período romano. Esta continuidade suxire unha capa profunda de memoria ritual que a romanización non conseguiu erradicar, senón máis ben resignificar. As mesmas rutas foron, co tempo, a base das futuras vías de peregrinación cristiá, como o Camiño de Santiago.

Neste sentido, a relación entre o Camiño e a Vía Láctea, visible no ceo como guía simbólica cara aos confíns da Terra, no extremo occidental da Gallaecia, podería interpretarse como unha continuidade simbólica entre as crenzas astronómicas prerromanas e a cosmoloxía cristiá medieval. A percepción do Finis Terrae como espazo liminal entre o mundo dos vivos e o alén perviviu, resignificada, no imaxinario xacobeo.

As expresións materiais desta espiritualidade sincrética tamén son notables. A arte sacra prerromana galega, presente en pedras gravadas, aras votivas e símbolos castrexos, revela unha linguaxe visual que foi reinterpretada á luz da nova relixiosidade romana e, máis tarde, cristiá. Cruces de formas celtas ou castrexas, posteriormente adaptadas aos modelos carolinxios e cristiáns, reflicten esa continuidade formal e simbólica que caracterizou a transición relixiosa en Gallaecia.

A chegada do cristianismo, especialmente a partir da política relixiosa de Teodosio I, supuxo a institucionalización progresiva dun culto oficial que buscaba homoxeneizar prácticas e combater desviacións doutrinais, como o priscilianismo. Porén, este novo credo non se implantou nun baleiro cultural, senón sobre unha rica e profunda tradición espiritual autóctona que, lonxe de desaparecer, seguiu latente nas formas simbólicas, nos itinerarios sacros e nas expresións visuais da fe galaica ao longo dos séculos.

Cristianización

O proceso de cristianización da Gallaecia non debe entenderse unicamente como a imposición dun culto oficial, senón como o resultado dunha complexa interacción cultural e espiritual que tivo lugar durante a romanización do noroeste peninsular. Neste contexto, a Gallaecia actuou como espazo receptor e reinterpretador dunha pluralidade de tradicións relixiosas, incluíndo cultos de orixe fenicio-púnica, exipcia, minorasiática, irania e hebrea, que confluíron no marco do sincretismo relixioso característico do Baixo Imperio.^[5]

A figura de Prisciliano († ca. 385), máximo expoñente da primeira herexía cristiá con orixe ibérica, exemplifica este fenómeno. O priscilianismo, movemento ascético e reformista que xurdiu en Gallaecia, incorporaba elementos do gnosticismo e do maniqueísmo, así como trazos do animismo e das crenzas populares indíxenas. A proposta priscilianista entraba en conflito co cristianismo oficial promovido desde as instancias imperiais e eclesiásticas, especialmente despois do Edicto de Tesalónica (380), no que Teodosio I proclamou o cristianismo niceno como única relixión permitida no Imperio.

A represión de Prisciliano, executado en Tréveris por orde das autoridades civís, un feito inédito no seu tempo e amplamente cuestionado polos seus contemporáneos, non supuxo a inmediata desaparición da súa doutrina, que perviviu especialmente en medios rurais e nos sectores máis populares de Gallaecia. Esta persistencia motivou a celebración de diversos sínodos nos séculos IV e V, destinados a delimitar a ortodoxia doutrinal e erradicar desviacións consideradas heréticas.

Neste contexto emerxe a figura de Paulo Orosio (ca. 385 - despois de 418), historiador cristián natural de Braga, discípulo de Santo Agostiño e defensor da ortodoxia nicena. A súa obra, Historiarum adversus paganos libri septem, constitúe unha das principais fontes para o estudo da identidade cristiá galaica e da súa integración no discurso ideolóxico do Imperio. Ao mesmo tempo, testemuña a continuidade de certos elementos culturais indíxenas, que contribuíron á conformación dun cristianismo de características propias, en ocasións cualificado como “celta”.

Neste sentido, o simbolismo presente en moitas expresións materiais da espiritualidade galaica, como as cruces castrexas, celtas e, posteriormente, carolinxias, revela un proceso de adaptación e resignificación dos signos cristiáns a través da lente da tradición local.

Cómpre mencionar tamén a Exeria, peregrina cristiá posiblemente oriúnda da Gallaecia (algúns autores propoñen unha orixe na zona de Braga ou Lugo), cuxo Itinerarium constitúe un documento excepcional sobre a liturxia e a práctica cristiá en Xerusalén a finais do século IV. A súa obra non só reflicte a presenza dunha muller letrada nunha sociedade en transformación, senón que tamén evidencia o nivel de integración da Gallaecia nos grandes movementos espirituais da cristiandade antiga.

En conxunto, a cristianización da Gallaecia presenta un caso paradigmático de apropiación e reinterpretación cultural, onde a fe cristiá non se impuxo de forma lineal, senón que se viu profundamente moldeada polas crenzas, símbolos e estruturas previas da sociedade galaicorromana.

Idade Media

Alta Idade Media

Prerrománico

Relixión dos suevos

Cristianismo suevo e transición do arrianismo visigodo [Concilio de Toledo III] ao catolicismo - Isidoro de Sevilla

Basilicas paleocristiás

Culto a mártires

A expansión do cristianismo na Idade Media no noroeste da Península Ibérica está vinculada en parte á cronoloxía das invasións bárbaras en Hispania.

A figura histórica principal é Martinho de Dumio, que emprendeu unha misión de evanxelización na Gallaecia, naquela época considerada pagá ou ariana.

Reino Suevo (409-585), Historia de regibus Gothorum, Vandalorum et Suevorum

Primeiro e Segundo concilio de Braga (s.VI), Terceiro concilio de Braga (675)
Os suevos, inicialmente pouco cristianizados, arianos; finalmente, no século VI, entran nun período de tensións e conflitos cos visigodos e convértense ao cristianismo niceno arredor do 550, baixo o rei Carriarico.
A pesar da conversión do rei suevo Requiario I do arianismo ao cristianismo niceno arredor do 450, tivo pouco seguimento tanto polos suevos como polas poboacións indíxenas descendentes dos galaicorromanos: o misioneiro Ajax foi encargado de converter ou reconverter o reino ao arianismo entre 463-466.
Concilio de Lugo (569), Parochiale suevorum (arredor de 572-589)
Bispado britano-romano de Britonia (Galiza)

Reino Visigodo

Arte visigótica no Reino de Galiza, capela de São Frutuoso de Montélios (preto de Braga)
Apringius de Beja (bispo de Beja), bispo Sunna, Froitoso de Braga, Xoán de Biclaro
Conversión do arianismo ao calcedonianismo do rei visigodo (de Galiza, Hispania e Septimania, ver historiografía do Reino de Galicia) Recaredo I en 589 (provocando unha revolta arredor do bispo ariano de Toledo Uldila)

Período ovetense (718-910), arquitectura asturiana/galega/portuguesa, igrexa de San Pedro de Lourosa (Oliveira do Hospital); Arquitectura prerrománica no reino de Galiza, arte prerrománica.

Condado portucalense (868-1139), períodos integrado no Reino de Galiza (910-1833)

Catedral de Porto (1110), mosteiro de Leça do Balio, convento da Orde de Cristo, catedral de Braga
Arquitectura románica en Galiza (1100-1230)

Baixa Idade Media

Monacato galego

Arte prerrománica / románica

Concilios

Paso das armas parlantes Galice=Calice (cáliz, copa) o cáliz no escudo de Galiza

Inventio

Catedral de Santiago

Códice Calixtino

Rutas xacobeas - Irlandeses peregrinos desde St James Gate en Dublín, logo Fuga dos Condes, Colexio dos Irlandeses. Recuperación das historias do Lebor Gabála no Rexurdimento

Era Compostelá - Xelmírez

Recoñecemento pontificio do Reino de Portugal

Confrarías medievais galegas

Escritura e poesía relixiosa. Cantigas de Santa María. Motivo do uso do galego-portugués en vez do castelán ou outras linguas. Galego como lingua de cultura e diplomacia cara ao papado.

Vida de santos ; literatura de milagres ; mestura de paganismo e sincretismo mitolóxico

Reformas eclesiásticas: Reforma do Císter; Reformas protestantes / Contrarreforma

Poesía mística e literatura relixiosa ; Influencia clerical

Idade Moderna

Arte relixiosa, imaxinería, barroco compostelán.

A arte relixiosa galega na Idade Moderna estivo influenciada polo barroco, especialmente o barroco compostelán. Este estilo manifestouse en igrexas e catedrais con decoracións exuberantes e dramáticas que reflectían a devoción e o fervor relixioso da época pero tamén unha compoñente política de reivindicación do reino galego ante outros reinos peninsulares.^[6]

Galicia no Tempo.

Relacións con Europa e América Latina. Nivel comercial, intercambio cultural e relixioso, peregrinacións na Idade Moderna.

Concepción dos relixiosos ilustrados: Martín Sarmiento, Benito Xerónimo Feijoo, spinozismo, panteísmo. Introdución das novas ideas no país.

Entrelazamento do pensamento relixioso e o ilustrado. Feijoo, en particular, é coñecido por introducir en España as ideas e a obra do filósofo de orixe portuguesa, e probabelmente galega, Bento Spinoza, dun carácter panteísta; as súas ideas eran radicalmente diferentes ás doutras correntes filosóficas e teolóxicas dominantes da época. Deus como sinónimo da Natureza. Referencia de Einstein.

dualidade Séculos Escuros / Barroco compostelán

Ideais da ilustración

Idade Contemporánea

A Idade Contemporánea viu cambios relevantes coa introdución do nacionalcatolicismo durante o réxime franquista. Durante a Transición, a Constitución española de 1978 e o Estatuto de Autonomía de Galicia, estableceron a aconfesionalidade do Estado e a garantía da liberdade de culto sen adscrición a ningunha confesión relixiosa en particular. Con todo, en España existe un acordo coa Igrexa católica que lle concede certos beneficios, como exencións fiscais e financiamento para o ensino da relixión en escolas públicas. (ref) Participacións de estamentos oficiais en actos relixiosos^[7]^[8]^[9] visión xeral / continuidade das tradicións / adaptación ás circunstancias cambiantes.