Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ (ռուս.՝ Нагорно-Карабахская автономная область, ադրբ.՝ Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti), ԽՍՀՄ իշխանությունների կողմից ստեղծված վարչական միավոր Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմում։ Այն գոյություն է ունեցել 1923-1991 թվականներին։ Բնակչության գերակշիռ մասը եղել են հայեր։ Մարզի տարածքի պատկանելիության հարցը հայ-ադրբեջանական հակամարտության պատճառներից է հանդիսանում և Արցախյան պատերազմի սկսման հիմնական գործոն։
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ղարաբաղ (այլ կիրառումներ)
.svg)
Remove ads
Անվան ստուգաբանություն
Մարզը տարբեր ժամանականերում հանդես է եկել տարբեր անուններով, որոնցից ամենահինը «Արցախ» անվանումն է։ Դրա հստակ ստուգաբանությունը հայտնի չէ։ Տեղանունը ուրատական սեպագիր արձանագրություններում հանդես է գալիս «Ուրտեխե» և «Ուրտեխինի» ձևերով։ Մ.թ. 1-ին դարի հույն հեղինակ Ստրաբոնի «Աշխարհագրություն» աշխատությունում երկրամասը հիշատակվում է «Օրխիստենա» անունով՝ որպես Մեծ Հայքի նահանգներից մեկը, հայտնի իր մեծաքանակ այրուձիով[1]։
Պատմական սկզբնաղբյուրներում «Ղարաբաղ» անվանումը հիշատակվում է 14-րդ դարից։ «Ղարաբաղ» տեղանունը հստակ ստուգաբանություն չունի։
Անցնելով Ռուսական կայսրության տիրապետության տակ՝ «Ղարաբաղ» անվանը կցվում է նաև «нагорный» (լեռնային) ռուսերեն ածականը՝ բնութագրելու համար նրա լեռնային երկիր լինելը։ Այսպիսով, «Լեռնային Ղարաբաղ» անվան երկու բաղադրիչներից մեկն ունի ռուսական ծագում, իսկ մյուսը պարսկական։
«Արցախ» տեղանունը կրկին շրջանառվում է 1988 թվականից։
Remove ads
Ֆիզիկա-աշխարհագրական բնութագիր
Աշխարհագրական դիրք
ԼՂԻՄ-ի տարածքը կազմում էր 4,4 հազար կմ²[2]: Գտնվում է Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արևելքում[2]:
Սահմաններ
Երկրաբանական կռուցվածք
Ռելիեֆ
Ինքնավար մարզի մակերևույթը տիպիկ լեռնային է[2]: Ընդգրկում է Ղարաբաղի բարձրավանդակի արևելյան և արևմուտքից թեքությամբ իջնում է դեպի արևելք՝ ձուլվելով Կուր-Արաքսյան ընդարձակ հարթավայրի մեծ մասը կազմող Արցախի դաշտավայրին[2]:
Ջրագրություն
Մակերևույթի թեքության պատճառով Լեռնային Ղարաբաղի գրեթե բոլոր գետերը սկիզբ առնելով մարզի արևմտյան և հարավ-արևմտյան ամբողջ երկայքնով ձգվող բարձրաբերձ լեռներից, հոսում են դեպի արևելք ու հարավ-արևելք, դեպի Արցախի դաշտավայր[2]:
Օգտակար հանածոներ
Հողածածկույթ
Կլիմա
Մարզի կլիմայական պայմանները մեղմ ու չափավոր են: Տարեկան միջին ջերմաստիճանը կազմում է +10°C[2]: Ամենատաք ամիսը հուլիսն է, որի միջին ջերմաստիճանը կազմում է +21°C[2]:
Բնություն
Գոտիավորում
Տիկիպ լեռնային բնույթի հետևանքով, մարզում լավ արտահայտված է բնական պայմանների ուղղաձիգ գոտիականությունը[2]:
Բուսական աշխարհ
Կենդանական աշխարհ
Remove ads
Պատմություն
Ռուսական տիրապետություն
1804-1813 թվականներին տեղի ունեցած ռուս-պարսկական պատերազմի հետևանքով Ռուսական կայսրության ու Պարսկաստանի միջև 1813 թվականի հուլիսի 12-ին կնքված Գյուլիստանի պայմանագրով Արցախի պատմական տարածքը հարավարևելյան Կովկասի հետ միասին ընդգրկվեց Ռուսական կայսրության տիրապետության մեջ[3]։
1917 թվականին Ռուսական կայսրությունում տեղի ունեցած հեղափոխությունից հետո վերջինիս տիրապետության տակ գտնվող ժողովուրդների շրջանում պետությունների կազմավորման նոր գործընթաց սկսվեց։ 1918 թվականի մայիսի 26-ից մինչև 28-ն ընկած ժամանակահատվածում իրենց անկախությունը հռչակեցին Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի դեմոկրատական հանրապետությունները։ Արցախը դարձավ հայկական պատմական տարածքի փոքր մասում իր անկախությունը հռչակած Հայաստանի և թուրքական աջակցությամբ ձևավորված նորաստեղծ Ադրբեջանի միջև սկսված դաժան պատերազմի թատերաբեմ։ Վերջինս իր կազմավորման պահից տարածքային պահանջներ ներկայացրեց Հարավային Կովկասի հայկական տարածքների մեծ մասի նկատմամբ։ Տեղի ունեցան կատաղի ընդհարումներ հայերի և ադրբեջանցիների միջև։ Վերջիններին օգնում էին տարածաշրջան մտած թուրքական կանոնավոր բանակի ստորաբաժանումները[3]։
1920 թվականի դեկտեմբերի 1-ին Ազգերի լիգայի 5-րդ Կոմիտեն 3-րդ ենթակոմիտեի զեկույցի հիման վրա, արձագանքելով Ադրբեջանի տարածքային հավակնություններին ու հայկական զանգվածային կոտորածների փաստին, միաձայն արտահայտվեց Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությանը Ազգերի Լիգա ընդունելու դեմ, և մինչև հակամարտության վերջնական կարգավորումն Արցախը ճանաչեց որպես վիճելի տարածք, ինչի հետ համաձայնեցին հակամարտության բոլոր կողմերը, այդ թվում և Ադրբեջանը։ Այսպիսով, 1918-1920 թվականներին Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության ստեղծման ժամակաշրջանում նրա ինքնիշխանությունը չէր տարածվում Արցախի վրա[3][4]։
Արցախի բռնակցումը Խորհրդային Ադրբեջանին
1920 թվականի ապրիլի 28-ին և դեկտեմբերի 2-ին ռուսական 11-րդ բանակի ներխուժման հետևանքով համապատասխանաբար խորհրդայնացվեցին Ադրբեջանն ու Հայաստանը։ Նույն թվականին «Վիճելի տարածքների» նկատմամբ ունեցած հավակնություններից հրաժարվելու մասին Խորհրդային Ադրբեջանի Հանրապետության հայտարարության և Խորհրդային Հայաստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունների միջև համաձայնագրի հիման վրա 1921 թվականի հունիսին Հայաստանն Արցախը (Լեռնային Ղարաբաղը) հայտարարեց իր անբաժանելի մասը։ Միացման ակտը ողջունեցին ինչպես միջազգային հանրությունը, այնպես էլ Ռուսաստանը, և այն ամրագրվեց Ազգերի լիգայի ժողովի 1920 թվականի դեկտեմբերի 18-ի բանաձևում, Ազգերի լիգայի գլխավոր քարտուղարի` Ազգերի լիգայի անդամ-պետություններին ուղղված տեղեկանք-նոտայում և Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի նախարարության իշխանության բարձրագույն մարմնին Խորհուրդների XI նստաշրջանին ուղղված 1920-1921 թվականների տարեկան զեկույցում[3][4]։
1921 թվականի հուլիսի 5-ին Ռուսաստանի Կենտրոնական Կոմիտե բյուրոյի պլենումը (նիստը), արհամարհելով Ազգերի լիգայի համապատասխան որոշումը և ժողովրդի կարծիքը` որպես Խորհրդային Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանների որոշման ժողովրդավարական գործիք, Իոսիֆ Ստալինի անմիջական ճնշմամբ և ի հակադրություն միացման բանաձևի` արարողակարգային խախտումներով որոշում է ընդունում Հայաստանից Արցախի բռնի անջատման մասին՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմում լայն իրավասություններով ազգային ինքնավարություն կազմավորելու պայմանով։ Այսպիսով, վիճելի ճանաչված տարածքների մեծ մասը հանձնվեց Խորհրդային Ադրբեջանին[3][4]։
1923 թվականի հուլիսի 7-ին Արցախի մի հատվածի վրա ստեղծվեց Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը (ԼՂԻՄ), որին զուգահեռ արհեստականորեն կազմավորվեց Կարմիր Քուրդիստանը։ Վերջինիս ստեղծման նպատակը Խորհրդային Հայաստանի և ԼՂԻՄ-ի միջև ցամաքային կապի վերացումն էր։ 1929 թվականին Կարմիր Քուրդիստանը վերացվեց, և տարածքն ուղղակիորեն մտցվեց Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմի մեջ[3][4]։
Remove ads
Վարչական բաժանում
Ինքնավար մարզը ներառում է.
- Ստեփանակերտ` մարզային ենթակայության քաղաք (ինքնավար մարզի վարչական կենտրոն),
- 5 շրջան (փակագծերում նշված են շրջանների վարչական կենտրոնները)՝
- Ասկերանի (Ասկերան քաղաքատիպ բնակավայր), մինչև 1978 թվականը՝ Ստեփանակերտի (քաղաք Ստեփանակերտ),
- Հադրութի (Հադրութ քաղաքատիպ բնակավայր),
- Մարտակերտի (Մարտակերտ քաղաքատիպ բնակավայր),
- Մարտունու (Մարտունի քաղաքատիպ բնակավայր),
- Շուշիի (քաղաք Շուշի)։
Ինքնավար մարզի շրջանների մեջ մտնում էին.
- Շուշի մարզային ենթակայության քաղաք՝ Շուշիի շրջան,
- քաղաքատիպ 7 բնակավայր՝
- 73 գյուղխորհուրդ։
Remove ads
Բնակչություն
Remove ads
Տես նաև
Ծանոթագրություններ
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads