Հայերն Ուկրաինայում

Հայերն Ուկրաինայում (ուկրաիներեն՝ Вірмени в Україні), Ուկրաինայում բնակվող հայկական էթնիկ փոքրամասնություն։ 2001 թվականի ուկրաինական մարդահամարի տվյալներով հայերի թիվը կազմել է 99894 մարդ^[1]։ Ուկրաինայում հայ բնակչությունը գրեթե կրկնապատկվել է^[1] ԽՍՀՄ փլուզումից հետո՝ հիմնականում Կովկասում անկայունության պատճառով։ Ժամանակակից Ուկրաինայի տարածքում առաջին հայերը հայտնվել են 11-րդ դարում՝ Ղրիմում, 12-րդ դարի սկզբին Կիևում ձևավորվել է հայկական համայնք^[2]։

Մասնաբաժինը Հայերն Մարդահամար 2001

19-րդ դարի բացիկ։ Սուրբ Նիկողայոս հայկական եկեղեցի Ուկրաինայի Կամենեց-Պոդոլսկ քաղաքում: Քանդվել է 1930-ական թվականներին։

Ավելի ուշ հայկական մեծ համայնքներ են եղել Լվովում, Կամենեց-Պոդոլսկում և Մոգիլյով-Պոդոլսկիում։ 15-18-րդ դարերում հայկական գաղութներ են հիմնվել Չեռնովցիում, Յազլովեցում, Խոտինում, Բերեժանիում, Զոլոչևում, Ստանիսլավում (այժմ՝ Իվանո-Ֆրանկովսկ), Ժվանեցում, Դոմբրովիցայում, Ռաշկովում և այլուր։ Հայերն զբաղվել են արհեստներով, առևտրով, երկրագործությամբ։ Նրանք ունեցել են ներքին ինքնավարություն, դատարաններ։ Կառուցել են բնակելի շենքեր, եկեղեցիներ, դպրոցներ, ռազմական ամրություններ, ջրմուղներ, հիմնել հիվանդանոցներ, տպարաններ, գրադարաններ, թատրոն։ Շատ հայեր մասնակցել են ուկրաինական ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարին։ Դեռևս 16-րդ դարում նրանք մտել են կազակական զորամիավորումների մեջ և կռվել թուրք-թաթարական ասպատակիչների դեմ։

Հայերը երկար ժամանակ կարողացել են պահպանել իրենց ազգային նկարագիրը։ Սակայն օտար միջավայրն աստիճանաբար ձուլել և կլանել է նրանց, ինչին զգալի չափով նպաստել է նաև 17-րդ դարում իրականացված բռնի կաթոլիկացումը։ Թուրքական լուծն իր հերթին սասանեց արդեն նկատելիորեն թուլացած գաղութի հիմքերը, և ապազգայնացումն ընթացավ ավելի ուժեղ թափով։

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին, երբ մարտերի առաջին իսկ օրից Ուկրաինայի տարածքը վերածվեց ռազմադաշտի, հազարավոր հայ մարտիկներ, այդ թվում և Ուկրաինայում բնակվող հայեր, մասնակցեցին երկրի պաշտպանությանն ու ազատագրմանը։ Ուկրաինայի տարածքում մղված մարտերի մասնակից զորակազմավորումների մեջ էին հայկական դիվիզիաները և Սասունցի Դավիթ տանկային շարասյունը։

1988 թվականի Սպիտակի երկրաշարժից հետո և 1990-ական թվականներին մի քանի հազար հայաստանցիներ բնակություն են հաստատել Ուկրաինայի արդյունաբերական և ծովափնյա քաղաքներում։ Աշխուժացել է հայ ազգային կյանքը։ Ուկրաինայի գրեթե բոլոր խոշոր քաղաքներում հիմնվել են հայկական մշակութային ընկերություններ, եկեղեցիներ, դպրոցներ, հայերենի ուսուցման խմբակներ։

Ուկրաինայում բնակվում է շուրջ 130 հզ. հայ, ոչ պաշտոնական տվյալների հայերը Ուկրաինայում կազմում են 400.000 մարդ։ Բնակվում են հիմնականում Կիևում (40.000), Օդեսայում, Խարկովում, Դոնեցկում, Լվովում, Զապորոժյեում, Ղրիմի քաղաքներում և այլ վայրերում։ Գործում են 23 հայկական եկեղեցիներ և 2 մատուռ, ամենօրյա և կիրակնօրյա դպրոցներ, հրատարակվում են "Արագած", "Մասյաց աղավնի" հայկական թերթերը, "Սուրբ Խաչ" հանդեսը։ 2001 թ-ին ստեղծվել է Ուկրաինայի հայերի միությունը։ Ուկրաինայում կառուցվել են 9 հայկական եկեղեցի, Օդեսա (1995), Սիմֆերոպոլ (1997), Մակեևկա (1998), Խարկով (2004), Զապորոժիե (2007), Նիկոլաև (2012), Կիև (2017), Լուգանսկ (2017) և Դնեպր (2018) քաղաքներում։

Պատմություն

Միջնադար

Կիև-Պեչերյան վարք սրբոց, 13-րդ դար[3]։ «Այն ժամանակ Կիև քաղաքում մի բժիշկ կար՝ ծնունդով և հավատով հայ, նա շատ խորամանկ էր բժշկության բնագավառում, կարծես մինչ այդ այդպիսին չէր եղել»։

Հայերն առաջին անգամ Ուկրաինայում հայտնվել են Կիևյան Ռուսիայի ժամանակ^[4][5]։ 11-րդ դարի սկզբին Կիևի իշխանները հայերին հրավիրեցին օգնելու Լեհաստանի թագավոր Բոլեսլավի դեմ պատերազմում։ Շուտով, Կիևից զավթիչներին վտարելուն օգնելուց հետո, հայերը ցրվեցին պետության ողջ տարածքում^[6]։ Նույն դարում, սելջուկների հարձակումներից, հայկական պետության անկումից և Բյուզանդիայի ագրեսիվ քաղաքականությունից հետո բազմաթիվ հայեր գաղթել են Ուկրաինա^[7]՝ Ղրիմ, Գալիցիա և նաև Լեհաստան՝ այնտեղ ստեղծելով բարգավաճ գաղութներ^[8]։ Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարանի համաձայն՝ «... մոտ 20000 հայ վտարվել էին իրենց հայրենիքից և գնացել Ղրիմ և ռուսական հողեր»^[9]։ 11-րդ դարում ռուս իշխանների մոտ ծառայել են առանձին հայ վաճառականներ, վարձկաններ և արհեստավորներ։ Այսպես, Կիև-Պեչերյան վարք սրբոցում հիշատակվում է Վլադիմիր Մոնոմախին բուժող հայ բժշկին^[10]։

Հայ քահանա, Լվով։ 16-17-րդ դարերի անհայտ նկարչի ստեղծագործություն

Հայկական խոշոր գաղթօջախները հիմնականում գտնվել են Ղրիմի թերակղզում՝ Կաֆեում (Ֆեոդոսիա), Սուդակում և Սոլխաթում (Հին Ղրիմ)։ Նրանց թիվն ավելացել է 12-15-րդ դարերում՝ մոնղոլների արշավանքից փախած հայերի գաղթի արդյունքում^[11]։ 13-րդ դարում Գալիցիա-Վոլինյան իշխան Դանիել Ռոմանովիչը հրավիրել է որակյալ ներգաղթյալների, այդ թվում՝ հայերի, որպեսզի վերակենդանացնեն առևտուրը^[12]։ Ֆիլիպ Դ. Կուրտինը նշում է, որ Ղրիմում հայկական գաղթօջախներն այնքան մեծ են եղել, որ ջենովացիները երբեմն այն անվանել են Armenіa Marіtіma^[13]։ Խերսոնի և Սուդակի հայերը կարևոր դեր են խաղացել Ղրիմի տնտեսության և մշակույթի զարգացման գործում։ Նրանք միջնորդներ են եղել Անդրկովկասի և Կիևի միջև ապրանքների փոխանակման գործում։ Ըստ Վ. Պ. Դարկևիչի, վերաբնակիչների և իրենց հայրենիքի միջև սերտ շփումների մասին են վկայում գաղութի տարածքում գտնվող գերեզմաններում 13-րդ դարի տեքստիլի գտածոները, որոնք նման են Անիից ստացված գործվածքներին^[10]։

Հայկական փոքր համայնքներ են հիմնվել Ուկրաինայի կենտրոնական մասում, ներառյալ Կիևը^[2] և արևմտյան Պոդոլիայի^[14] ու Գալիցիայի շրջանները։ 1267 թվականին Լվովը դարձել է հայոց թեմի կենտրոնը, իսկ այդ քաղաքի հայկական տաճարը, որը օծվել է 1367 թվականին, դարձել է թեմական։

Էթնիկ հայերը, ովքեր ստիպված են եղել լքել Հայաստանը, երկար ժամանակ ապրել են Ղրիմի և Բեսարաբիայի տարածքում կիպչակների հետ հարևանությամբ, որտեղ սովորել են նրանց լեզուն (կան փաստեր, երբ ղիփչակներն ընդունել են հայ-գրիգորյան քրիստոնեությունը^[5]): Ղրիմի հայերի լեզվական ձուլումը, ըստ Յարոսլավ Դաշկևիչի, սկսվում է 13-րդ դարի վերջին-14-րդ դարի սկզբին և առավել ինտենսիվորեն տեղի է ունենում 14-15-րդ դարերում^[15]։ Միևնույն ժամանակ նրանք պահպանեցին իրենց հայկական ինքնությունը^[16][13] և հավատարմությունը հայկական եկեղեցուն, բայց սկսեցին խոսել թաթարերեն՝ որպես իրենց մայրենի լեզու^[13], ինչպես մեկ այլ քրիստոնեական համայնք՝ ուրումի հույները^[17]։

Միջնադարյան Լվովցի պատմաբաններ Ջ.Ա լնպեկը և Բ. Զիմորովիչը նշել են հայերի անմիջական մասնակցությունը Դանիել Գալիցիացու գահի համար մղվող պայքարին։ Յան Ալնպեկը հայտնում է, որ հայերը ռազմական օգնություն են ցուցաբերել Դանիել իշխանին, ինչի շնորհիվ նա ենթարկել է այլ իշխանների, իսկ նրա որդին՝ Լևը Լվովում բնակեցրել է «Հայ ասիացի ռազմիկների, որոնք օգտագործում էին թաթարների զենքը, հագուստը և լեզուն»^[18].։ Բ. Զիմորովիչը պարզաբանում է, որ Թամերլանի արշավանքից հետո հայրենիքից վտարված հայերը նախ եղել են թաթարների բանակում, որտեղ էլ նրանք պատրաստակամորեն զինվորական ծառայության են անցել Լևի մոտ^[19]։

Ագաթանգեղոս Կրիմսկին վկայում է, որ թուրքալեզու հայերն առաջին անգամ հայտնվել են Գալիցիա-Պոդոլսկյան Ուկրաինայում, ենթադրաբար, դեռևս մոնղոլական ժամանակաշրջանում, մոտ 14-րդ դարում, այսինքն՝ քիչ թե շատ միաժամանակ կարաիմների կամ նույնիսկ լիտվացի թաթարների գաղութների հետ։ Հետագայում նրանց է միացել 15-րդ դարի վերջի գաղութատիրական հոսքը, երբ օսմանցիները գրավել են Ղրիմի Կաֆա (Ֆեոդոսիա) քաղաքը (1475), տեղի հայերը զանգվածաբար լքել են Կաֆան և տեղափոխվել են ուկրաինական Պոդոլիա և Գալիցիա՝ իրենց հայրենակիցների մոտ^[20]։

Նոր ժամանակներ

Սիմեոն Լեհացի, «Ճամփորդական նոթեր», 1608-1619 թվականներ[21]։ «Լվովի հայերը հայերեն չգիտեն, բայց խոսում են լեհերեն և կիպչակերեն, այսինքն՝ թաթարերեն։ Ասում էին, որ տեղի հայերը Անիից են տեղափոխվել։ Ըստ պատմաբանների՝ նրանք (անիցիները) բաժանվել են երկու խմբի. մեկը եկել է Կաֆա և Աքքերման, և մինչ այժմ նրանց [հետնորդները] ապրում են Սուլումանստրում և խոսում են հայերեն․ իսկ մյուս մասը բնակվել է Անկուրիայում, այնտեղից էլ տեղափոխվել է Լեհաստան»

Լվովի հայերին դատել են Մխիթար Գոշի դատաստանագրքի տեղական կիպչակ-լեհական տարբերակով։ Դա Դատաստանագրքի քաղաքացիական մասի թարգմանությունն էր հայերենից լատիներեն, այնուհետև լատիներենից լեհերեն և վերջապես լեհերենից հայերեն-ղիփչակերեն^[22]։ Դեռ ավելի վաղ՝ XIV դարում, Լվովում գործածվել է նրա հին հայերեն բնագիրը^[22]։ Լվովի հայերի համար 1519 թվականի մարտի 5-ին Սիգիզմունդ I-ի կողմից հաստատվել է լատիներեն տարբերակը՝ հարմարեցված տեղական պայմաններին, սակայն, ըստ այդ փաստաթղթի, հայերին արգելվել է աշխատել քաղաքային մագիստրատում (միայն կաթոլիկները կարող էին մասնակցել քաղաքային ինքնավարությանը)։ Դատական ընթացակարգը կարգավորվել է Լվովում հայ-ղիփչակերեն լեզվով կազմված 1523-1594 թվականների դատավարական օրենսգրքով^[23]։

Հայկական գաղութատիրության կարևոր կենտրոն է եղել Կամենեց-Պոդոլսկը (16-րդ դարում այնտեղ 300 հայ ընտանիք է եղել), որտեղ հայերն ունեցել են իրենց մագիստրատը։ Հայկական բնակավայրեր են եղել Կիևում, Լուցկում, Գալիչում, Սնյատինում, ի վերջո՝ Ստանիսլավովում։ 16-րդ դարի սկզբին Լվովում, Կամենեցում և այլ քաղաքներում գործել են հայկական դպրոցներ, որտեղ դասավանդվել է նաև հայոց լեզու^[24]։ Տորոնտոյի համալսարանից Փոլ Ռոբերտ Մագոտչիին նշում է, որ Ուկրաինայի տարածքում առաջին հայկական տպարանը հիմնադրվել է 1616 թվականին Լվովում, որտեղ այդ ժամանակ արդեն եղել են հարուստ հայկական գրադարաններ և հայկական ճարտարապետություն^[25]։ Գալիցիայում և Պոդոլիեում գործել են հայկական տպարաններ, իսկ 1618 թվականին Հովհաննես Կարմատենյանցը հրատարակել է «Ալգիշ բիտիկին» («Աղոթագիրք»)՝ աշխարհում միակ տպագիր գիրքը հայերեն-ղիփչակերենով^[26], որը Ղրիմում և Ուկրաինայում հայերի խոսակցական լեզվի գրավոր տարբերակն է եղել։ Հայերի մի մասի կողմից կաթոլիկ եկեղեցու հետ միության ընդունումից հետո (1630) Ռեչ Պոսպոլիտայի հայերը աստիճանաբար ձուլվել են տեղի լեհ բնակչության հետ^[25], իսկ մի մասը գաղթել է Ղրիմ։ 18-րդ դարում վերացվել են միջնադարում հայերին տրված հատուկ իրավական և սոցիալ-տնտեսական արտոնությունները^[25]։

1778 թվականին Ղրիմի հայերի մի մեծ խումբ լքել է Օսմանյան կայսրության տարածքը և հաստատվել Ռուսաստանում՝ Դոնի Ռոստովում։ Սակայն Ղրիմը Ռուսաստանին միանալուց քսան տարի անց, ռուսական կառավարության կոչով, վերաբնակիչներից շատերը վերադարձել են այնտեղ, իսկ Թուրքիայից ժամանել են հայերի նոր խմբեր։

Նորագույն ժամանակներ

Կիևի նահանգում 1862 թվականի տվյալներով Հայ առաքելական եկեղեցու 324 հետևորդ է եղել^[27]։ Ուկրաինայի հայ համայնքը 20-րդ դարի սկզբին ունեցել է իր գրադարանները, և հայկական տեղանունները հաճախ արտացոլվում են փողոցների անուններում։ Կիևում հայերը, ի թիվս այլ վայրերի, բնակվել են Պոդոլիեում^[28]։

20-րդ դարի առաջին կեսին Գալիցիայում բնակվել են 5,5 հազար կաթոլիկ հայեր, որոնք որպես կանոն լեհախոս են եղել։ Գործել է 9 ծխական եկեղեցի, 16 մատուռ և բենեդիկտ քույրերի վանքը Լվովում։ Լվովի հայ կաթոլիկ արքեպիսկոպոսությունը ուղղակիորեն ենթակա է եղել Հռոմի պապին և գոյություն է ունեցել մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտը, երբ այն ավերվել է խորհրդային իշխանությունների կողմից։ 1944 թվականին հույների, բուլղարների և Ղրիմի թաթարների հետ թերակղզուց արտաքսվել են նաև Ղրիմի հայերը, սակայն 1960-ականներին նրանց թույլ են տվել վերադառնալ։

1991 թվականից հետո Ուկրաինայում Հայ Կաթողիկե եկեղեցու վերածնունդ է տեղի ունեցել։ 1991 թվականի նոյեմբերի 28-ին Ուկրաինայում պաշտոնապես գրանցվել է Հայ առաքելական եկեղեցու թեմը, որի համայնքներն այժմ գործում են Լվովում, Կիևում, Օդեսայում, Խարկովում, Դոնեցկում, Դնեպրում, ինչպես նաև Ղրիմի որոշ քաղաքներում։

Արդի ժամանակներ

Ուկրաինայում հայերի ամենամեծ համակենտրոնացումը նկատվում է Դոնեցկի մարզում (15700, բնակչության 0,33%-ը, 1989 թվականից ավելացել է 2,5 անգամ), երկրորդը՝ Խարկովի մարզում՝ 11 հազար (2 անգամ ավելացել է 1989 թվականից)), երրորդը՝ Դնեպրոպետրովսկի մարզում^[29]։ Հայկական համայնքներ կան Զապորոժիեի շրջանում՝ 6400 մարդ, Լուգանսկում՝ 6500, Օդեսայում՝ 7400, Խերսոնում՝ 4500, Կիևում՝ 4900, հայերն ավանդաբար բնակվում են նաև Ղրիմում, որտեղ 8700 հայ կա (1989 թվականի համեմատ աճը՝ 6 անգամ), որը կազմում են Ղրիմի բնակչության 0,23%-ը և Սևաստոպոլի բնակչության 0,3%-ը^[29]։ Ըստ մարդահամարի տվյալների՝ Ուկրաինայի հայերի մոտ կեսը հայերենը համարում է մայրենի լեզու, ավելի քան 43%-ը՝ ռուսերենը, իսկ 5,8%-ը՝ ուկրաիներենը^[30]։ Լույս է տեսնում Կիևի հայկական ընկերության «Արագած» թերթը։ 2011 թվականից Կիևում լույս է տեսնում «Հայ-ուկրաինական արվեստի TheNorDar արթ-ամսագիրը»։

Գործունեություն

Ուկրաինայում գործում են հայկական սփյուռքի մի շարք հասարակական միավորումներ։ Նրանց մեծ մասը Ուկրաինայի հայերի միության մաս են կազմում։ Այս կազմակերպությունների գործունեությունը հիմնականում ուղղված է հայկական սփյուռքի ներկայացուցիչներին տարբեր տեսակի օգնության կազմակերպմանը (այդ թվում իրավական, բարոյական և նյութական)՝ ուղղված հայկական մշակույթի ուսումնասիրմանը և տարածմանը, ինչպես նաև սպորտային միջոցառումներին ու միություններին։

Ուկրաինայի հայկական առաքելական եկեղեցի

Ուկրաինայի թեմի կենտրոնը գտնվում է Լվովում։ 2007 թվականի տվյալներով Հայ առաքելական եկեղեցին առավել տարածված է եղել Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետությունում (7 համայնք), Դոնեցկի (2 համայնք) և Օդեսայի (2 համայնք) մարզերում^[31]։

1993 թվականի նոյեմբերի 13-ին տեղի է ունեցել տաճարի օծումն ու հիմնարկեքը, իսկ 1995 թվականի նոյեմբերի 26-ին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Առաջինը հանդիսավոր կերպով օծել է Օդեսայի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ հայկական եկեղեցին, որը կառուցվել է Օդեսայի հայ համայնքի անդամների նվիրատվություններով։ 1997 թվականի սեպտեմբերին Մակեևկայում (Դոնեցկի մարզ) սկսվել է մատուռի կառուցումը, իսկ 1998 թվականի սեպտեմբերին կառուցվել և օծվել է այդ մատուռը։ 2012 թվականի մարտին Դոնեցկում սկսվել է եկեղեցու շինարարությունը, կառուցվող եկեղեցու տարածքում գործել է ժամանակավոր մատուռ։

Հուշարձաններ

Հայերի միջնադարյան բնակավայրերի տեղում պահպանվել են խաչքարեր։ Լվովում, Չեռնովցիում, Կամենեց-Պոդոլսկում, Իվանո-Ֆրանկովսկում, Բերեժանիում, Կուտիում, Սնյատինում, Գորոդենկայում, Լիսցում, Ժվանեցում, Լուցկում, Յազլովեցում, Տիսմենիցայում, Իզմայիլում, Բելգորոդ-Դնեստրովսկիում, Յալթայում, Թեոդոսիայում, Ուկրաինայի այլ քաղաքներում, Եվպատորիայում պահպանվել են եկեղեցիներ և մատուռներ, իսկ Հին Ղրիմ քաղաքից ոչ հեռու գտնվում է Սուրբ Խաչ վանքը, որն այժմ վերականգնվում է։

Գրականություն

• Ярослав Романович Дашкевич Армянские кварталы средневековых городов Украины (XIV—XVIII вв.) // Историко-филологический журнал. —Ер., 1987. — № 2. — С. 63—85.
• Ярослав Романович Дашкевич Армянские кварталы средневековых городов Украины (XIV—XVIII вв.) // Историко-филологический журнал. —Ер., 1987. — № 3. — С. 48—60.
• Зинченко А. Л. К истории армянских колоний на Правобережной Украине // Историко-филологический журнал. —Ер., 1982. — № 4. — С. 137—153.
• Александр Яковлевич Каковкин Новый памятник армянской эпиграфики из Крыма // Историко-филологический журнал. —Ер., 1983. — № 1. — С. 231—234.
• Шкурко С. Армянские архитектурные памятники в городе Каменец-Подольске // Историко-филологический журнал. —Ер., 1968. — № 2. — С. 233—243.
• Кривонос Н. Некоторые данные о библиотеках армян во Львове в XVII веке // Историко-филологический журнал. —Ер., 1963. — № 1. — С. 271—276.
• Иван Петрович Крипякевич К вопросу о начале армянской колонии во Львове // Историко-филологический журнал. —Ер., 1963. — № 1. — С. 163—172.
• Владимир Антонович Овсейчук Деятельность армянских живописцев во Львове (XV—XVII вв.) // Историко-филологический журнал. —Ер., 1966. — № 2. — С. 249—262.
• С. Захаркевич Армяне Речи Посполитой: анализ модели культурной адаптации // Художественная культура армянских общин на землях Речи Посполитой: Материалы Международной научной конференции / Сост. и отв. ред. И. Н. Скворцова. — Минск: Арт. Дизайн, 2013. — С. 20—29.
• «Армяне на Руси и в Польше». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)