Նեապոլ

Նեապոլ (հին հունարեն՝ Νεάπολις , հին հունարեն՝ νέα πόλις , բառացի՝ նոր քաղաք, լատին․՝ Neapolis, իտալ.՝ Napoli, նեապ.՝ Napule), քաղաք Իտալիայում, Կամպանիայի շրջանի և Նեապոլ պրովինցիայի վարչական կենտրոնը։ Տեղակայված է Նեապոլիտանյան ծովածոցի ափին։

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Նեապոլ (այլ կիրառումներ)

Բնակավայր
Նեապոլ
իտալ.՝ Napoli
Դրոշ Զինանշան
Երկիր	Իտալիա
Համայնք	Նեապոլ (գավառ)
Մակերես	119,02 կմ²
ԲԾՄ	17 մետր
Պաշտոնական լեզու	իտալերեն
Բնակչություն	▼913 462 մարդ (հունվարի 1, 2023)[1]
Ժամային գոտի	UTC+1 և UTC+2
Հեռախոսային կոդ	081
Փոստային դասիչ	80121, 80122, 80123, 80124, 80125, 80126, 80127, 80128, 80129, 80131, 80132, 80133, 80134, 80135, 80136, 80137, 80138, 80139, 80141, 80142, 80143, 80144, 80145, 80146 և 80147
Ավտոմոբիլային կոդ	NA
Պաշտոնական կայք	comune.napoli.it​(իտալ.)
Նեապոլ (Իտալիա)
Նեապոլ Վիքիպահեստում

Նեապոլն Իտալիայի՝ մեծությամբ երրորդ քաղաքն է (Հռոմից ու Միլանից հետո) և Հարավային Իտալիայի ամենամեծ քաղաքը՝ շուրջ մեկ միլիոն բնակչությամբ (արվարձանների հետ՝ շուրջ երեք միլիոն)։ Տրանսպորտային խոշոր հանգույց է (միջազգային օդանավակայան, նավահանգիստ)։ Պաշտոնական լեզուն իտալերենն է, որից բացի գործածալան են նաև նեապոլիտաներենը։ Քաղաքի հովանավորն է Սուրբ Յանուարին, որի հիշատակի օրը՝ սեպտեմբերի 19-ը, նշվում է քաղաքի տոնը։

Քաղաքը տեղակայված է սեյսմավտանգ գոտում (քաղաքի պատմական հատվածը տեղակայված է Վեզուվի արևմտյան լանջին)։ Վեզուվի վերջին ժայթքումը տեղի է ունեցել 1944 թվականին։ Իսկ վերջին աղետալի երկրաշարժը Նեապոլում տեղի է ունեցել 1980 թվականին։

Աշխարհագրություն

Քաղաքը գտնվում է երկրաշարժի գոտում (պատմական մասը գտնվում է Վեզուվի արևմտյան լանջին)։ Վեզուվիուսի վերջին ժայթքումը տեղի է ունեցել 1944 թվականին։ Վերջին աղետալի երկրաշարժը տեղի ունեցավ Նեապոլում 1980 թ.։

Նեապոլից արևելք գտնվում են Պոմպեյը և Հերկուլանումը՝ Նեապոլի ծոցի ափին գտնվող հին քաղաքներ, որոնք ավերվել են 79-ին Վեզուվի ժայթքումից։ Մոխիրը թաղեց այս քաղաքները և պահպանեց դրանք մինչ օրս անփոփոխ։ Ամեն տարի այս տարածքում պեղումներ են անցկացվում, որոնք հնագետներին նոր հայտնագործություններ են բերում։ Նոյեմբերի սկզբին պեղումների վայրերը հասանելի են բոլորին։ Հայտնաբերված բոլոր իրերը խնամքով վերականգնվում և ցուցադրվում են Նեապոլի ազգային հնագիտական թանգարանում։

Նեապոլից 40 կմ հյուսիս գտնվում է Թագավորական պալատը Կազերտայում, որը ամենամեծերից մեկն է Եվրոպայում։

Պատմություն

Նեապոլը հիմնել են հույն վերաբնակիչները մ.թ.ա. 8-րդ դարում։ Նեապոլը կոչվում է Պարթենոպա (անունն առասպելական ազդանշանի սարենից) IV դարում։ Մ.թ.ա. Նեապոլի Պարտենոպան ավերվել է իտալացիների կողմից, բայց շուտով նրա կողքին առաջացել է նոր քաղաք, որը ստացել է հունական Նեապոլիս անվանումը [3]: Դրանից հետո այն մտավ Հռոմեական հանրապետություն, իսկ հետո ՝ Հռոմեական կայսրություն։

476 թվականին Կաստել դել Օվո ամրոցում իր տապալումից հետո բանտարկվեց Արևմտյան Հռոմեական կայսրության վերջին կայսր Ռոմուլուս Ավգուստուլոսը։

6-րդ դարում Նեապոլը գրավվեց բյուզանդացիների կողմից Հուստինիանոս I կայսեր Հռոմեական կայսրությունը վերստեղծելու փորձի ժամանակ։

638-1137 թվականներին այն իրականում անկախ Նեապոլի դքսության մայրաքաղաքն էր, մինչև գրավվեց նորմանացիների կողմից։ 1139 թվականին Ռոջեր II թագավորը միացավ Սիցիլիայի թագավորությանը [4]:

Նեապոլի համալսարանը հիմնադրվել է 1224 թվականին։

1266-ին քաղաքը Սիցիլիայի ամբողջ թագավորության հետ միասին տեղափոխվեց Անջուի Հռոմի Պապ Կառլոս I- ը, որը մայրաքաղաքը տեղափոխեց Պալերմոյից Նեապոլ։

1284 թ.-ին թագավորությունը բաժանվեց երկու մասի, որոնցից յուրաքանչյուրը պահանջներ ներկայացրեց «Սիցիլիայի թագավորություն» կոչվելու իրավունքի համար։

17-րդ դարում Նեապոլն ուներ 300 հազար բնակիչ և Փարիզից հետո Եվրոպայի երկրորդ քաղաքն էր։ Այն հայտնի էր Սան Կառլոյի թատրոնով - այն ժամանակ աշխարհում ամենամեծը։

1504-ից քաղաքը պատկանում էր Իսպանիային և հանդիսանում էր Հաբսբուրգների հիմնական ռազմական հենակետը Վալուիսի դեմ պայքարում։

1647 թվականին քաղաքում տեղի ունեցավ ժողովրդական խոշոր ապստամբություն՝ Մազանիելոյի ղեկավարությամբ։

Իսպանական իրավահաջորդության պատերազմի ժամանակ այն անցավ Ավստրիայի տիրապետության տակ։ 1734-ին գրավվեց Բուրբոնների կողմից, իսկ 1799-ի հունվարին՝ Նապոլեոնի կողմից, որից հետո քաղաքում հռչակվեց Պարթենոպայի հանրապետությունը, որն իր հերթին ընկավ նույն տարվա հունիս-հուլիս ամիսներին ։

1805 թվականին Վեզուվի ժայթքման պատճառով ավերվեց քաղաքի զգալի մասը, զոհվեց շուրջ 26 հազար մարդ։

1806-1815 թվականներին Նեապոլը Ֆրանսիայից կախված Նեապոլի թագավորության մայրաքաղաքն էր, իսկ 1815 թվականից՝ երկու Սիցիլիայի թագավորությունը։ 1860 թվականի սեպտեմբերին Գ. Գարիբալդիի [6] հեղափոխական բանակը մտավ քաղաք, որից հետո հանրաքվեի արդյունքում հայտարարվեց թագավորության ավարտը և Իտալիայի պետության հիմնադրումը։

1942-1943 թվականներին քաղաքը ենթարկվեց ամերիկյան ինտենսիվ ռմբակոծությունների։ Արշավանքների ընթացքում սպանվեց շուրջ 1900 մարդ։ Արդյունաբերական օբյեկտներից բացի ոչնչացվել են կայարանը, նավահանգիստը, օպերային թատրոնը, եկեղեցիները և բազմաթիվ բնակելի շենքեր։ 1943-ի սեպտեմբերին գերմանական զորքերի կողմից գրավված քաղաքում ապստամբություն սկսվեց, որի արդյունքում 1943-ի հոկտեմբերի սկզբին Նեապոլն անցավ դաշնակիցների վերահսկողության տակ։

Ժամանակակից Նեապոլը կապված է նաև Կամորայի և կոռուպցիայի հետ։ 2007-2008 թվականներին քաղաքը դժվարություններ ունեցավ աղբահանության և թափոնների վերամշակման հետ կապված, այդ իսկ պատճառով այսպես կոչված «Աղբի ճգնաժամ»։

Տրանսպորտ

Ժամանակակից Նեապոլը խիտ բնակեցված քաղաք է՝ միջազգային օդանավակայան, ծովային նավահանգիստ և մետրո։ Նեապոլիտանական մետրոյի թիվ 1 կենտրոնական գիծը ժամանակակից արվեստի հանրային ստորգետնյա թանգարանի նմուշն է։ Մետրոյի 25 կայարանների զարդարանքն ավարտվել է 2005 թվականին։

Եվրոպայում մետրոյի ամենագեղեցիկ կայարանը գտնվում է Նեապոլում և նախագծվել է ճարտարապետներ Մասիմիլիանո Ֆուկասասի և Դորիան Մադրելիի կողմից։ Կայանը հագեցած է Մամ նախագծի շրջանակներում (Մետրո թանգարան) և հիշեցնում է «զբոսանք տարածության մեջ»։

Սպորտ

Քաղաքում է գտնվում «Նապոլի» ֆուտբոլային ակումբը, Ա Սերիայի կրկնակի դափնեկիր, Իտալիայի գավաթի վեցակի դափնեկիր ու 1988-1989 թվականների ՈՒԵՖԱ-ի գավաթակիր։

Չհաջողված ուղենիշ

1880 թվականին հանդիսավորությամբ բացվեց ճոպանուղին դեպի Վեզուվի խառնարան։ Այդ առիթով կոմպոզիտոր Լուիջի Դենզան գրել է հայտնի նեապոլիտանական Funiculì, Funiculà երգը։ Երգը շատ արագ համբավ ձեռք բերեց, այս օրերին մնում է հանրաճանաչ և մնալու է հանրաճանաչ, ինչը չի կարելի ասել ճոպանուղու մասին։ 1906, 1911, 1929 և վերջապես 1944թ. մարտին Վեզուվի ժայթքումները վերջ տվեցին դրա գործունեությանը։

Հետաքրքիր փաստեր

• Նեապոլը համարվում է պիցցայի, ավելի ճիշտ՝ նրա մի տեսակի (տեղական անվանումը՝ իտալ.՝ pizza napoletana) հայրենիքը, որ հայտնի է 19-րդ դարի 80-ական թվականներից և պատրաստվում է մինչ այժմ։ Դասական են համարվում նեապոլիտանական պիցցայի երկու տարբերակներ (իտալ.՝ verace pizza napoletana artigianale)՝ «Մարինարա» (իտալ.՝ Marinara, սխտորով, առանց պանրի) և «Մարգերիտա» (իտալ.՝ Margherita, պանրով ու ռեհանով, առանց սխտորի)։

Նեապոլիտանական ծովածոց

• Նեապոլի հին անվամբ կոչվել է (11) Պաթենոպե աստերոիդը, որ հայտնաբերվել է Նեապոլում 1850 թվականի մայիսի 11-ին իտալացի աստղագետ Անիբալե դե Գասպարիսի կողմից։

Քույր քաղաքներ

•  Աթենք, Հունաստան
•  Բաքու, Ադրբեջան^[2][3]
•  Բենևենտո, Իտալիա
•  Բուդապեշտ, Հունգարիա
•  Բուենոս Այրես, Արգենտինա
•  Գաֆսա, Թունիս
•  Գրոտամարե, Իտալիա
•  Կագոշիմա, Ճապոնիա (մայիսի 3, 1960)
•  Կարգուևաց, Սերբիա
•  Կելերաշի, Ռումինիա
•  Կորդովա, Արգենտինա
•  Հոնոլուլու շրջան, ԱՄՆ
•  Մարսել, Ֆրանսիա
•  Միլան, Իտալիա
•  Միսլովիցե, Լեհաստան
•  Նաբլուս, Պաղեստին
•  Նեյփլս, ԱՄՆ
•  Նուսե Բե, Մադագասկար
•  Չժենչժոու, Չինաստան
•  Պալմա դե Մալյորկա, Իսպանիա
•  Պրահա, Չեխիա
•  Ջիդդա, Սաուդյան Արաբիա
•  Ռամալա, Պաղեստին (հոկտեմբեր 2010)^[4]
•  Ռիո դե Ժանեյրո, Բրազիլիա (սեպտեմբերի 29, 2022)^[5]
•  Սան Ֆրանցիսկո, ԱՄՆ
•  Սանտյագո դե Կուբա, Կուբա
•  Սարաևո, Բոսնիա և Հերցեգովինա
•  Սիգետու Մարմացիեյ, Ռումինիա
•  Վալենսիա, Վենեսուելա
•  Վենչժոու, Չինաստան (ապրիլ 2009)^[6][7]
•  Տորոնտո, Կանադա
•  Ֆորմիա, Իտալիա

Պատկերասրահ

• 
  Կաստել Նուովո
• 
  Կաստել դել Օվո, Աուգոստո դը Լուկա
• 
  Պլեբիսցիտի հրապարակ
• 
  Սուրբ Յանուարիի տաճար
• 
  Պլեբիսցիտի հրապարակ (հատված), Աուգոստո դը Լուկա