Euro

Ti euro (senial: €; kodigo: EUR) ket isu ti opisial a kuarta ti eurosona, a buklen dagiti 20 kadagiti 27 a kamkameng nga estado ti Kappon ti Europa. Daytoy ket kuarta pay nga inus-usar babaen dagiti Instituto ti Kappon ti Europa. Ti eurosona ket buklen ti Austria, Belhika, Croatzia, Cyprus, Estonia, Pinlandia, Pransia, Alemania, Gresia, Irlánda, Italia, Latvia, Lithuania, Luxembourg, Malta, the Olánda, Portugal, Slovakia, Eslobenia, ken Espania.^[2][3] Daytoy a kuarta ket maus-usar pay kadagiti lima a Europeano a pagpagilian isu ngarud a daytoy ket inaldaw nga inus-usar babaen dagiti 332 a riwriw a Europeano.^[4] Iti patinayon, sumurok a 175 a riwriw a tattao iti sangalubongan a mairaman ti 150 a riwriw a tattao idiay Aprika ket agus-usarda kadagiti kuarta a napalseng iti euro.

Euro
ευρώ (iti Griego) евро (iti Bulgaro)
Dagiti nota ti banko ti Euro manipud idi 2014
ISO 4217 a kodigo	EUR (num. 978)
Sentro a banko	Sentro a Banko ti Europa
Opisial nga agar-aramat	Eurosona (20)  Austria  Belhika  Croatia  Cyprus[note 1]  Estonia  Pinlandia  Pransia[note 2]  Alemania  Gresia  Ireland  Italia[note 3]  Latvia  Lithuania  Luxembourg  Malta  Netherlands[note 4]  Portugal  Slovakia  Eslobenia  Espania Ruar ti KP (8)  Monaco[note 5]  San Marino[note 6]   Vatican City[note 7] Akrotiri ken Dhekelia (UK)[note 8] Isla ti Clipperton(Pransia) Akin-abagatan a Pransia ken Dagdaga ti Antartika (Pransia) Saint Pierre ken Miquelon (Pransia)[note 9]  Andorra
Saan nga opisial nga agar-aramat	Kitaen pay dagiti 3  Kosovo[note 10]  Montenegro[note 11]
Panagpabussog	2.4%, Hunio 2012
Napalsengan iti	Dagiti 8 a kuarta Bosnia & Herz. mabalin a baliwan a a marka Bulgaro a lev Cape Verdean eskudo Tengnga nga Aprikano a CFA pranko CFP a pranko Komoro a pranko Danes a krone (±2.25%) Laud nga Aprikano a CFA a pranko
Simbolo	€
Parbo a nagan	Ti maymaysa a kuarta[1] lokal a nagnagan Ege (Pinlandes) Quid (Hiberno-Ingles) Teuro (Aleman) Ouro (Gallego) Juró (Hungaro)
Adadu ngem maysa	Kitaen ti Lisguistiko a pilaw ti euro
Sensilio	1c, 2c, 5c, 10c, 20c, 50c, €1, €2
Sagpaminsan nga inus-usar	€5 , €10, €20, €100, €1,000
Dagiti nota ti banko	€5, €10, €20, €50, €100, €200, €500
Nagmaldit	Itakla Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato Banco de Portugal Banko ti Gresia Banque de France Bundesdruckerei Tengnga a Banko ken Turay a Serbisio ti Pinansia iti Irlandes De La Rue Fábrica Nacional de Moneda y Timbre François-Charles Oberthur Giesecke & Devrient Royal Joh. Enschedé Nailian a Banko iti Belga Oesterreichische Banknoten- und Sicherheitsdruck GmbH Setec Oy
Website	Itakla Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato Banco de Portugal – Imprensa Nacional / Casa da Moeda Banko ti Gresia Banque de France Bundesdruckerei Tengnga a Banko ken Turay a Serbisio ti Pinansia iti Irlandes De La Rue Fábrica Nacional de Moneda y Timbre François-Charles Oberthur Giesecke & Devrient Royal Joh. Enschedé Nailian a Banko ti Belhika Oesterreichische Banknoten- und Sicherheitsdruck GmbH Setec Oy
Menta	Itakla Bayerisches Hauptmünzamt, Munich (Mint mark: D) Sentro ti kuarta Fábrica Nacional de Moneda y Timbre Hamburgische Münze (J) Imprensa Nacional Casa da Moeda SA Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato Koninklijke Nederlandse Munt Koninklijke Munt van België/Monnaie Royale de Belgique Mincovňa Kremnica Monnaie de Paris Münze Österreich Rahapaja Oy/Myntverket i Finland Ab Staatliche Münze Berlin (A) Staatliche Münze Karlsruhe (G) Staatliche Münze Stuttgart (F)
Website	Itakla Munich mint Currency Centre Fábrica Nacional de Moneda y Timbre Hamburg mint Imprensa Nacional – Casa da Moeda SA Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato Koninklijke Nederlandse Munt Koninklijke Munt van België/Monnaie Royale de Belgique Monnaie de Paris Münze Österreich Rahapaja Oy/Myntverket i Finland Ab Berlin mint Karlsruhe-Stuttgart mints

Ti euro ket isu ti maikadua a kadakkelan a reserba a kuarta ken ti pay maikadua a kaaduan a naikomersio a kuarta iti lubong kalpasan ti doliar ti Estados Unidos.^[5][6] Manipud idi Pebrero 2012, nga ad-adu ngem €890 bilion a maibalbalikuskos, ti euro ket adda ti kangatuan a naitipon a pateg dagiti nota ti banko ken sensilio a maibalbalikuskos iti lubong, ken linabsannan ti doliar ti E.U..^{[note 12]} Segun ti Internasional a Pudo ti Panguartaan a karkulo iti 2008 GDP ken pagpadaan ti kapigsa ti panag-gatang kadagiti nadumaduma a kuarta, ti eurosona ket isu ti maikadua a kadakkelan nga ekonomia iti lubong.^[7]

Ti nagan a euro ket opisial a naampon idi 16 Disiembre 1995.^[8] Ti euro ket naiyamammo kadagiti busbos a tiendaan ti lubong a kas ti panakabilangan a kuarta idi 1 Enero 1999, a nagsukat ti dati a Europeano a Ynit ti Kuarta (ECU) iti pannakaibagi ti 1:1. kadagiti sensilio ti Euro a ken dagiti nota ti banko a naiserrek nga agbalikuskos idi 1 Enero 2002.^[9] Bayat a ti euro ket dimteng a bimmassit iti US$0.8565 ti kaunegan ti dua a bulan, daytoy ket nailaklako a nagatngato ngem ti doliar ti E.U. manipud idi gibus ti 2002, a ti kinangatuanna ket US$1.6038 idi Hulio 2008.^[10]

Manipud idi naladaw a 2009 ti euro ket nairebreb iti Naturay a Europeano-utang a didigra a daytoy ket nangiturong ti pannakapartuat iti Europeano a Patakder ti Natalna a Pinansia ken dagiti pay dadduma areporma a naigandat ti panagpatalna ti kuarta. Idi Hulio 2012, ti euro ket immuna a natnag iti kaunegan ti dua a tawen iti baba ti US$1.21, kalpasan kadagiti pannakadandanagan kadagiti utang ti Gresia ken dagiti nakasikoran ti sektor ti panagbanko idiay Espania.^[11]

Administrasion

Ti ECB idiay Frankfurt, Alemania, ket isu ti mangimaton ti annuroten ti kuarta ti eurosona.

Ti euro ket imatonan ken inadministro babaen ti naikuartel idiay Frankfurt a Banko Sentral ti Europa (ECB) ken ti Eurosistema (buklen dagiti banko sentral a pagpagilian ti eurosona. A kas nawaya banko sentral, ti ECB ket adda ti is-isu a turay a mangisaad ti annuroten ti kuarta. Ti Eurosistema ket makibinglay iti panagprenta, panangimenta ken panangiwaras dagiti nota ken dagiti sensilio kadagiti amin nga naikameng nga estado, ken ti panangipataray kadagiti sistema a panagbayad ti eurosona.

Ti 1992 a Tulagan ti Maastricht ket mangibaklay iti annong kadagiti kaaduan nga estado ti Kappon ti Europa tapno maampon ti euro kalpasan ti pannakasabat kadagiti nasken a pangbaliwen a kasapulan iti kuarta ket busbos, urayno saan pay nga inaramid daytoy amin nga estado. Ti Nagkaykaysa a Pagarian ken Dinamarka ket nakitulagda kadagiti pannakailaksid,^[12] bayat a ti Suesia (a timmipon iti Kappon ti Europa idi 1995, kalpasan a napirmaan ti Tulagan ti Maastricht) ket linikudanna ti euro iti maysa reperendum idi 2003, ken liniklikanna ti obligasion a mangampon ti euro babaen ti saan a panangsabat kadagiti kammasapulan ti kuarta ken busbos. Amin a pagilian a timmipon ti Kappon ti Europa manipud idi ket nangikari a mangampon ti euro iti masakbayan.

Panangited kadagiti modalidad para kadagiti nota ti banko

Manipud idi Enero 2005, dagiti nalilian a banko sentral (NCB) ken ti ECB ket nangited kadagiti banko nota ti euro iti pakaitunosan a batayan.^[13] Dagiti banko nota ti euro ket saan a mangipakita no ania a banko sentral ti nangited kaniada. Dagiti NCB ti Eurosistema ket naskenda a mangawat dagiti banko nota ti euro nga inparparuar babaen dagiti sabali a kameng ti Eurosistema ken dagitoy a banko nota ket saan a maisubsubli kadagiti nagtaudanda. Ti ECB ket mangited kadagiti 8% iti dagup a pateg dagiti banko nota nga inted babaen ti Eurosistema.^[13] Iti panagsanay, dagiti banko nota ti ECB ket maiparparuar babaen dagiti NCB, isunga makaal-ala kadagitoy ti kapadpada a liabilidad a kapadpada ti ECB. Dagitoy a liabilidad ket mangawit ti tubo iti kangrunaan gatad ti repinansia iti ECB. Ti sabali pay a 92% kadagiti banko nota ti euro ket it-ited dagiti NCB a maibagay kadagiti respektibo a bingay iti tulbek a puonan ti ECB,^[13] a nakarkulo babaen ti panagusar ti agpaada a pannakatimbeng ti nailian a bingay ti populasion ti Kappon ti Europa ken ti nailian a bingay ti GDP ti Kappon ti Europa.^[14]

Dagiti sensilo ken banko nota

Ti euro ket nabingbingay kadagiti 100 sentabo (sagpaminsan a tinawtawagan a kas ti euro sentabo, a naipangpangruna no ilasin dagitoy manipud kadagiti sabali a kuarta, ken mainagnaganan a kastoy iti sapasap a bangir kadagiti amin a sensilio ti sentabo). Kadagiti tignay ti Lehislatibo a Komunidad ti ad-adu ngem maysa a porma ti euro ken sentabo ket nailetra nga awan ti s, malaksid ti normal a panagusar ti pagsasao nga Ingles.^[15] Wenno saan, ti normal nga ad-adu ngem maysa iti Ingles ket naisingsingasing ken inus-usar,^[16] nga adda dagiti adu a [[Linguistiko a parikut a maipanggep ti euro|lokal a panagduduma] a kas ti 'centime' iti Pransia.

Amin a naiparuar a sensilio ket adda iti sapasap a bangir a mangipakpakita ti denominasion wenno pateg, ken ti maysa a mapa iti likudan. Gapu ti linguistiko a kaadu ti Europa, ti Latin bersion ti abesedario ti euro ket inus-sar (a saan a kas ti saan unay a sapasap a Griego wenno Siriliko) kenArabiko a numnumero (dagiti sabali a teksto ket naus-usar kadagiti nailian a bangir kadagitinailian a pagsasao, ngem dagiti sabali a teksto iti sapasap a bangir ket liniklikan). Para kadagiti denominasion a malaksid dagiti 1-, 2- ken 5-sentabo a sensilio, dayta a mapa ket mangipakpakita laeng dagiti 15 a naikameng nga estado a naikaeng laeng idi naipangyuna ti euro. Idi rugi ti 2007 wenno 2008 (depende ti pagilian) ti daan a mapa ket agdama a nasuksukatan babaen ti maysa a mapa ti Europa a mangipakpakita paya kadagiti pagilian ti ruar ti Kappon a kas ti Norwega. Dagiti 1-, 2- ken 5-sentabo a sensilio, nupay kasta, ket taginayonenda ti daan a daremdemda, a mangipakpakita ti heograpiko a mapa ti Europa nga adda dagiti 15 a naikameng nga estado idi 2002 a naipangato bassit iti mapa. Amin a bangir dagitoy ket dinaremdem babaen ni Luc Luycx. Dagiti sensilo ket addaanda pay ti nailian a bangir a mangipakpakita ti ladawan a naisangayan a pinili babaen ti pagilian a nangiparuar ti sensilio. Dagiti euro a sensilio manipud kadagiti ania man nga estado a kameng ket nawayada a maka-usar kadagiti ania man a pagilian a nangampo ti euro.

Dagiti baro a banko nota ket naipayammao idi rugi ti 2013.
Ti akin-ngato a paset ket mangipakpakita ti sanguanan a bangir ti banko nota ken ti akin-baba a paset ket mangipakpakita ti likudan a bangir.

Dagiti sensilio ket naitited kadagiti denominasion ti €2, €1, 50c, 20c, 10c, 5c, 2c, ken 1c. Tapno maliklikan ti panagusar ti dua a kabassitan a sensilio, adda dagiti pannakisinnukat ti kuarta a naipipan kadagiti kaasitgan a lima a sentabo idiay Olanda (babaen ti boluntario a tulagan) ken idiay Pinlandia (babaen ti linteg).^[17] Daytoy a panagsanay ket up-upayen babaen ti Komision, ken dagiti panagsanay dagiti aglaklako a saan a mangawat kadagiti nagato ti pategna a nota ti euro.^[18]

Dagiti komemoratibo a sensilo nga adda iti €2 a pategna ket naiparuaren nga adda dagiti panagbalbaliw ti daremdem iti nailian a bangir ti sensilio. Dagitoy ket mairaman dagiti sapasap a naiparparuar a sensilio, a kas ti €2 a komemoratibo a sensilio para iti maika sangapuloket lima nga anibersario iti panagpirma ti Tulagan iti Roma, ken dagiti nailaian a naiparuar a sensilio, a aks ti sensilio a mangipalagip ti Kalgaw nga Olimpiada ti 2004 nga imparuar babaen ti Gresia. Dagitoy a sensilo ket mabalin nga awaten kadagiti amin a paset ti eurosona. Dagiti kolektor a sensilio nga adda dagiti nadumaduma a denominasion ket naiparuanda payen, ngem dagitoy ket saan a naikeddeng para iti sapsapa panagbayad, ken dagitoy ket mabalin a maawat laeng iti kameng nga estado a nangiruar kaniada.^[19]

Ti daremdem para kadagiti banko nota ti euro ket addaan kadagiti sapasap a daremdem kadagiti dua a bangir. Ti daremdem ket pinartuat babaen ti Austriano nga dumidibuho a ni Robert Kalina.^[20] Dagiti nota ket naiparuar kadagiti €500, €200, €100, €50, €20, €10, €5. Iti tungngal maysa a nota ket addaan iti bukod a maris ken nairuknoy iti artistiko a paset ti panawen ti Europeano anga arkitektura. Ti sanguanan ti nota let nangipakpakita kadagiti tawa ken dalanan a ruangan bayat a ti likudan ket adda dagiti rangtay, a nagisimsimbolo kadagiti silpo a baetan dagiti pagilian ken iti masakbayan. Bayat a dagiti daremdem ket naipato nga awan dagiti ania man a malasin a pakailasinan, ti immuna a daremdem babaen ni Robert Kalina ket dagiti naisangayan a rangtay, a mairaman ti Rialto ken ti Pont de Neuilly, ken dagitoy ket nabaliwan tapno sapasap ti kitada; dagiti kanungpalan a daremdem ket mangipakpakita pay laeng kadagiti asideg a pannakaipadpada kadagiti immuna nakaibatayanda; isunga dagitoy ket saan a pudno a sapasap ti kitada. Dagiti monumento ket makitkita a kapadpada dagiti nadumaduma a nailian a monumento tapno kayaten dagitoy ti sinoman.^[21]

Dagiti nota

1. Malaksid ti akin-amianan a Cyprus nga agus-usar ti Turko a lira
2. A mairaman dagiti ballasiw taaw a departmento
3. Malaksid ti Campione d'Italia nga agus-usar ti Suiso a pranko.
4. Ti laeng European a paset ti pagilian ti Kappon ti Europa ken agus-usar ti euro. Ti Karibe nga Olanda ket nangipayamammo ti Doliar ti Estados Unidos idi 2011. Curaçao, Sint Maarten ken Aruba ket adda dagiti bukodda a kuarta, a napalsengan ti doliar.
5. "Babaen ti monetario a tulagan a nagbaetan ti Pransia (agtigtignay para iti EC) ken Monaco". Naala idi 30 Mayo 2010.
6. "Babaen ti monetario a tulagan a nagbaetan ti Italia (agtigtignay para iti EC) ken San Marino". Naala idi 30 Mayo 2010.
7. "Babaen ti monetario a tulagan a nagbaetan ti Italia (agtigtignay para iti EC) ken Siudad ti Batikano". Naala idi 30 Mayo 2010.
8. "Babaen ti Maikatlo a protokol iti Cyprus a pagkapet a Tulag ti Kapponti Europa ken dagiti lokal a bilin ti Britaniko" (PDF). Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2012-02-22. Naala idi 2011-07-17.
9. "Babaen ti Tulagan ti Konsilo ti Kappon ti Europa". Naala idi 30 Mayo 2010.
10. "Babaen ti UNMIK nga administrasion a turong 1999/2". Unmikonline.org. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-06-07. Naala idi 30 Mayo 2010.
11. Babaen ti akin-uneg a tignay (awan ti reperensia) Kitaen pay ti Montenegro ken ti euro
12. Manipud idi 30 Oktubre, 2009:
    Dagup a EUR a kuarta (sensilio ken nota ti banko) a maibalbalikuskos 771.5 (nota ti banko) + 21.032 (sensilio) =792.53 bilion EUR * 1.48 (gatad ti panagsukat) = 1,080 bilion USD
    Dagup USD a kuarta (sensilio ken nota ti banko) a maibalbalikuskos 859 bilion USD

    • "Tabla 2: Euro a nota tibanko, dagiti kuenta (EUR bilion, no saan a naibaga, saan a nasimpa babaen ti panawen)" (PDF). Sentro a Banko ti Europa. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2009-10-16. Naala idi 13 Disiembre 2009. 2009, Oktubre: Dagup a nota ti banko: 771.5 (bilion EUR)
    • "Tabla 4: Euro a sensilio, dagiti kuenta (EUR a riwriw, no saan a naibaga, saan a nasimpa babaen ti panawen)" (PDF). Sentro a Banko ti Europa. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2009-10-16. Naala idi 13 Disiembre 2009. 2009, Oktubre: Dagup a sensilio: 21,032 (riwriw a EUR)
    • "Money Stock Measures". Federal Reserve Statistical Release. Board of Governors of the Federal Reserve System. Naala idi 13 Disiembre 2009. Tabla 5: Saan a Nasimpa Babaen ti Panawen a Komponente iti M1 (Bilion kadagiti doliar), saan a nasimpa babaen ti panawen, Oktubre 2009: Kuarta: 859.3 (bilion USD)
    • "Euro foreign exchange reference rates". Sentro a Banko ti Europa. Naala idi 13 Disiembre 2009. Gatad ti panagsukat 2009-10-30: 1 EUR = 1.48 USD