Massachusetts

Massachusetts esas Usana stato che regiono Nova-Anglia. Ol havas kom vicini Vermont e Nova-Hampshire norde, Nova-York weste, e Rhode Island e Connecticut sude. Este jacas Oceano Atlantiko. Segun la demografiala kontado di 2020, ol havis 7 029 917 habitanti. Lua tota surfaco esas 27 337 km².

Commonwealth of Massachusetts Stato di Usa Plajo Race Point, che peninsulo Cape Cod. Chefurbo Boston Maxim granda urbo Boston Oficala linguo o lingui: Angla Surfaco 27 337 km² Habitanti Denseso di habitantaro 7 029 917 (2020) 257,17 hab./km² Guvernisto Maura Healey (D) Fondita o kreita 6ma di februaro 1788 Posto-kodexo abreviuro MA Horala zono UTC-5 (UTC-4 dum somero) TNP (yaro) US$ 611 917 milioni (2021) Reto www.mass.gov

Historio

Massachusetts habitesas de adminime 12 mil yari ante nun. Ante l'arivo di Europani ol habitesis da indijeni qui parolis Algonquiana lingui, exemple le Wampanoag, Narragansett, Nipmuc, Pocomtuc, Mahican, e Massachusett.^[1] Li esis chaseri, peskeri e kolekteri, ma anke kultivis kukombro e maizo por kompletigar lia dieto. Pos arivo dil Europani, exemple kapitano John Smith en 1614, multa indijeni komencis mortar pro variolo, morbilo, gripo ed altra morbi portita dal koloniigisti. Cirkume 90% del indijeni qui habitis apud la bayo di Massachusetts mortis entre 1617 e 1619.

Unesma dank-expreso, en 1621

.

Precipua artiklo: Plymouth (kolonio)

L'unesma koloniigisti puritana transportita da navo Mayflower arivis en 1620 proxim la nuna urbeto Provincetown. En 1621 li celebris l'unesma "dank-expreso-dio" (Angle Thanksgiving). En 1690 eventis sensucesa expediciono kontre Franci de Kebekia. En 1692, Massachusetts divenis singla kolonio, la maxim granda de Nova-Anglia.

Massachusetts esis la centro di dil movado pri nedependantesko di Angla kolonii en Nord-Amerika. Tale nomizita "Teo-festo di Boston", e pose importanta batalii dum la nedependo-milito eventis eventis ibe, exemple en Concord e Lexington. La stato adoptis sua konstituco en 1780. En 1820, Maine separesis de Massachusetts e divenis la 23ma Usana stato.

Anciena texala fabrikerio en Lowell.

Armiferio di Springfield.

Dum la 19ma yarcento, Massachusetts divenis un ek la chefa stati ube Industriala Revoluciono eventis en Usa. En Lowell e Boston instalesis fabrikerii di shui e texaji, ed en Springfield instalesis manufakturi qui fabrikis utensili por domi, papero e texaji. Kanali e ferovoyi konstruktesis por transportar kruda materii ed industriala produkturi. Malgre l'existo di granda opozo al aboliso di sklaveso - qua rezultis du revolti, en 1835 ed en 1837 - l'opozo a sklaveso gradope kreskis dum la sequanta yardeki. Massachusetts divenis l'unesma stato qua kreis regimentokompanio kun negra soldati, komandita da blanka oficiri, la 54ma Regimento.

En 1826 inauguresis l'unesma ferovoyo dil stato. En 1833, kreesis Borso en Boston. En 1836, Mary Lyon kreis fakultato Mount Holyoke, l'unesma fakultato por mulieri en Usa. En 1852, Massachusetts divenis l'unesma Usana stato qua kreis lego pri obligiva eduko por pueri. Dum la 19ma yarcento, industro developesis multe en la stato, nome texala, e la habitantaro di multa urbi kreskis rapide, exemple Lowell, qua divenis urbo en 1826 e ja havis 33 mil habitanti en 1850. Boston ne recevis granda fabrikerii, tamen ol divenis koncentro-punto por transporto-sistemi en tota Nova-Anglia. Komence, laboristi por industrio venis de farmeyi vicina al urbi, ma pose komencis arivar enmigranti, nome Irlandani e Kanadani katolika.

Henry David Thoreau e Ralph Waldo Emerson esis du importanta filozofi naskinta en Massachusetts. Li emfazis l'importo di naturo ed emoco por homaro. Massachusetts anke divenis centro por kombatar sklaveso, exemple organizuro The League of the Gileadites fondita en 1850 da John Brown. Dum l'interna milito di Usa, multa armaro uzita dal Uniono produktesis en Springfield, che arsenalo Springfield Armory. Massachusetts divenis l'unesma stato qua rekrutis, entrenis ed armizis regimento kun negra soldati, komandita da blanka oficiri.

Dum la yari 1890a, la regiono vicina a Springfield divenis centro por developo di automobilal industrio. L'unesma fabrikerio Usana di motorcikli, Indian Motorcycle Company, fondesis en 1901 en Springfield. Tamen, dum la komenco dil 20ma yarcento, industriala sektoro komencis dekadar en la stato, pro konkurenco kun sudala e centrala stati. Texala, shuala e mekanikal industrii afektesis multe da ekonomiala krizego di 1929 e klozis fabrikerii. L'armiferio di Springfield klozesis en 1968, e la stato perdis multa employi kun alta salarii.

Pos la duesma mondomilito, servadi ed industrii kun moderna teknologio remplasis tradicionala industrii, nome an l'esto dil stato. Guvernala kontrati stimulis ta modernigo ekonomiala. Universitato Harvard e la Teknologial Instituto di Massachusetts (Angle: Massachusetts Institute of Technology - abreviuro MIT), amba institucuri kun sideyo en Cambridge esas du ek la maxim prestijoza universitati de la mondo. La stato esas mondala centro por developo di bioteknologio, artifical inteligenteso, injeniorarto e financi.

Familio Kennedy, inkluzite prezidanto John Fitzgerald Kennedy e senatano Robert Kennedy, esis multe influiva en lokala politiko dum la 20ma yarcento. Massachusetts konocesas kom "bastiono" di Demokrata partiso. Ol esis la sola stato qua votis por George McGovern dum l'elekti di 1972, e Ronald Reagan esis la lasta Republikano qua vinkis en la stato, en 1984. Pri substrukturo, tunelo konocata kom Big Dig konstruktesis en Boston por plua kam 15 miliard dolari. Malgre chera, ol plubonigis trafiko e la centro dil urbo.

Dum la 21ma yarcento, ye la 31ma di oktobro 2001 la legifantaro dil stato absolvas la nomo di 5 personi mortigita pos judicio por sorcado en Salem, dum la 17ma yarcento. En 2004 Massachusetts divenis l'unesma stato qua legaligis samasexua mariajo, segun decido di la Supera Korto dil stato en 2003. En 2006, la stato aprobis l'unesma projeto por furnisar asekuro sanesala a la tota habitantaro. Ye la 15ma di aprilo 2013, eventis bombal atento dum maratono en Boston, qua mortigis 3 personi. En 2016, aprobesis lego qua deskriminaligis l'amuzala uzo di marihuano.

Geografio

Precipua urbi e chosei di Massachusetts.

Litoro di Martha's Vineyard, Massachusetts.

Massachusetts esas la 7ma min granda stato di Usa. Lua tota surfaco - 27 360 km² - equivalas olta di Albania e di Braziliana stato Alagoas. Cirkume 25,7% de lua surfaco kovresas per aquo.

Malgre mikra, lua variata topografio kreas diferanta regioni. Este del stato jacas vasta planajo rivala, en qua situesas Boston e lua metropolala regiono, ed anke peninsulo Cape Cod. La maxim alta monto dil stato esas Monto Greylock, qua havas 1.064 metri di altitudo^[2].

Ekonomio

Segun statistiki de 2024, la total interna produkturo di Massachusetts atingis US$ 633,6 miliardi en 2024. To reprezentis kresko per 2,9% relate 2023. En 2023 l'interna produkturo po habitanto atingis US$ 88 790. Dum sua historio, la bazo di sua ekonomio dil stato evolucionis de industrii tradicionala dum la 19ma yarcento, a servadi ed industrii kun moderna teknologii dum la 20ma e 21ma yarcenti. Primara sektoro (agrokultivo, pesko, forestal extraktado) esas plu mikra, tamen importanta. En 2022 existis 7083 farmeyi en la stato.

Demografio

La maxim populoza urbo esas Boston. Altra importanta urbi esas Cambridge e Fall River. La maxim multa habitanti rezidas an la metropolala regiono di Boston.