Vermont

Vermont esas Usana stato. Ol havas kom vicini Nova-Hampshire este, Massachusetts sude, e Nova-York weste. Norde jacas Kanada. Segun la demografiala kontado di 2020, ol havis 643 077 habitanti. Lua tota surfaco esas 24 900 km².

Vermont Stato di Usa Peizajo vidita de monto Mount Hellen. Chefurbo Montpelier Maxim granda urbo Burlington Oficala linguo o lingui: Nula. Angla esas de facto. Cirkume 2% parolas la Franca. Surfaco 24 900 km² Habitanti Denseso di habitantaro 643 077 (2020) 24,95 hab./km² Guvernisto Phillip Scott (R) Posto-kodexo abreviuro VT Horala zono UTC-5 (UTC-4 dum somero) Reto www.vermont.gov

Historio

Aborijeni Abenaki.

Dum la fino di la lasta glacial-epoko, basa arei weste de la nuna Vermont inundesis da fluvio Sant-Lawrence e dal oceano. Pro to, on povas trovar osti de baleno e konki en la regiono. Homala habitado en la regiono povas dividesar en kelka periodi. La maxim anciena, nomizita "arkaika periodo" duris de cirkume 7000 yari aK til cirkume 1000 aK. Dum ta epoko, nativi migris tra la regiono, e transvivis de chasado e kolektado di nutrivi. De 1000 aK til cirkume yaro 1600, lokala populi establisis kolonieti, praktikis komerco, uzis ceramiko, ed arki e flechi. Tamen, inter 1534 e 1609, le Mohawk, de etnio Iroquois, ekpulsis multa minora tribui de la regiono.

La regiono exploresis en 1609 da Samuel de Champlain, kande ol ankore habitesis da le le Algonquinani. Champlain deklaris la regiono parto di Nova-Francia, e konstruktis l'unesma fortreso en la regiono. Lu nomizis Verd Mont la regiono vicina a lago Champlain. Ta nomo, qua aparis unesmafoye en mapo de 1647, divenis Vermont cirkume 1760.

Standardo de Green Mountain Boys.

L'unesma Britaniana kolonio en la regiono fondesis en 1724. En 1749, Benning Wentworth, lor guvernisto di Nova-Hampshire, komencis stimular koloniigo di regiono inter lago Champlain e fluvio Connecticut, e donis tereni, nomizita Angle "koncesioni di Nova-Hampshire". En l'unesma koncesiono fondesis urbeto Bennington. En 1763, per tale nomizita "kontrato di Paris", Francia cedis teritorii este de fluvio Mississippi a Rejio Britania. Samatempe, Nova-Anglia esis exajere populizita, ed ambe provinco Nova-Hampshire e provinco Nova-York reklamacis la nova teritorio. En 1764, rejulo George la 3ma pozis la regiono sub jurisdiciono di provinco Nova-York. L'anciena kolonieri veninta de Nova-Hampshire formacis nelegala milico nomizita "Green Mountain Boys", qua atakis kolonieri de Nova-York per kriminoza incendii e violento.

Akto da Usana Kongreso qua admisis Vermont kom stato.

Pos ke Usa deklaris sua nedependo, Vermont deklaris su nedependanta de Unionita Rejio ye la 18ma di januaro 1777^[1]. Dum 6 monati ol existis kom nedependanta lando nomizita "Nova-Connecticut"^[2] kun propra konstituco, qua proskriptis sklaveso e grantis voto-yuro a tota viri evanta 18 yari o pluse, sen egardar se lu esis proprietanto di tereni. Vermont esis nedependanta dum 14 yari, til ke ol divenis la 14ma Usana stato, ye la 4ma di marto 1791, pos negociar frontierala questiono kun Nova-York.

Dum la 19ma yarcento, pro sua proximeso kun Kanada, federala guvernerio sendis 5 mil soldati a la regiono dum la milito di 1812. Ca yaro, komencis l'edukado di mutoni de raso Merino en la stato. En 1837 ja esis 1 milion animali. Tamen, pro konkurenco kun altra stati, l'edukado di mutoni dekadis dum la sequanta yardeko. Dum la fino dil 18ma e komenco dil 19ma yarcento, granda parto di la foresti dil stato devastesis por produktado di potaso. Anke dum la komenco dil 19ma yarcento, komencis enmigro di Irlandani e Franca-Kanadani, qua preventis la diminutado di habitantaro.

Asa P. Blunt, komandinto di la 2ma Brigado di Vermont dum l'interna milito di Usa

Abolisismo esis forta en Vermont, e multa personi en la stato helpis negri fugar a Kanada por eskapar sklaveso. En 1860, la maxim multa habitanti dil stato votis en Abraham Lincoln. Dum l'interna milito di Usa, Vermont suportis l'Uniono e sendis plua kam 34 mil soldati, cirkume 10% de sua lora habitantaro. Tale nomizita 2ma Brigado di Vermont ganis reputeso por sua feroceso en batalii, exemple en Gettysburg.

Dum la komenco dil 20ma yarcento, augmentis la tensi inter Angla-Usani protestanta e lor kreskanta quanto di katoliki pro l'eniro di enmigranti Irlandani, Italiani e Franca-Kanadani. La quanto di membri di Ku Klux Klan augmentis dum la yari 1920a, havinta kom emo precipue Franca-Kanadani. En 1927, eventis katastrofoza inundadi en la stato, qui efektigis la morto di 84 personi. Inter 1931 e 1936 aparis ideo pri eugeniko kun skopo koakte steriligar indijeni, Franca-Kanadani e negri.

La demografio dil stato modifikesis multe: en 1960 plua kam 25% de lua habitantaro naskabis en altra stati, e multa ek li esis elekteri di Demokrata partiso. En 1958, William H. Meyer divenis l'unesma membro di Demokrata partiso en la stato elektita por Usana kongreso en 102 yari. En 1962, Philip Hoff elektesis guvernisto dil stato, l'unesma Demokrato depos l'interna milito. En 1964 la Supera Korto di Usa koaktis la riorganizo di elektala distrikti, fininta la dominaco di la ruro en la politiko. Delore, Demorati e Republikani ordinare sucedas l'unu l'altru en la guvernado.

La granda uzo di insekt-ocidilo DDT pos la duesma mondomilito efektigis granda destruktado di sovaja vivo en la stato, nome uceli, ma mem ursi. En 1970, la stato aprobis sua unesma legaro por kontrolar poluto, ed en 1972 ol proskriptis uzo di DDT. To posibligis la rekupero di multa speci. Dum la 21ma yarcento, l'areo kovrata da foresti en la stato esis plu granda kam dum la 19ma yarcento, pro developo di nova procedi por produktar potaso qua ne demandis destruktar arbori.

En 2009, aprobesis lego en la stato qua legaligis samasexua mariajo. En 2018, la stato anke aprobis lego qua legaligis amuzala uzo di marihuano.

Geografio

Monto Mansfield, la maxim alta dil stato.

Precipua urbi, chosei, fluvii e lagi di Vermont.

Precipua artiklo: Listo pri municipi en Vermont

Vermont jacas an regiono konocata kom Nova-Anglia, este de Usa. L'origino di la nomo Vermont posible esas frazo en Franca les Verts Monts ("la verda monti"). Cirkume 78% de lua teritorio kovresas da foresti e boski, pro to ol surnomizesis Angle Green Mountain State ("stato di verda monti")^[3]. Dum autuno, la foliaro di lua boski aquiras kolori reda, oranjea ed orea, nome kande vintro proximigas.

Montaro Blue Mountains trairas la stato denorde adsude. Lua maxim alta punto esas monto Mansfield, kun 1 339,69 metri di altitudo. Lua maxim granda urbo esas Burlington, kun 42 417 habitanti segun la demografiala kontado di 2010.

Plua kam la duimo di lago Champlain, la 6ma maxim vasta lago di Usa, apartenas a Vermont. La riveri dil stato ordinare esas rapida, kun klara aqui e multa aquofali. La precipua aquofluo dil stato esas fluvio Connecticut, qua formacas naturala frontiero inter Vermont e Nova-Hampshire. Importanta riveri esas Lamoille (135 km), Otter Creek (180 km), e Winooski (140 km).

Lua klimato esas humida kontinentala (Dfb segun la klimatala klasifikuro da Köppen), kun kurta e varma someri e longa e severa vintri, plu rigoroza en alta regioni. La mezavalora yarala temperaturo esas 6°C. Dum la tota yaro, temperaturi povas variar multe. La mezavalora temperaturo en januaro (vintro) esas -8,6°C, kontre ke en junio (maxim varma monato che somero) la mezavalora temperaturo esas 19,2 °C. Rare temperaturi superiras 32 °C dum somero. Vintri esas multe kolda, kande temperaturi povas falar til −20°C en alta regioni.

Ekonomio

Monto Burke esas multe vizitata da skieri dum vintro.

Plantacerio di feno en Vermont.

Segun statistiki por 2024, la total interna produkturo di Vermont en esis US$ 45,7 miliardi (ajustita segun la valoro dil Usana dolaro en 2017), la min granda inter Usana stati. La precipua ekonomiala sektoro esas servadi, precipue turismo (qua kontributas omnayare por l'interna produkturo kun US$ 3,2 miliard dolari), eduko e sanesoflego, asekuro, e publika sektoro. Industrio e manufakturo esas la 2ma maxim importanta sektoro, nome precizeso-equipuri ed elektronikal equipuri, forestala produkturi (qui kontributas omnayare kun 1,3 miliard dolari por l'interna produkturo) ed extraktado di granito e marmoro.

Malgre ke la quanto di farmeyi diminutis dum pasinta yari (en 2021 esis min kam 600 farmeyi, kontre plua kam 10 mil farmeyi dum la yari 1940a), la produktado di lakto augmentis pro uzo di moderna tekniki. Cirkume 3/4 de la revenui di primara sektoro en Vermont venas de la produktado di lakto e transformo di laktala produkturi. Cirkume 50% del acerosiropo produktata en Usa venas del stato. Vermont ank esas granda produktero di organika ed artizanala nutrivi, ed anke produktas biro e pomi.