Persaveldi

Persaveldi, einnig nefnt Akkamenídaríkið (persneska: هخامنشیان, unipers: Haxâmanešiyan, IPA: [haχɒmaneʃijɒn]) var veldi Akkamenída, sem réðu ríkjum frá um 559 f.Kr. til um 330 f.Kr. Það var fyrsta persneska stórveldið, arftaki Medaveldisins og náði yfir mestan hluta Stór-Íranssvæðisins, frá Indusdal í austri til Þrakíu og Makedóníu við norðausturmörk Grikklands í vestri, þegar það var stærst.^[1] Á hátindi sínum náði ríkið yfir Íran, Írak, Sýrland, Jórdaníu, Palestínu, Egyptaland, Lýdíu, Litlu-Asíu, Anatólíu (Tyrkland) Þrakíu og yfir svæði, sem í dag eru Pakistan og Afganistan allt að Aralvatni og Kaspíahafi í norðri. Um 1 milljón manna bjó innan marka þess þegar það var fjölmennast. Trúarbrögð og siður Persa höfðu mikil áhrif langt út fyrir endimörk Persaveldis og má greina meðal annars hjá Grikkjum og Kínverjum. Persaveldi leystist upp árið 330 f.Kr. í kjölfar ósigra Persa gegn Alexander mikla.

Persaveldi um 500 f.Kr.

Persaveldi um 480 f.Kr.

Persía hin forna (sem í dag heitir Fars)

Kýros mikli.

Saga

Persar áttu uppruna sinn í suðvesturhluta írönsku hásléttanna, austur af Tígris-fljóti og norðan Persaflóa. Þeir nefndu sig Parsa og upphaflegt yfirráðasvæði sitt Parsua en í dag heitir það Fars. Frá þessu svæði kom Kýros mikli, sem sigraði Meda, Lýdíuveldið og Babýlóna og greiddi þannig götuna fyrir frekari landvinninga í Egyptalandi og Litlu Asíu. Hann stofnaði ríkið árið 550 f.Kr.

Persar komust í kynni við Grikki undir lok 6. aldar f.Kr. þegar þeir sigruðu Lýdíuríki og náðu í kjölfarið yfirráðum yfir grískum borgríkjum í Jóníu við strönd Eyjahafs. Grísku borgríkin gerðu uppreisn árið 499 f.Kr. Stuðningur grískra borgríkja á meginlandi Grikklands við uppreisnarríkin í Jóníu leiddi til Persastríðanna, sem stöðvuðu útþenslu Persa í vestri. Árið 490 f.Kr. gerði Dareios Persakonungur tilraun til að leggja meginland Grikklands undir sig en beið ósigur fyrir töluvert fámennara liði Grikkja í orrustunni við Maraþon. Tíu árum síðar reyndi Xerxes sonur hans, sem tekið hafði við ríki Persa að föður sínum látnum, að gera öflugri innrás á meginland Grikklands. Lítill flokkur spartverskra hermanna auk annarra Grikkja tafði framsókn Persa suður við Laugaskörð en beið á endanum ósigur. Persar biðu hins vegar mikinn ósigur í sjóorrustu við Salamis árið 480 f.Kr. og aftur á landi í orrustunni við Plataju ári síðar. Þar með var tilraun Xerxesar til landvinninga í Grikklandi hrundið.

Konungar Akkæmenída

Óstaðfestir

• Akkæmenes frá Persíu

Vitnisburð í áletrunum fyrir þessa konunga er ekki hægt að staðfesta og eru þeir stundum taldir uppspuni Dareiosar I

• Ariaramnes frá Persíu, sonur Teispesar og samkonungur Kýrosar I
• Arsames frá Persíu, sonur Ariaramnesar og samkonungur Kambýsesar I

Staðfestir

Anshan-konungar

Konungur	Valdatíð (f.Kr.)	Maki	Athugasemdir
Teispes frá Anshan	7. öld		sonur Akkæmenesar, konungur í Anshan
Kýros I	Síðari hluti 7. / fyrri hluti 6. aldar		sonur Teispesar, konungur í Anshan
Kambýses I frá Anshan	Fyrri hluti 6. aldar	Mandana frá Medíu	sonur Kýrosar I, konungur í Anshan
Kýros II mikli	um 550 – 530	Kassandana frá Persíu	sonur Kambýsesar I og Mandönu — sigraði veldi Meda 550 f.Kr., konungur í Medíu, Babýlon, Lýdíu, Persíu, Anshan og Súmer. Stofnaði Persaveldi Akkæmenída.

Persakonungar (529 – 359 f.Kr.); 27. veldi Egypta (525 – 399 f.Kr.)

Konungur	Valdatíð (f.Kr.)	Maki	Athugasemdir
Kambýses II	529 – 522		sonur Kýrosar mikla og Kassandönu. Sigraði Egypta.
Bardíya (Smerdis)	522	Fædýmía	Sonur Kýrosar mikla. (Svikahrappurinn Gaumata stjórnaði í hans stað)
Dareios I mikli	521 – 486	Atossa Artystóna Parmýs Fratagúna	mágur Smerdiss (Bardíya), sonur Hystapess, sonarsonur Arsamesar.
Xerxes I mikli	485 – 465	Amestris	sonur Dareiosar I og Atossu
Artaxerxes I	465 – 424	Damaspía Kosmartidena Alogýna Andía	sonur Xerxesar I og Amestrisar
Xerxes II	424		sonur Artaxerxess I og Damaspíu
Sogdianos	424 – 423		Sonur Artaxerxess I og Alogýnu; hálfbróðir og keppinautur Xerxess II
Dareios II frá Persíu	423 – 405	Parýsatis	Sonur Artaxerxess I og Kosmartidenu; hálfbróðir og keppinautur Xerxess II
Artaxerxes II Mnemon	404 – 359	Strateira	sonur Dareiosar II

Snemma á valdatíð Artaxerxess II (árið 399 f.Kr.) misstu Persar yfirráðin yfir Egyptalandi en náðu aftur yfirráðunum 57 árum síðar — árið 342 f.Kr. — þegar Artaxerxes III sigrar Egypta.

Persakonungar (358 – 330 f.Kr.); 31. veldi Egypta (342 – 332 f.Kr.)

Konungur	Valdatíð (f.Kr.)	Maki	Athugasemdir
Artaxerxes III	358 – 338		sonur Artaxerxess II og Stateiru
Artaxerxes IV Arses	338 – 336		sonur Artaxerxess III og Atossu
Dareios III	336 – 330	Stateira I	langafabarn Dareiosar II