IOS

iOS (burınǵı atı iPhone OS)^[1] - Apple kompaniyası tárepinen tek ǵana óz qurılmaları ushın islep shıǵarılǵan mobil operaciyalıq sistema^[2]. Ol 2007-jılı yanvarda birinshi áwlad iPhone ushın járiyalandı hám 2007-jılı iyunda satıwǵa shıǵarıldı. iOS tıń úlken versiyaları hár jılı shıǵarıladı; házirgi turaqlı versiyası iOS 18, 2024-jılı 16-sentyabrda járiyalandı.

Bul operaciyalıq sistema kompaniyanıń kóp mobil qurılmaların, sonıń ishinde iPhone hám Apple tárepinen islep shıǵarılǵan basqa úsh operaciyalıq sistema: iPadOS, tvOS hám watchOS tıń tiykarın quraydı^[3]. iOS burın iPad qurılmalarında da isletilgen, biraq 2019-jılı iPadOS engiziligenge shekem, sonday-aq iPod Touch qurılmaları toqtatılǵanǵa shekem qollanılǵan^[4]. iOS Android ten keyin dúnyada ekinshi eń kóp ornatılǵan mobil operaciyalıq sistema bolıp esaplanadı. 2023-jılı dekabrǵa kelip, Apple App Store da 3.8 millionnan aslam iOS mobil qollanbaları bar^[5].

iOS macOS tiykarında islep shıǵarılǵan. macOS sıyaqlı, ol Mach mikrokerneli hám FreeBSD komponentlerin óz ishine aladı^[6][7]. Bul Unix tárizli operaciyalıq sistema. iOS tıń ayırım bólimleri Apple Public Source License^[8] hám basqa licenziyalar^[9], tiykarında ashıq kodlı bolsa da, iOS menshikli baǵdarlamalıq támiynat bolıp esaplanadı^[10][11].

Tariyxı

2005-jılı Stiv Jobs iPhone dı jobalastırıwdı baslaǵanda, ol "Macintosh tı kishireytiwge, bul injenerlik tarawdaǵı áhmiyetli miynet bolatuǵın edi, yamasa iPod tı úlkeytiwge" baylanıslı tańlaw aldında turdı. Jobs birinshi usınıstı qollap-quwatladı, biraq ol Skott Forstal hám Tony Fadel basshılıǵındaǵı Macintosh hám iPod toparların ishki básekige salıp qoydı. Nátiyjede Forstall iPhone OS ti jaratıw arqalı jeńiske eristi. Bul sheskim iPhone nıń úshinshi tárepten baǵdarlama islep shıǵarıwshılar ushın platformaǵa aylanıwına jol ashtı: belgili desktop operaciyalıq sistemanı tiykar etip alıw, kóplegen úshinshi tárep Mac baǵdarlamashılarına minimum qayta oqıwdan ótip, iPhone ushın baǵdarlama jazıwǵa múmkinshilik berdi. Sonday-aq, Forstal baǵdarlamashılar ushın iPhone qollanbaların islep shıǵarıwǵa arnalǵan baǵdarlamalıq rawajlanıw jıynaǵın (SDK) hám iTunes ishinde App Store nı jaratıwǵa juwapker boldı^[12][13].

Operaciyalıq sistema iPhone menen birge 2007-jılı 9-yanvarda Macorld Conference & Expo da járiyalandı hám sol jıldıń iyun ayında satıwǵa shıǵarıldı^[14][15]. Yanvar ayındaǵı járiyalaw waqtında, Stiv Jobs: "iPhone OS X ti qollanadı" hám "desktop dárejesindegi qollanbalardı" islete aladı dep málimlegen edi^[16][17]. Biraq iPhone satıwǵa shıqqan waqıtta, operaciyalıq sistemanıń atı "iPhone OS" dep ózgertildi^[18]. Dáslepki waqıtları, úshinshi tárepten tiykarǵı qollanbalardı qollap-quwatlamadı. Jobs tıń túsindiriwi boyınsha, baǵdarlamashılar Safari veb-brauzeri arqalı "iPhone da tiykarǵı qollanbalarday isleytuǵın" veb-qollanbalardı dúze aladı degen edi^[19][20]. 2007-jılı oktyabrde, Apple tiykarǵı baǵdarlamalıq rawajlanıw jıynaǵınıń (SDK) islep shıǵarılıp atırǵanın hám onı "fevral ayında baǵdarlamashılarǵa beriw" rejesin járiyaladı^[21][22][23]. 2008-jılı 6-martta, Apple baspasóz konferenciyasın ótkizip, iPhone SDK sın járiyaladı^[24][25].

Birinshi áwlad iPhone, iOS ti (sol waqıtta iPhone OS dep atalǵan) qollanǵan birinshi kommerciyalıq qurılma (2007)

iOS App Store 2008-jılı 10-iyulda dáslepki 500 qollanbası menen ashıldı^[26]. Bul tez pát penen ósip, 2008-jıldıń sentyabrinde 3,000 ǵa^[27], 2009-jıldıń yanvarında 15,000 ǵa^[28], 2009-jıldıń iyunında 50,000 ǵa^[29], 2009-jıldıń noyabrinde 100,000 ǵa^[30][31], 2010-jıldıń avgustında 250,000 ǵa^[32][33], 2012-jıldıń iyulında 650,000 ǵa^[34], 2013-jıldıń oktyabrinde 1 millionǵa^[35][36], 2016-jıldıń iyunında 2 millionǵa^[37][38][39], hám 2017-jıldıń yanvarında 2.2 millionǵa jetti^[40][41]. 2016-jıldıń mart ayındaǵı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, 1 million qollanbalar iPad plansheti menen tiykarınan sáykes keledi^[42]. Bul qollanbalardı jámi 130 milliardtan kóp ret júklep alınǵan^[37] Qollanbalardı izertleytuǵın Sensor Tower kompaniyasınıń boljawı boyınsha, App Store 2020-jılǵa kelip 5 million qollanbaǵa jetedi dep kútilgen.^[43].

2007-jılı sentyabrde Apple iPhone formasına tiykarlanǵan qaytadan dizaynlanǵan iPod - iPod Touch tı járiyaladı^[44]. 2010-jılı 27-yanvarda Apple kópshilik tárepinen asıǵıslıq penen kútilgen media planshetin - iPad tı járiyaladı. Bul qurılma iPhone hám iPod Touch qa qaraǵanda úlken ekranǵa iye bolıp, veb-betlerdi kóriw, media kontentlerdi paydalanıw hám oqıw ushın dizaynlanǵan edi. Ol 9.7-dyuym (25 sm) ekranı arqalı gazeta, elektron kitaplar, súwretler, videolar, muzıka, tekst processorı hújjetleri, video oyınlar hám bar iPhone qollanbaların óz ishine alǵan multimedia formatları menen kóp sensorlı tásir etisiw múmkinshiligin berdi^[45][46][47]. Ol sonday-aq veb-betlerdi kóriw ushın Safari diń mobil versiyası menen bir qatarda, App Store, iTunes Library, iBookstore, Contacts hám Notes larǵa kiriwdi támiyinleydi. Kontent Wi-Fi hám qosımsha 3G xızmeti arqalı júklep alınadı yamasa paydalanıwshınıń kompyuteri menen sinxronlastırıladı^[48]. AT&T dáslep iPad ushın 3G sımsız baylanıs xızmetin kórsetken AQSHtaǵı jalǵız provayderge aylandı^[49].

2010-jılı iyunda Apple iPhone OS ti "iOS" dep qayta atadı^[50][51]. "IOS" sawda belgisi Cisco tárepinen óz marshrutizatorlarında qollanılatuǵın IOS operaciyalıq sisteması ushın on jıldan artıq waqıt dawamında qollanılǵan edi. Hárbir potencial sudlasıwdıń aldın alıw ushın, Apple "IOS" sawda belgisin Cisco dan licenziyaladı^[52].

Apple Watch aqıllı saatı Tim Kuk tárepinen 2014-jılı 9-sentyabrde den sawlıq hám fitnes baǵdarın qadaǵalaw imkaniyatına iye ónim sıpatında járiyalandı^[53][54]. Ol 2015-jılı 24-aprelde satıwǵa shıǵarıldı^[55][56][57]. Ol operaciyalıq sistema retinde watchOS ti qollanadı; watchOS iOS qa tiykarlanǵan bolıp, aktiv xızmetlerdi qadaǵalaw qollanbaları sıyaqlı Apple Watch ushın arnawlı jaratılǵan jańa funkciyalarǵa iye^[58].

2016-jılı oktyabrde Apple Neapol qalasındaǵı Federico II Neapol universitetiniń jańa kampusında óziniń birinshi iOS Developer Academy-sin ashtı^[59][60]. Kurs tolıǵı menen biypul bolıp, Apple ekosistema platformaları ushın qollanbalardı jaratıw hám basqarıw boyınsha arnawlı texnikalıq kónlikpelerdi úyreniwge baǵdarlanǵan. Akademiyada sonday-aq biznes administraciyası máseleleleri (cifrlı múmkinshiliklerge dıqqat awdarıp, biznes jobalastırıw hám biznes basqarıw) hám grafikalıq interfeyslerin dizaynlaw baǵdarı da bar. Studentler "Enterprise Track" te qatnasıw múmkinshiligine iye, bul qollanbanıń pútkil ómiri cikli boyınsha - dizaynnan baslap, ámelge asırıw, qáwipsizlik, qátelerdi saplastırıw, maǵlıwmatlardı saqlawǵa hám bultlı esaplaw xızmetlerin qollanıwǵa shekem terеń oqıtıw tájiriybesi^[61][62]. 2020-jılǵa kelip, akademiya dúnyanıń hár túrli mámleketlerinen kelgen mıńǵa jaqın studentti pitkerdi, olar 400 qollanbalar ideyası ústinde isledi hám 50 ge jaqın qollanbanı iOS App Store da járiyaladı. 2018-2019-oqıw jılında 30 dan artıq mámleketten studentler keldi. Olardıń 35 si hár jılı iyun ayınıń basında Kaliforniyada ótkiziletuǵın jıllıq Apple Developer Conference - Orldwide Developer Conference ke qatnasıw ushın tańlap alındı^[63][64].

Apple CEO-da Stiv Jobs iPad tı tanıstırıp atır (2010)

2019-jılı 3-iyunda iPad ushın iOS tıń brendli versiyası - iPadOS 2019-WWDC de járiyalandı; ol 2019-jılı 25-sentyabrde iske túsirildi^[65].

Ózgeshelikler

Interfeys

iOS paydalanıwshı interfeysi tikkeley manipulyaciyaǵa tiykarlanǵan bolıp, sıypaw, basıw, qısıw hám keri qısıw sıyaqlı kóp sensorlı xareketlerdi qollanadı. Interfeysti basqarıw elementlerine slaydеrler, almastırǵıshlar hám túymeler kiredi^[66]. Ishki akselerometrler bazı qollanbalarda qurılmanı silkiw (buǵan artqa qaytıw buyrıǵı ulıwmalıq nátiyjelerdiń biri) yamasa onı úsh ólshemde burıw (portret hám landscape rejimleri arasında almastırıw ulıwmalıq nátiyjelerdiń biri) háreketlerine juwap beriw ushın qollanıladı. § Accessibility bóliminde túsindirilgen hár qıylı qolaylıqlar kóriw hám esitiwinde máselesi bar paydalanıwshılarǵa iOS ti durıs qollanıw imkaniyatın beredi^[67].

iOS qurılmaları qulplı ekrannan júklеnеdi. Qulplı ekranda waqıt hám paydalanıwshınıń qulplı ekran vidjetleri kórsetiledi, olar qollanbalardaǵı ózgeriwshi maǵlıwmatlardı sáwlelendiredi. ^[68] Qulptan sheshilgennen keyin, paydalanıwshı bas ekranǵa baǵdarlanadı, bul iOS qurılmalarındaǵı tiykarǵı navigaciya hám maǵlıwmat "orayı" bolıp, jeke kompyuterlerdegi jumıs stolına uqsas. iOS bas ekranları kóbinese qollanbalar belgishelerinen hám vidjetlerden quralǵan; qollanbalar belgisheleri tiyisli qollanbanı iske túsiredi, al vidjetler tikkeley bas ekranda hawa rayı boljawın, paydalanıwshınıń email poshtasın yamasa jańalıqlar lentasın avtomatik túrde jańalanıp turatuǵın tiri kontentlerdi kórsetedi^[69].

Ekrannıń joqarı bóliminde qurılma hám onıń baylanısları haqqında maǵlıwmat beriwshi status qatarı jaylasqan. Basqarıw orayın (Control Center) notch yamasa Dynamic Island tıń (Face ID li iPhone larda) oń joqarı tárеpinen "tartıp" túsiriw yamasa ekrannıń tómeninen joqarıǵa qaray "tartıp" shıǵarıw (Touch ID li iPhone larda) múmkin, bul Sazlawlardı ashpay-aq qurılmanı tezirek basqarıw ushın hár qıylı almastırǵıshlardı paydalanıw imkaniyatın beredi. Bul arqalı jaqtılıqtı, sestiń qattılıǵın, sımsız baylanıslardı, muzıka pleerin hám basqalardı basqarıw múmkin^[70].

Ekrannıń shep joqarı tárepinen tómenge qaray (yamasa Touch ID li iPhone larda joqarıdan tómenge) sıypaw Bildiriwler orayın (Notification Center) ashadı, ol iOS tıń sońǵı versiyalarında qulplı ekranǵa júdá uqsas. Ol bildiriwlerdi xronologiyalıq tártipte kórsetedi hám olardı qollanba boyınsha toparlaydı. Bazı qollanbalardıń bildiriw betlerinen tikkeley tásir etisiw múmkin, mısalı, xabardı tikkeley sol jerden turıp juwap beriw múmkin. Bildiriwler eki rejimde jiberiledi: qulplı ekranda kórsetiletuǵın hám ózgeshe ses hám vibraciya menen signallanıwshı áhmiyetli eskertiw xabarları (mısalı, ayrıqsha jaǵday yamasa awır hawa rayı haqqındaǵı eskertiw xabarları), eskertiw banneri hám qollanbalarǵa bildiriw belgisi menen birge keledi, al standart eskertiw xabarları defolt túrindegi ses hám vibraciyadan paydalananadı. Ekewi de Bildiriwler orayınan tabıla aladı hám qulplı ekranda belgilengen waqıt dawamında kórsetiledi (eger paydalanıwshı qulplı waqıtta Bildiriwler orayın ruqsat etpegen bolsa). ^[71][72]

Touch ID li iPhone larda ekran kórinislerin bas túyme hám quwat túymesin bir waqıtta basıw arqalı súwretke túsiriw múmkin. Android penen salıstırǵanda, onda túymelerdi basıp turıw talap etilse, iOS ta qısqa waqıt basıw jetkilikli^[73]. Face ID li iPhone larda ekran kórinislerin súwretke túsiriw ushın ses qattılıǵın kóbeytiw túymesi hám quwat túymesi qollanıladıd^[74].

Kamera qollanbasında iOS 7 ge shekem skeuomorf jaqtırılatuǵın kamera shutter animaciyası qollanılǵan. Sol waqıttan baslap, ol ápiwayı qısqa qarańǵılanıw effektin qollanadı^[75]. Waqıt ótiwi menen qosılǵan áhmiyetli qosımshalarǵa HDR fotografiya hám qozǵalıwshı obyektlerden keletuǵın kóleńke effektleriniń aldın alıwshı normal hám joqarı dinamikalıq diapazonlı súwretlerdi bir waqıtta saqlap qalıw opciyası (iPhone 5, iOS 6 dan baslap), avtomatik HDR sazlaw (iOS 7.1 den baslap), qosılǵan jaǵdayda hárbir foto menen birge qısqa video biriktirilgen "live photo" (iPhone 6s, iOS 9), hám cifrlı zoom tez túymesi (iPhone 7 Plus, iOS 10) kiredi^[76][77][78]. Video ólshemi hám kadr tezligi sıyaqlı bazı kamera sazlawları kameranıń óz interfeysi arqalı sazlanbaydı, al sistema sazlawlarına jiberiledi^[79].

iOS 13 tegi "kontekst menyuları" dep atalatuǵın jańa funkciya elementti basıp turǵanıńızda baylanıslı háreketlerdi kórsetedi. Kontekst menyusı kórsetilgende, fon buzılǵan kóriniste boladı^[80].

Bir neshe varianttan tańlaw ushın, tańlaw basqarıw elementi qollanıladı. Selektorlar tómende bekitilgen yamasa kontent penen bir qatarda (sáne selektorları dep ataladı) payda bolıwı múmkin. Sáne selektorları basqa tańlaw basqarıw elementleri sıyaqlı kóriniske iye, biraq kún, ay hám qálegen jaǵdayda jıl ushın baǵanalarǵa iye.

Eskertiw xabarları ekrannıń ortasında payda boladı, biraq ekrannıń tómeninen joqarıǵa qaray jılısıp shıǵatuǵın eskertiw xabarları da bar ("háreketler paneli" dep ataladı). Joq etiw háreketleri (qanday da bir elementti joq etiw sıyaqlı) qızıl reńde kórsetiledi.

iOS tıń rásmiy shrifti - San Francisco. Ol kishi tekstlerdi oqıw ushın arnawlı dizayn etilgen hám pútkil operaciyalıq sistemada, sonday-aq úshinshi tárep qosımshalarında da qollanıladı^[80].

Ikonkalardıń ólshemi úlken ekranlı iPhonelar ushın 180x180 piksel, ádette 6 dyuymnan úlken modeller, sonıń ishinde iPhone 11 Pro hám iPhone 8 Plus ushın, al kishi displeyli iPhonelarda 120x120 piksel boladı^[81].

Bas ekran

SpringBoard tárepinen islengen bas ekran qosımsha belgilerin hám tómengi bólimde paydalanıwshılar eń kóp qollanılatuǵın qosımshaların bekitip qoya alatuǵın dok panelin kórsetedi. iOS bas ekranları ádette qosımsha belgileri hám vidjetlerden quralǵan; qosımsha belgileri baylanıslı qosımshanı iske túsiredi, al vidjetler bolsa hawa rayı boljawın, paydalanıwshınıń elektron pochta qutısın yamasa jańalıqlar lentasın bas ekranda tikkeley kórsetiw sıyaqlı tiri, avtomatik jańalanatuǵın maǵlıwmatlardı kórsetedi^[82]. Bas ekran qollanıwshı qurılma qulpın ashqanda, qosımshada bolǵan waqıtta fizikalıq "Bas" túymesin basqanda yamasa ekrannıń tómengi bólimindegi úy panelin joqarı qaray sıypap ótkeninde payda boladı^[83]. Ekrannıń joqarı bóliminde waqıt, batareya quwatı hám signal kúshi sıyaqlı maǵlıwmatlardı kórsetiw ushın status qatarı bar. Ekrannıń qalǵan bólimi házirgі qosımsha ushın ajıratılǵan. Qupıya sóz ornatılǵan bolsa hám qollanıwshı qurılmanı qosqanda, bas ekranǵa kiriwge ruqsat beriliwden aldın qulıplaw ekranında qupıya sóz kiritiliw kerek^[84].

iPhone OS 3-de Spotlight tanıstırıldı, bul paydalanıwshılarǵa media, qosımshalar, elektron pochtalar, baylanıslar, xabarlar, esletpeler, kalendar waqıyaları hám usıǵan uqsas mazmundı izlew imkaniyatın berdi. iOS 7 hám keyingi versiyalarda Spotlight bas ekrannıń qálegen jerine tómen qaray tartıw arqalı ashıladı (Xabarlandırıw Orayı hám Basqarıw Orayın ashatuǵın joqarı hám tómengi shetlerden basqa)^[85][86]. iOS 9-da Spotlight-qa kiriw ushın eki usıl bar. iOS 7 hám 8-degi sıyaqlı, qálegen bas ekrandı tómen qaray tartıw Spotlight-tı kórsetedi. Biraq, oǵan iOS 3-ten 6-ǵa shekem bolǵan versiyalardaǵıday kiriwge de boladı. Bul Spotlight-qa Siri usınısların beredi, olar qosımsha usınısların, baylanıs usınısların hám jańalıqlardı óz ishine aladı^[87]. iOS 10-da Spotlight endi arnawlı "Búgin" paneliniń joqarı bóliminde jaylasqan^[88].

iPhone OS 3.2 shıǵarılǵannan keyin, paydalanıwshılar Bas ekran ushın fon súwretin ornatıw múmkinshiligin aldı. Dáslep bul funkciya tek iPad (1-áwlad) ushın ǵana qoljetimli boldı, iPhone OS 3.2 shıqqannan bir neshe ay keyin shıqqan iOS 4-ke shekem, bul funkciya operaciyalıq sistemanı júrgize alatuǵın barlıq iPhone hám iPod Touch modelleri ushın qoljetimli boldı, tek iPhone 3G hám iPod touch (2-áwlad) belgi animaciyalarındaǵı iskerlik máselelerine baylanıslı bul imkaniyattan tıs qaldı^[89].

iOS 7 Bas ekranda parallaks effektin tanıstırdı, bul qurılmanıń qozǵalısına juwap retinde qurılmanıń fon súwreti hám belgilerin jıljıtadı, 3D effektin hám qalqıp júrgen belgiler illyuziyasın jaratadı. Bul effekt sonday-aq Mail hám Safari qosımshalarınıń vkladka kórinisinde de kórinedi^[90].

Izertlewshiler paydalanıwshılardıń óz bas ekranlarındaǵı belgilerin qollanıw jiyiligi hám qosımshalardıń bir-birine baylanıslılıǵına, sonday-aq qolaylılıq hám estetika sebepleri boyınsha shólkemlestiretuǵının anıqladı.

Sistema shrifti

iOS dáslep sistema shrifti retinde Helvetica-nı qollandı. Apple iPhone 4 hám onıń Retina displeyi ushın Helvetica Neue-ge ótip, iOS 4-te eski iPhone qurılmaları ushın Helvetica-nı sistema shrifti retinde saqlap qaldı^[91]. iOS 7 menen birge Apple sistema shriftin Helvetica Neue Light-qa ózgertetuǵının járiyaladı, bul sheshim tómen ajıratatuǵın mobil ekranlar ushın jeńil, juqa shrifttiń durıs qollanılmawı sebepli sınǵa ushıradı. Apple aqırında Helvetica Neue-ni tańladı^[92][93]. iOS 7 shıǵarılıwı sonday-aq Sazlawlar arqalı tekstti masshtablaw yamasa basqa tekst qoljetimlilik ózgerisler qollanıw múmkinshiligin berdi^[94][95]. iOS 9 benen birge Apple shriftti San Francisco-ǵa ózgertti, bul Apple tárepinen islep shıǵılǵan, maksimal oqıwǵa qolaylı hám ónimler qatarı boyınsha shrift birdeyligi ushın arnalǵan shrift edi^[96][97].

Papkalar

iOS 4 papkalardı tanıstırdı, olardı bir qosımshanı ekinshisiniń ústine súyrew arqalı jaratıwǵa boladı, hám sonnan keyin, usı procedura járdeminde papkaǵa kóbirek elementler qosıwǵa boladı. Papka ushın atama ishindegi qosımshalar kategoriyası boyınsha avtomatik túrde tańlanadı, biraq atın paydalanıwshı da ózgerte aladı^[98]. Papkalar ishindegi qosımshalar xabarlandırıw belgishelerin alǵanda, ayırım xabarlandırıwlar sanı qosıladı hám ulıwma san papkanıń ózinde xabarlandırıw belgisi retinde kórsetiledi^[98] Dáslepki waqıtta, iPhone-daǵı papkalar 12-ge shekem qosımshanı, al iPad-taǵı papkalar 20 qosımshanı óz ishine ala alatuǵın edi.^[99]. Jańa iPhone apparatlıq qurılmalarında displeylerdıń ólshemleri úlkeyiwi menen, iOS 7 papkalardı bas ekran dúzilisine uqsas betler menen jańaladı, bul papka funkcionallıǵın áhmiyetli keńeytiwge múmkinshilik berdi. Papkanıń hárbir beti 9-ǵa shekem qosımshanı óz ishine ala aladı, hám ulıwma 15 bet bolıwı múmkin, bul bir papkada barlıǵı 135 qosımshaǵa jol qoyadı^[100]. iOS 9-da Apple iPad apparatlıq qurılmaları ushın papka ólshemlerin jańaladı, hár bette 16 qosımshaǵa ruqsat etip, ele de maksimal 15 bet penen, ulıwma sandı 240 qosımshaǵa shekem kóbeytip^[101].

Xabarlandırıw Orayı

iOS 5-ke shekem, xabarlandırıwlar modal aynada jetkiziletuǵın hám qabıl etilgennen keyin kóriw múmkin emes edi. iOS 5-te Apple Xabarlandırıw Orayın tanıstırdı, ol paydalanıwshılarǵa xabarlandırıwlar tariyxın kóriwge múmkinshilik beredi. Paydalanıwshı xabarlandırıwdı basıp, oǵan sáykes qosımshanı asha aladı yamasa onı óshire aladı^[102]. Endi xabarlandırıwlar ekrannıń joqarı bóliminde qısqa waqıt payda bolatuǵın bannerlerde jetkiziledi. Eger paydalanıwshı alınǵan xabarlandırıwdı bassa, xabarlandırıwdı jibergen qosımsha ashıladı. Paydalanıwshılar sonday-aq qosımshanıń xabarlandırıw sazlawların ózgertiw arqalı xabarlandırıwlardı modal dóretiw aynalarında kóriwdi tańlay aladı. iOS 8 penen birge tanıstırılǵan vidjetler endi Xabarlandırıw Orayı arqalı qoljetimli bolıp, 3-táreplerden belgilenedi^[103].

Qosımsha jabıq waqtında xabarlandırıw jibergende, onıń belgisinde qızıl belgi payda boladı. Bul belgi paydalanıwshıǵa bir qarawda qosımshanıń qansha xabarlandırıw jibergenin bildiredi. Qosımshanı ashıw belgini óshiredi.

Qosımshalar

iOS qurılmaları Apple tárepinen islep shıǵarılǵan aldınnan ornatılǵan qosımshalar menen keledi, olarǵa Pochta (Mail), Kartalar (Maps), TV, Muzıka, FaceTime, Shıjlan (Wallet), Densawlıq hám basqa kóplegen qosımshalar kiredi.

Qosımshalar ("apps") - bul iOS-ke ornatıwǵa bolatuǵın qollanba baǵdarlamanıń eń ulıwma forması. Olar App Store cifrlı dúkanınıń rásmiy katalogınan júklep alınadı, bul jerde qosımshalar paydalanıwshılarǵa usınılmastan aldın qáwipsizlik tekseriwinen ótedi. 2017-jılı iyunda Apple óz kórsetpelerin jańalap, qosımsha rawajlandırıwshılardıń paydalanıwshılardı óz qosımshaları ushın pikir qaldırıwǵa shaqırıw ushın arnawlı sorawlardı qollanıw múmkinshiligin joq etetuǵının belgiledi^[104][105]. iOS qosımshaların sonday-aq baǵdarlama tarqatıwshı usınǵan IPA faylınan tikkeley, rásmiy emes jollar menen de ornatıwǵa boladı. Olar iOS Software Development Kit (SDK) járdeminde jazıladı hám kóbinese Xcode penen birge qollanıladı, bunda rásmiy qollap-quwatlanatuǵın Swift hám Objective-C sıyaqlı programmalastırıw tilleri paydalanıladı. Basqa kompaniyalar da óz programmalastırıw tillerin qollanıp, tiykarǵı iOS qosımshaların rawajlandırıwǵa múmkinshilik beretuǵın qurallar jaratqan

iOS ushın qosımshalar kóbinese UIKit programmalastırıw freymvorkı komponentlerin qollanıp qurıladı. Bul qosımshalardıń operacion sistema menen bir qálipte kóriniwine múmkinshilik beredi, biraq sonıń menen birge olardı arnawlı túrde sazlawǵa da jol qoyadı.

Elementler iOS jańalanıwları menen birge avtomatik túrde jańalanıp turadı, sonıń ishinde jańa interfeys qaǵıydaların da óz ishine aladı. UIKit elementleri júdá beyimli, bul programma rawajlandırıwshılarǵa barlıq iOS qurılmalarında birdey kórinetugın bir qosımsha jaratıwǵa múmkinshilik beredi. iOS interfeysin anıqlawdan tısqarı, UIKit qosımshanıń funkcionallıǵın da belgileydi.

Dáslepki waqıtta Apple programma rawajlandırıwshılarǵa SDK shıǵarıwdı kózlemegen edi, sebebi olar úshinshi tárep qosımshalarınıń iOS ushın rawajlandırılıwın qálemey, onıń ornına veb-qosımshalar qurılıwın qálegen edi. Biraq, bul texnologiya keń qollanıwǵa iye bolmadı, bul Applediń pikirin ózgertiwine alıp keldi, sonlıqtan 2007-jılı oktyabrde programma rawajlandırıwshılar ushın SDK járiyalandı hám aqırında 2008-jılı 6-martta shıǵarıldı.

SDK rawajlandırıw qurallarınıń tolıq jıynaǵın óz ishine aladı^[106], sonıń ishinde audio mikser hám iPhone emulyatorı bar. Bul Mac paydalanıwshıları ushın biypul júklep alınadı. Microsoft Windows kompyuterleri ushın jetkilikli emes. Qosımshanı sınap kóriw, texnikalıq járdem alıw hám qosımshalardı App Store arqalı tarqatıw ushın, rawajlandırıwshılar Apple Developer Programmasına jazılıwı kerek.

Jıllar dawamında Apple Store qosımshaları bir neshe áhmiyetli belgilerde asıp ketti, sonıń ishinde 50,000^[107], 100,000^[108], 250,000^[109], 500,000^[110], 1 million^[111], hám 2 million qosımsha^[112]. Bir milliardınshı qosımsha 2009-jılı 24-aprelde ornatıldı^[113].

Qosımshalar kitapxanası

Qosımshalar kitapxanası qosımshalardı olardıń funkciyası yamasa túrine qarap avtomatik túrde papkalarǵa jaylastıradı hám barlıq ornatılǵan qosımshalardıń álipbe tártibindegi dizimin óz ishine aladı. Mısalı, ol barlıq sociallıq media qosımshaların bir papkaǵa, al ónimdarlıq qosımshaların basqa papkaǵa jaylastırıwı múmkin^[114]. Paydalanıwshılar Qosımshalar kitapxanasınıń joqarı bólimindegi izlew qatarın qollanıp, qosımshalardı tez tabıwı hám olardı ashıwı múmkin. Paydalanıwshılar bas ekrannıń arnawlı qosımsha betlerin jasırıwdı tańlap alıwı múmkin, bul eń kóp qollanatuǵın qosımshalarga itibar qaratıwdı ańsatlastıradı^[115].

Saqlaw

iOS qáwipsizlik hám jeke maǵlıwmatlardı qorǵaw ushın qatań qumsalǵıshtı qollanadı. Qosımshalar ulıwma ózleriniń konteynerlerine hám sistemanıń arnawlı papkalarına, mısalı Súwretler kitapxanasına kiriwge sheklengen. Óz sandboxınan tısqarı fayllardı ashıw ushın, iOS hújjet tańlaǵıshlar, fayl provayderler hám qosımsha keńeytiwler sıyaqlı mexanizmlerdi paydalanadı.

iOS 8 hújjet interakciya kontrolleriniń bir bólegi sıpatında Hújjet Tańlaǵısh hám Hújjet Provayder keńeytiwlerin engizdi^{[116][117][118]}. Bul qosımshalardıń oraylıq jaylasqan yamasa bult saqlaw xızmetlerinde saqlanǵan hújjetlerdi ashıwına, saqlawına hám olar menen birge islesiwine múmkinshilik beredi.

iOS 11 menen birge, Apple Fayllar qosımshasın^[119] hám Fayl Provayder keńeytiwin^[120], engizdi, paydalanıwshılarǵa ózleriniń faylların basqarıw hám shólkemlestiriw ushın oraylıq orın berdi. Qosımshalar Fayllar qosımshasına biriktirilip, olardıń hújjetlerin Fayllar qosımshasınan tikkeley ashıw hám redaktorlaw múmkinshiligin beredi.

iOS qurılmalarınıń saqlaw orını iCloud arqalı keńeytiliwi múmkin, bul Apple kompaniyasınıń bult tiykarındaǵı saqlaw sheshimi bolıp, barlıq paydalanıwshılarǵa 5GB saqlaw ornın biypul beredi, al basqa jobalardı paydalanıw ushın pullı jazılıw talap etiledi. iCloud Drive paydalanıwshılarǵa hár túrli fayllardı, mısalı hújjetler, prezentaciyalar hám kestelerdi bultta saqlawǵa múmkinshilik beredi. Bul fayllar bir neshe qurılmadan ashılıwı múmkin, tek paydalanıwshı birdey Apple ID menen kiriw shárti menen.

Qolaylıq

iOS kóriw hám esitiwde qıyınshılıqları bar paydalanıwshılarǵa járdem beriw ushın hár túrli qolaylılıq funkciyaların usınıs etedi. Tiykarǵı funkciyalardıń biri, VoiceOver, ekrandaǵı maǵlıwmatlardı dawıslı oqıydı, sonıń ishinde kontekstlik túymeler, belgisheler, siltemeler hám basqa paydalanıwshı interfeysi elementlerin qamtıydı hám paydalanıwshıǵa operaciyalıq sistemada jest arqalı navigaciya islewge múmkinshilik beredi. Ádepki basqarıw elementleri bar hám UIKit freymvorkı menen islep shıǵılǵan barlıq qosımshalar VoiceOver funkcionallıǵın ózinde jaylastırǵan^[121]. Mısallardan biri - súwretke túsiriw ushın iPhone-dı kótergende, VoiceOver súwret kórinisiniń táriypin beredi^[122]. 2013-jılı iOS 7 shıǵarılıwı menen birge tanıstırılǵan "iPhone ushın islep shıǵılǵan" baǵdarlaması sheńberinde, Apple Bluetooth hám arnawlı texnologiyalıq protokoldı qollanıp, úylesimli úshinshi tárep úskenelerin iPhone hám iPad penen baylanıstırıw ushın texnologiya islep shıqtı, bul ses signalın tikkeley paydalanıwshınıń qulaǵına uzatıwǵa múmkinshilik beredi. iPhone ushın islep shıǵılǵan ónimler ushın qosımsha sazlawlarǵa batareya monitoring hám hár qıylı ortalıqlar ushın ses sazlawların ózgertiw kiredi^[123][124]. Apple 2016-jılı iOS 10 shıǵarılıwı menen qolaylılıq ushın qosımsha háreketler isledi. Bularǵa VoiceOver-ge jańa aytılıw redaktorın qosıw, qurılmanıń kamerası arqalı obyektlerdi úlkeytiwge múmkinshilik beretuǵın Magnifier sazlawın qosıw, gereń adamlarǵa iPhone-nan telefon qońırawların ámelge asırıw ushın programmalıq TTY qollap-quwatlawı, sonday-aq úshinshi tárep baǵdarlamashılarına óz qosımshalarına durıs qolaylılıq funkciyaların kiritiwge arnalǵan oqıw qollanbalar hám kórsetpeler kiredi^[125].

2012-jılı Liat Kornowski "The Atlantic" basılımında "iPhone Braille oylap tabılǵannan beri eń revolyucion rawajlanıwlardıń biri bolıp shıqtı" dep jazǵan edi^[126], al 2016-jılı TechCrunch basılımınan Steven Aquino Apple kompaniyasın "járdemshi texnologiyalar tarawında basshılıq etip atır" dep táriyipledi. Apple kompaniyasınıń Global qolaylılıq siyasatı hám baslamaları boyınsha joqarı menedjeri Sara Herlinger: "Biz qolaylılıqtı tiykarǵı adam huqıqı dep esaplaymız. Biziń ónimlerimizdiń negizine qurıw - bul maǵlıwmatqa kiriw hám múmkinshilikler tosqınlıqsız bolatuǵın, imkaniyatı sheklengen adamlarǵa óz maqsetlerine erisiw ushın jol ashatuǵın inklyuziv dúnya kóz-qarasın qollap-quwatlawdı bildiredi" dep málimledi^[127].

iOS-ke qarata sın-pikir birinshi márte iske túsirgende internette baylanıs (WiFi yamasa iTunes arqalı) hám jumıs isleytuǵın SIM-karta talap etiliwine baylanıslı bolǵan^[128]. Bul sheklew iOS 12-de bosatılǵan bolıp, endi keyingisi (SIM-karta) talap etilmeydi^[129].

Kóp tapsırma

iOS ushın kóp tapsırmalardı islew (multitasking) birinshi ret 2010-jılı iyun ayında iOS 4 versiyası menen birge shıǵarıldı^[130]. Tek ǵana belgili qurılmalar - iPhone 4, iPhone 3GS hám iPod Touch 3-áwladı - kóp tapsırmalı islew múmkinshiligine iye boldı.[3] iPad bolsa kóp tapsırmalı islewdi sol jılı noyabr ayında iOS 4.2.1 versiyasında ǵana aldı.

iOS-te kóp tapsırmalı islew ámelge asırılıwı onıń usılı ushın sınǵa alınǵan, sebebi ol fonda isleytuǵın baǵdarlamalardıń jumısın sheklengen funkciyalar toplamı menen shegaralandıradı hám baǵdarlama islep shıǵarıwshılardan onı anıq qollap-quwatlawdı talap etedi^[131].

iOS 4-ke shekem kóp tapsırmalı islaw tek Apple qurılmada ornatılǵan baǵdarlamalardıń bir bólegi menen sheklengen edi. Biraq, paydalanıwshılar óz qurılmasın "jailbreak" qılıw arqalı rásmiy emes túrde kóp tapsırmalı islew múmkinshiligin ala alatuǵın edi^[132]. iOS 4-ten baslap, úshinshi áwlad hám onnan keyingi iOS qurılmalarında kóp tapsırmalı islew jeti fon API-ları arqalı qollap-quwatlanadı^[133]:

1. Fon sesi - baǵdarlama ses yamasa video mazmundı oynatıp turǵan waqıtqa shekem fonda islewdi dawam etedi
2. Internet arqalı dawıslı baylanıs (VoIP) - telefon qońırawı bolmaǵan waqıtta baǵdarlama toqtatıp qoyıladı
3. Fon ornı - baǵdarlamaǵa orın ózgerisleri haqqında xabar beriledi^[134]
4. Push bildiriwleri
5. Jergilikli bildiriwler - baǵdarlama aldın-ala belgilengen waqıtta jetkiziliwi kerek bolǵan jergilikli bildiriwlerdi jobalastıradı
6. Tapsırmanı tamamlaw - baǵdarlama berilgen tapsırmanı tamamlaw ushın sistemadan qosımsha waqıt soraydı
7. Tez baǵdarlama almastırıw - baǵdarlama hesh qanday kodtı orınlamaydı hám qálegen waqıtta yadtan óshirilip taslanıwı múmkin

iOS 5-te úsh jańa fon API-ları tanıstırıldı:

1. Gazeta dúkanı - baǵdarlama paydalanıwshıǵa tayar bolıw ushın fonda mazmundı júklep aladı
2. Sırtqı qosımsha qurılma - baǵdarlama sırtqı qosımsha qurılma menen baylanısadı hám belgili aralıqlarda maǵlıwmat almasadı
3. Bluetooth qosımsha qurılması - baǵdarlama Bluetooth qosımsha qurılması menen baylanısadı hám belgili aralıqlarda maǵlıwmat almasadı

iOS 7-de Apple barlıq baǵdarlamalardı fonda jańalaw múmkinshiligin beriwshi jańa kóp tapsırmalı funkciyanı tanıstırdı. Bul funkciya paydalanıwshı eń kóp qollanǵan baǵdarlamaların jańalawǵa artıqmashlıq beredi hám qurılmanıń batareya xızmet múddetin ádewir qısqartpastan, uyalı tarmaǵına qaraǵanda Wi-Fi tarmaǵın paydalanıwdı qáleydi.

Baǵdarlamalar arasında almastırıw

iOS 4.0 den iOS 6.x ke shekem, úy túymesin eki ret basıw baǵdarlama almastırıwshını iske túsiredi. Tómennen jıljımalı dok tárizli interfeys payda boladı, ekran mazmunın joqarı jıljıtadı. Belgileshe tańlaw baǵdarlamanı almastıradı. Eń shep tárepte muzıka basqarıw elementleri, burılıstı qulıplaw hám iOS 4.2 hám onnan joqarı versiyalarda ses kúshin basqarıw túymeleri jaylasqan.

iOS 7 niń kirgiziliwi menen, úy túymesin eki ret basıw da baǵdarlama almastırıwshını iske túsiredi. Biraq, aldıńǵı versiyalardan parqlı túrde, ol belgileshe ústinde ashıq baǵdarlamalardıń ekran súwretlerin kórsetedi hám gorizontal jıljıtıw arqalı aldıńǵı baǵdarlamalar arasında geziwge boladı, sonday-aq baǵdarlamalardı joqarı súyrew arqalı jabıwǵa boladı, bul WebOS tıń bir neshe kartalardı basqarıw usılına uqsas^[135].

iOS 9 dıń kirgiziliwi menen, baǵdarlama almastırıwshı áhmiyetli vizual ózgerislerge iye boldı; iOS 7 de kirgiziligen karta metaforasın saqlap qalıp, baǵdarlama belgishesi kishirek boldı hám ekran súwretiniń ústinde payda boladı (ol endi úlkenirek, sebebi "Jaqında hám Tańlamalı Baylanıslar" alıp taslanǵan), hám hárbir baǵdarlama "kartası" bir-birin jawıp, paydalanıwshı jıljıtqanda rolodeks effektin payda etedi. Endi, úy ekranı baǵdarlama almastırıwshınıń eń shep tárepinde emes, al eń oń tárepte payda boladı^[136]. iOS 11 de baǵdarlama almastırıwshı úlken qayta dizaynǵa iye boldı. Planshetlerde Basqarıw Orayı hám baǵdarlama almastırıwshı birlestiriligen. Planshetlerde baǵdarlama almastırıwshını tómenge qaray jıljıtıw arqalı da ashıwǵa boladı. Telefonlarda, eger operativ yadta baǵdarlamalar bolmasa, baǵdarlama almastırıwshını ashıw múmkin emes.

Tapsırmalardı tamamlaw

iOS 4.0 den iOS 6.x ke shekem, baǵdarlama almastırıwshıdaǵı belgishelerdi qısqa waqıt basıp turıw olardı "silkiniwge" májbúrleydi (úy ekranındaǵı sıyaqlı) hám paydalanıwshıǵa baǵdarlamanıń belgishesiniń múyeshinde payda bolatugın qızıl minus sheńberin basıw arqalı baǵdarlamanı májbúriy jabıwǵa ruqsat beredi^[137]. Kóp tapsırmalı rejimnen baǵdarlamalardı tazalaw iOS 4.0 den 6.1.6 ǵa shekem, yaǵnıy iOS 6 nıń aqırǵı versiyasına shekem ózgerissiz qaldı.

iOS 7 den baslap, bul process tezlesken hám ańsatlasqan. iOS 7 de, belgishelerdi jabıw ushın olardı basıp turıwdıń ornına, olar ápiwayı túrde joqarı qaray jıljıtıw arqalı jabıladı. iOS 6.1.6 ǵa shekem bir waqıtta tek bir baǵdarlama jabılsa, endi úsh baǵdarlamanı bir waqıtta jabıwǵa boladı^[138].

Tapsırmanı juwmaqlaw

Tapsırmanı juwmaqlaw baǵdarlamalarǵa toqtatılgannan keyin de belgili bir tapsırmanı dawam etiwge ruqsat beredi^[139][140]. iOS 4.0 den baslap, baǵdarlamalar fonda tapsırmanı orınlaw ushın on minutqa shekem waqıt soray aladı^[141]. Biraq, bul fonda júklep alıw hám júklep beriwlerge tiyisli emes (mısalı, eger paydalanıwshı bir baǵdarlamada júklep alıwdı baslasa, ol baǵdarlamadan shıqqannan keyin júklep alıw juwmaqlanbaydı).

Siri

Siri (/ˈsɪri/) - iOS qa biriktirilgen virtual járdemshi. Bul járdemshi dawıslı sorawlar hám tábiyiy til paydalanıwshı interfeysin qollanıp, sorawlarǵa juwap beredi, usınıslar isleydi hám sorawlardı bir qatar Internet xızmetlerine jiberiw arqalı háreketlerdi orınlaydı. Baǵdarlama paydalanıwshılardıń jeke til qollanıwlarına, izlewlerine hám qálewlerine beyimlesedi, dáwamlı qollanıw menen birge. Qaytarılǵan nátiyjeleri jekelestirilgen.

Dáslep 2010-jılı fevral ayında iOS ushın baǵdarlama sıpatında shıǵarılǵan^[142], ol eki aydan soń Apple tárepinen satıp alındı^{[143][144][145]}, keyin bolsa 2011-jılı oktyabr ayında iPhone 4S penen birge shıǵarılǵanda oǵan biriktirildi^[146][147]. Sol waqıtta, bólek baǵdarlama iOS App Store dan alıp taslandı^[148].

Siri paydalanıwshılardıń kóp túrli buyrıqların qollaydı, sonıń ishinde telefon háreketlerin orınlaw, tiykarǵı maǵlıwmatlardı tekseriw, waqıyalardı hám esletpelerdi jobalastırıw, qurılma sazlawların basqarıw, Internette izlew, aymaqlar boyınsha baǵdar beriw, kewil kóteriw haqqında maǵlıwmat tabıw hám iOS qa biriktirilgen baǵdarlamalar menen birge islewge qábiletli^[149]. 2016-jılı iOS 10 nıń shıǵarılıwı menen, Apple Siri ge sheklengen úshinshi tárep kiriwine ruqsat berdi, sonıń ishinde úshinshi tárep xabar almasıw baǵdarlamaları, sonday-aq tólemler, mashinada júriw xızmetleri hám Internet arqalı qońıraw etiw baǵdarlamaları bar^[150]. iOS 11 diń shıǵarılıwı menen, Apple Siri diń dawısların anıǵıraq, adamǵa uqsas dawıslarǵa jańaladı, endi ol qosımsha sorawlardı hám tillerdi awdarıwdı qollaydı, sonday-aq qosımsha úshinshi tárep háreketlerin de qollaydı^[151][152]. iOS 17 paydalanıwshılarǵa Siri di tek "Siri" dep aytıw arqalı iske qosıw múmkinshiligin berdi, al aldıńǵı buyırıq "Hey Siri" ele de qollanıladı.

Game Center

Game Center - Apple tárepinen shıǵarılǵan onlayn kóp oyınshılı "sociallıq oyın tarmaǵı"^[153][154]. Ol paydalanıwshılarǵa "dosların oyınǵa shaqırıw, sáykes keliw arqalı kóp oyınshılı oyındı baslaw, ózleriniń jetiskenlikleriniń esabın júrgiziw hám joqarı kórsetkishlerin basqalar menen salıstırıw" imkaniyatın beredi. iOS 5 hám onnan joqarı versiyalar profil súwretlerin qollawdı qosadı.^[153]

Game Center 2010-jıl 8-aprelde Apple shólkemlestirgen iOS 4 aldın ala kórsetiw waqıyasında járiyalandı. Avgust ayında dizimnen ótken Apple baǵdarlamashılarına aldın ala kóriw versiyası berildi^[153]. Ol 2010-jıl 8-sentyabrde iOS 4.1 menen birge iPhone 4, iPhone 3GS hám 2-áwladtan 4-áwladqa shekem iPod Touch qurılmalarında shıǵarıldı^[155]. Game Center iPad ta iOS 4.2.1 menen birinshi ret járiyalandı.[3] iPhone 3G, dáslepki iPhone hám birinshi áwlad iPod Touch ushın qollaw kórsetilmeydi (sońǵı eki qurılma iOS 4 ti almaǵanlıǵı sebepli, olarda Game Center bolmadı^[156]. Biraq, Game Center xak arqalı iPhone 3G da rásmiy emes túrde bar^[157].

Apparatlıq támiynat

iOS tıń tiykarǵı apparatlıq platforması - ARM arxitekturası (ARMv7, ARMv8-A, ARMv8.2-A, ARMv8.3-A). iOS 7 den aldıńǵı iOS versiyaları tek 32-bitli ARM processorları (ARMv6 hám ARMv7-A arxitekturaları) bar iOS qurılmalarında ǵana iske túse aladı. 2013-jılı, Apple A7 chipiniń kirgiziliwi menen 64-bitli ARMv8-A processorlarına ótiwdi járiyalaǵannan keyin^[158], iOS 7 tolıq 64-bitli qollaw menen shıǵarıldı (bul ózine tán 64-bitli yadro, kitapxanalar, drayverler hám barlıq ornatılǵan baǵdarlamalardı óz ishine aladı)^[159]. 64-bitli qollaw App Store daǵı barlıq baǵdarlamalar ushın da májbúriy etildi; 2015-jıl fevral ayınan baslap App Store ǵa jiberilgen barlıq jańa baǵdarlamalar hám 2015-jıl 1-iyunnan baslap App Store ǵa jiberilgen barlıq baǵdarlama jańalanıwları ushın^[160]. iOS 11, 32-bitli ARM processorları bar barlıq iOS qurılmalarına, sonday-aq 32-bitli baǵdarlamalarǵa qollawdı toqtattı^[161][162], sol arqalı iOS tı tek 64-bitli etip qoydı^[163].

Rawajlandırıw

iOS baǵdarlamalıq rawajlandırıw jıynaǵı (SDK) iOS ta jumıs isleytuǵın mobil baǵdarlamalardı rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.

2007-jılı iPhone dı ashıq járiyalawdan aldın rawajlandırıw waqtında, Apple kompaniyasınıń sol waqıttaǵı bas direktori Stiv Djobs úshinshi tárep rawajlandırıwshılarına iOS ushın tuwma baǵdarlamalar jaratıwǵa ruqsat beriwdi niyetlemegen edi, onıń ornına olardı Safari veb-brauzeri ushın veb-baǵdarlamalar jaratıwǵa baǵdarlaǵan^[164]. Biraq, baǵdarlamashılardan kelgen qarsılıq kompaniyanı qayta oylanıwǵa májbúr etti^[164] hám Djobs 2007-jıldıń oktyabr ayında Apple kompaniyasınıń 2008-jıldıń fevral ayına shekem baǵdarlamashılar ushın baǵdarlamalıq rawajlandırıw jıynaǵın usınıwın járiyaladı.^[165][166], SDK 2008-jıl 6-martta shıǵarıldı^[167][168].

SDK Mac jeke kompyuterleri paydalanıwshıları ushın biypul júklep alınadı^[169]. Ol Microsoft Windows kompyuterleri ushın jetkilikli emes^[169] SDK iOS qurılmalarınıń hár túrli funkciyaları men xızmetlerine, mısalı, apparat hám baǵdarlama atributlarına baǵdarlamashılardıń kiriwine múmkinshilik beretuǵın jıynaqlardı óz ishine aladı.^[170]. Sonday-aq, onda rawajlandırıw waqtında qurılmanıń kórinisi menen islewi kompyuterde tákirarlaw ushın iPhone simulyatorı bar^[170] SDK nıń jańa versiyaları iOS tıń jańa versiyaları menen birge shıǵarıladı.^[171][172]. Baǵdarlamalardı sınap kóriw, texnikalıq járdem alıw hám App Store arqalı baǵdarlamalardı tarqatıw ushın baǵdarlamashılar Apple Developer Baǵdarlamasına jazılıwı kerek.^[169]

Xcode penen birge, iOS SDK baǵdarlamashılarǵa Swift hám Objective-C sıyaqlı rásmiy qollanılatuǵın programmalastırıw tillerinen paydalanıp, iOS baǵdarlamaların jazıwǵa járdem beredi^[173]. Basqa kompaniyalar da óz programmalastırıw tillerin qollanıp, tuwma iOS baǵdarlamaların rawajlandırıwǵa múmkinshilik beretuǵın qurallardı jaratqan^[174][175].

Jańalaw tariyxı hám kestesi

Apple hár jılı iTunes arqalı, al iOS 5-ten baslap hawa arqalı da iOS operaciyalıq sistemasına úlken jańalawlar beredi^[176]. Qurılma jańalawlar ushın mesu.apple.com saytındaǵı XML tiykarlanǵan PLIST faylın tekseredi. Jańalawlar shifrlanbaǵan ZIP faylları túrinde jetkeriledi. Jańalawlar belgili aralıqlarda tekseriledi hám eger qosılǵan bolsa, avtomatik túrde júklep alınadı hám ornatıladı. Bolmasa, paydalanıwshı olardı qolda ornatıwı múmkin yamasa eger qurılma zaryadqa qosılǵan hám Wi-Fi ǵa jalǵanǵan bolsa, túnde avtomatik ornatıwǵa ruqsat beriw soraladı.

iPod Touch paydalanıwshıları dáslebinde esap qaǵıydalarına kóre, onı iPhone yamasa Apple TV sıyaqlı "jazılıw qurılması" dep belgilemegenligi sebepli, sistema baǵdarlaması jańalawları ushın tólem tólew kerek edi^[177][178], bul kóp iPod Touch iyeleriniń jańalanbawına alıp keldi^[179]. 2009-jılı sentyabr ayında esap qaǵıydalarındaǵı ózgeris waqtınsha maqullandı, bul Apple kompaniyasınıń tabısına hám akciya bahasına tásir etip, iPod Touch jańalawların biypul jetkeriwge múmkinshilik berdi^[180][181].

Apple jıllar dawamında iOS qollaytuǵın qurılmalar ushın jańalaw dáwirin áhmiyetli dárejede uzayttı. iPhone (1-áwlad) hám iPhone 3G tek eki iOS jańalawın aldı, al keyingi modeller bes, altı hám jeti jıl dawamında qollawǵa iye boldı^[182][183].

XNU yadrosı

iOS yadrosı Darwin sistemasınıń XNU yadrosı bolıp tabıladı. Dáslepki iPhone OS (1.0) tan iPhone OS 3.1.3 ke shekem Darwin 9.0.0d1 qollanılǵan. iOS 4 Darwin 10 ǵa tiykarlanǵan. iOS 5 Darwin 11 ge tiykarlanǵan. iOS 6 Darwin 13 ke tiykarlanǵan. iOS 7 hám iOS 8 Darwin 14 ke tiykarlanǵan. iOS 9 Darwin 15 ke tiykarlanǵan. iOS 10 Darwin 16 ǵa tiykarlanǵan. iOS 11 Darwin 17 ge tiykarlanǵan. iOS 12 Darwin 18 ge tiykarlanǵan. iOS 13 Darwin 19 ǵa tiykarlanǵan. iOS 14 Darwin 20 ǵa tiykarlanǵan. iOS 15 Darwin 21 ge tiykarlanǵan. iOS 16 Darwin 22 ge tiykarlanǵan.

iOS 6 da yadro OS X Mountain Lion ǵa uqsas ASLR ǵa tiykar etilgen. Bul yadro kodınıń ornalasıwın biliw múmkin bolmaǵanlıqtan, eksploit múmkinshiliklerin quramalırastıradı.

Apple XNU yadrosın ashıq kodlı etken^[184]. Derekler dáslepki BSD bólimleri ushın 3-punktli^[185] BSD lisenziyası astında, al Apple qosqan bólimler Apple Ashıq Derek Lisenziyası astında^[186]. iOS te qollanılǵan versiyalar jetkilikli emes; tek ǵana macOS te qollanılǵan versiyalar jetkilikli

iOS fayl sistemasında yadro keńeytiwleri (kextler) joq, haqıyqatında bar bolsa da. Yadro keshi durıs yadronı, kextler menen birge (barlıǵı __PRELINK_TEXT bóliminde jıynalǵan) hám olardıń plist faylların (__PRELINK_INFO bóliminde) kórsetiw ushın dekompressiya etiliw múmkin.

Yadro keshi úshinshi táreptiń quralları járdeminde tikkeley dekompressiya etiliwi múmkin (eger shifrı sheshilgen bolsa). iOS 10 beta versiyaları hám ápiwayi tekst yadro keshleri payda bolǵannan keyin, bul qurallar tek ǵana yadro keshin tolıq ólshemine shekem ashıw ushın lzssdec qollanılǵannan soń ǵana qollanıla aladı.

Cydia alternativ baǵdarlaması tárepinen berilgen kextstat iOS te islemeydi, sebebi kextstat kmod_get_info(...) funktsiyasına tiykarlanǵan, al bul funktsiya iOS 4 hám Mac OS X Snow Leopard te eskirgen API bolıp esaplanadı. Shiyki XML maǵlıwmatların shıǵara alatuǵın basqa da alternativ baǵdarlamalar bar.

Rawajlanıw qurılmalarında, yadro bárqulla  /System/Library/Caches/com.apple.kernelcaches/kernelcache jaylasıwında saqlanǵan statikalıq baylanısqan kesh túrinde saqlanadı, ol júkleniw waqtında ashıladı hám iske túsiriledi.

Basında, iOS tıń yadro versiyası ádette sáykes keliwshi macOS versiyasınan joqarı bolatuǵın edi. Waqıt ótip, iOS hám macOS yadroları bir-birine jaqınlasıp keldi. Bul tańqalarlıq emes, sebebi iOS jańa funkciyalardı (mısalı, ASLR Yadrosı, ádepki muzlatqısh hám hár túrli qáwipsizlikti kúsheytiwshi funkciyalar) engizip, olar dáslep qosılıp, keyin ala macOS qa kelgen edi. Kórip turǵanıńızday, Apple kompaniyası waqıttıń ótiwi menen iOS hám macOS yadroların áste-aqırın birlestirip atır. Hárbir versiya ushın qurılıs sánesi processorlar arasında azǵana parıq qıladı. Bunıń sebebi, qurılıslar izbe-iz ámelge asırıladı.

Jailbreaking (Qulıplı ashıw)

Dáslepki shıǵarılǵan waqtınan baslap, iOS Apple tárepinen ruqsat etilmegen funkciyalardı qosıwǵa baǵdarlanǵan hár túrli hacking usıllarına duwshar bolıp kelgen^[187]. Apple kompaniyasınıń tiykarǵı iOS App Store xızmetiniń 2008-jılǵı debiyutına deyin, jailbreaking nıń tiykarǵı maqseti App Store nıń tiykarǵı baǵdarlamaların ornatıw ushın Apple dıń tólem mexanizmin aylanıp ótiw bolǵan^[188]. Apple kompaniyası bul qurallardı buzıw ushın arnawlı islep shıǵılǵan iOS baǵdarlama jańalanıwların shıǵarmaytuǵınlıǵın bildirgen (SIM qulpın ashıw ámelge asıratuǵın baǵdarlamalardan basqa); biraq, hárbir keyingi iOS jańalanıwı menen, aldın dúzetilmegen jailbreak eksploytları kóbinese dúzetiledi^[189].

Qurılma júklengende, ol dáslep Apple dıń óz yadrosın júkleydi, sonlıqtan jailbreak islengen qurılma hár júklengende eksploytlanıwı hám yadrosı dúzetiliwi kerek.

Jailbreak tıń hár qıylı túrleri bar. Baylanıssız (untethered) jailbreak paydalanıwshıǵa qurılmanı qálegen waqıtta óshirip, qayta qosıwǵa múmkinshilik beretuǵın jetkilikli kúshli eksploytlardı paydalanatuǵın bolıp, qurılma tolıq júklenedi hám yadro kompyuterdiń járdemisiz dúzetiledi – basqasha aytqanda, ol hár qayta júklengennen keyin de jailbreak islegende qaladı.

Biraq, ayırım jailbreakler baylanıslı (tethered) boladı. Baylanıslı jailbreak tek bir ret júkleniw dawamında ǵana qurılmanı waqtınsha jailbreak qıla aladı. Eger paydalanıwshı qurılmanı óshirip, keyin jailbreak quralınıń járdemisiz qayta qossa, qurılma endi dúzetilgen yadro menen jumıs islemeydi hám ol quramalı júklengen halatta, mısalı, Qayta tiklew rejiminde (Recovery Mode) qısılıp qalıwı múmkin. Qurılmanıń tolıq hám dúzetilgen yadro menen júkleniwi ushın, ol hár qosılǵanda kompyuter járdeminde ("quraldıń "baylanıslı júklew" funkciyasın qollanıp) "qayta jailbreak" qılınıwı kerek. Qurılmadaǵı fayllarǵa kirgizilgen barlıq ózgerisler (mısalı, ornatılǵan paket faylları yamasa ózgertilgen sistema faylları) qayta júkleniwler arasında saqlanadı, sonıń ishinde tek qurılma jailbreak qılınǵanda ǵana isley alatuǵın ózgerisler de (mısalı, ornatılǵan paket faylları)^[190].

Sońǵı jıllarda eki basqa sheshim payda boldı – yarım-baylanıslı (semi-tethered) hám yarım-baylanıssız (semi-untethered)^[191].

Yarım-baylanıslı sheshim - bul qurılmanıń óz betinshe júklene alıwı, biraq onda endi dúzetilgen yadro bolmaydı, sonlıqtan ózgertilgen kodtı orınlay almaydı. Degen menen, ol ádepki iOS sıyaqlı, normal funkciyalar ushın ele de qollanılıwı múmkin. Dúzetilgen yadro menen baslaw ushın, paydalanıwshı qurılmanı jailbreak quralınıń járdeminde qosıwı kerek^[192].

Yarım-baylanıssız jailbreak qurılmanı óz betinshe qosıw múmkinshiligin beredi. Birinshi júkleniwde qurılma dúzetilgen yadro menen jumıs islemeydi. Biraq, yadro dúzetiwlerin qollanıw ushın kompyuterden quraldı qollanıw ornına, paydalanıwshı óz qurılmasında isleytuǵın qosımsha (ádettegidey Cydia Impactor járdeminde sırttan júklengen) járdeminde qurılmasın qayta jailbreak qıla aladı. iOS 9.2-9.3.3 hám 64-bitli 10.x jailbreakleri jaǵdayında, Safari-ge tiykarlanǵan eksploytlar bar edi, sonlıqtan qayta jailbreak qılıw ushın veb-saytlar paydalanılıwı múmkin edi.

Tolıǵıraq: Hárbir iOS qurılmasında tek isenimli/qol qoyılǵan kodtıń júkleniwine háreket etetuǵın júklew dizbegi (bootchain) bar. Baylanıslı jailbreak qılınǵan qurılma jailbreak qılıw quralınıń járdeminde júklene aladı, sebebi qural USB arqalı eksploytlardı orınlaydı, bul "isenim dizbegin" aylanıp ótedi, pwned (qol qoyıwdı tekseriwsiz) iBEC yamasa iBoot-qa júklep, júklew processin juwmaqlaydı.

Apple-dıń tiykarǵı iOS qosımshalar dúkanı hám onıń menen birge úshinshi tárep qosımshaları payda bolǵannan beri, jailbreak qılıwdıń ulıwma sebepleri ózgerdi^[193]. Adamlar hár qıylı sebeplerge kóre jailbreak qıladı, sonıń ishinde fayl sistemasına kiriwdi alıw, arnawlı qurılma temaların ornatıw hám SpringBoard-tı ózgertiw bar. Qosımsha sebep - bul pirat qosımshaların ornatıw múmkinshiligin beriw boladı. Ayırım qurılmalarda jailbreak basqa operaciyalıq sistemalardı, mısalı Android hám Linux yadrosın ornatıwǵa múmkinshilik beredi. Tiykarınan, paydalanıwshılar iOS-tıń sheklewleri sebepli óz qurılmaların jailbreak qıladı. Qollanılǵan usılǵa baylanıslı, jailbreak nátiyjesi turaqlı yamasa waqtınsha bolıwı múmkin^[194].

2010-jılı, Elektronlıq Shegaralar Fondı (EFF) AQSH Avtorlıq huqıq basqarmasın Cifrlı Mıńjıllıq Avtorlıq huqıq nızamı (DMCA) boyınsha avtorlıq huqıqtı qorǵaw sistemalarınan ótiwge qoyılǵan ulıwma tıyımǵa qarsı biykarlaw beriwge kóndirdi. Bul biykarlaw iPhone telefonların tek nızamlı alınǵan qosımshalardı qosıw maqsetinde jailbreak qılıwǵa ruqsat beredi. Biykarlaw Apple hám iPhone iyesi arasındaǵı kelisim qatnaslarına tásir etpeydi, mısalı, jailbreak qılıw iPhone kepilligin joq etedi; biraq, bul tek Apple-dıń jailbreak qılınǵan qurılmalardı remont qılıw kerek bolǵan jaǵdayda dúzetiwi yamasa dúzetpewi boyınsha óz qálewine tiykarlanǵan. Sonıń menen birge, Avtorlıq huqıq basqarması iPhone-dı qulplawdan shıǵarıwdı DMCA-nıń aylanıp ótiw tıyımlarınan azat etti^[195]. iPhone-dı qulplawdan shıǵarıw onı sol telefon modeli islewge arnalǵan GSM yamasa CDMA texnologiyasın qollanıwshı hár qanday sımsız baylanıs operatorı menen paydalanıwǵa múmkinshilik beredi^[196].

Qulplawdan shıǵarıw

Dáslepki waqıtları AQSHtaǵı kópshilik sımsız baylanıs operatorları iPhone iyelerin onı basqa operatorlar menen paydalanıw ushın qulplawdan shıǵarıwǵa ruqsat bermedi. Biraq, AT&T kelisim shártlerin orınlaǵan iPhone iyelerin qurılmanı qulplawdan shıǵarıwǵa ruqsat berdi^[197]. Qurılmanı qulplawdan shıǵarıw boyınsha kórsetpeler Apple tárepinen berilgen^[198], biraq aqırında qurılmanı qulplawdan shıǵarıwǵa ruqsat beriw tek operatordıń qálewine baylanıslı^[199]. Bul operator tárepinen berilgen iPhone-dı basqa tarmaqlar menen paydalanıwǵa múmkinshilik beredi. iOS hám iPhone-nıń házirgi versiyaları qurılma qay jerde satıp alınǵanına qaramastan, bir neshe operatorlar boyınsha LTE-ni tolıq qollap-quwatlaydı. SIM qulplaw sheklewlerin alıp taslaw ushın baǵdarlamalar bar, biraq olar Apple tárepinen qollap-quwatlanbaydı hám kóbinese turaqlı qulplawdan shıǵarıw bolıp esaplanbaydı – bul jumsaq qulplawdan shıǵarıw^[200], ol iPhone-dı ózgertip, bazalıq diapazon hár qanday GSM operatorınıń SIM kartasın qabıl etiwine alıp keledi. SIM qulplawdan shıǵarıw jailbreak emes, biraq bul rásmiy emes baǵdarlamalıq qulplawdan shıǵarıw ushın jailbreak te talap etiledi.

Baǵdarlamalıq qulplawdan shıǵarıwdıń nızamlılıǵı hárbir elde hár qıylı; mısalı, AQSHta 2013-jıl 26-yanvardan aldın satıp alınǵan qurılmalardı rásmiy emes baǵdarlamalıq qulplawdan shıǵarıw ushın DMCA boyınsha biykarlaw bar.

Cifrlı huqıqlardı basqarıw

iOS-tıń jabıq hám menshik tábiyatı sın pikirlerdi payda etti, ásirese Elektronlıq shegaralar fondı sıyaqlı cifrlı huqıqlar jaqławshıları, kompyuter injeneri hám belsendi Brewster Kahle, internet nızamı boyınsha qánige Djonatan Cittreyn hám Erkin baǵdarlama támiynatı fondı tárepinen. Olar iPad-tıń tanıstırıw waqıyasına qarsı narazılıq bildirdi hám iPad-tı ózleriniń "Dizayn boyınsha kemshilikli" atlı kampaniyasınıń baǵdarı etip aldı^{[201][202][203]}. Básekiles Microsoft kompaniyası PR wákili arqalı Apple-dıń óz platforması ústinen baqlaw alıp barıwına sın pikir bildirdi^[204].

Máseleniń tiykarı iOS dizaynı tárepinen júklengen sheklewler bolıp tabıladı, atap aytqanda, satıp alınǵan medianı Apple platformasına baylaw ushın arnalǵan cifrlı huqıqlardı basqarıw (DRM), rawajlanıw modeli (iOS ushın islep shıǵılǵan qosımshalardan paydalanıw ushın jıllıq jazılıw talap etiledi), qosımshalar ushın oraylastırılǵan maqullaw procesi, sonday-aq Appledıń platformanıń ózi ústinen ulıwma baqlaw hám qulplaw. Ásirese, Appledıń qálegeninde qosımshalardan uzaqtan óshiriw yamasa joq qılıw múmkinshiligi máselesi bar^[205].

Texnologiya jámiyetindegi ayırım adamlar qulplawlı iOS-tıń Apple-dıń esaplaw texnikasına degen kózqarasındaǵı ósip atırǵan tendenciyanı kórsetiwinen qáweterleniwdi bildirdi, ásirese Appledıń háweskerler "oynay alatuǵın" mashinalardan bas tartıwı hám bunday sheklewlerdiń baǵdarlamalıq innovaciyalardı toqtatıp qoyıw potencialı bar ekenligin atap ótti^[206]. Burınǵı Facebook baǵdarlamashısı Djo Xyuitt Appledıń óz apparatlıq támiynatı ústinen baqlaw alıp barıwına "jawız precedent" dep qarsı shıqtı, biraq iOS-tıń qosımshalarınıń sandboxlanıwın maqtadı^[207].

Qáwipsizlik hám jeke qupıyalıq

iOS apparatlıq hám baǵdarlamalıq támiynattıń ekewinde de kóplegen qáwipsizlik ózgesheliklerinen paydalanadı.

Qabıl etiw

Bazar úlesi

iOS dúnyadaǵı eń kóp tarqalǵan mobil operaciyalıq sistema bolıp, Android-tan keyingi orında turadı. Sońǵı jıllarda iPad-lardıń satılıwı da Android-tan artta qalıp atır, al veb qollanıw boyınsha (barlıq qollanıwdıń wákili sıpatında) iPad-lar (iOS qollanılatuǵın) ele eń kóp tarqalǵan bolıp qalmaqta^[208].

2014-jılǵı WWDC-de Tim Kuk 2014-jıldıń iyun ayına kelip 800 million qurılma satılǵanın ayttı^[209]. 2015-jıldıń yanvar ayında Appledıń kvartal boyınsha tabıs haqqındaǵı konferenciyasında kompaniya 2007-jıldan beri bir milliardtan aslam iOS qurılmasın satqanın járiyaladı^[210][211].

2023-jıldıń fevral ayına kelip, 2 milliard qurılma iske túsirilgen,[1] al 2007-jıldan beri 1.5 milliard iPhone satılǵan^[212].

2011-jıldıń aqırına kelip, iOS smartfonlar hám planshetler bazarınıń 60% úlesin iyeledi^[213]. 2014-jıldıń aqırına kelip, iOS smartfon bazarınıń 14.8% in hám planshet hám eki-birde qurılmalar bazarınıń 27.6% in quradı. 2023-jıldıń may ayında StatCounter satıw kórsetkishleri emes, al internet qollanıwı tiykarında ólshengende, iOS dúnya boyınsha smartfonlardıń 31.44% inde hám planshetlerdiń 55.75% inde qollanılǵanın xabarladı^[214].

2015-jıldıń úshinshi kvartalında Strategy Analytics izertlewi boyınsha, iOS-tıń dúnya júzilik smartfon bazarındaǵı úlesi rekord tómen 12.1% ke jetkenin kórsetti, bul Qıtay hám Afrikadaǵı tómen kórsetkishler menen baylanıslı boldı. Android bazardıń 87.5% in iyeledi, al qalǵan bólimin Windows Phone hám BlackBerry quradı^[215][216].