Finô

cumüne ligüre From Wikipedia, the free encyclopedia

Finômap
Remove ads

Finô (Finâ in s̠enéis̠e, Finarum in latìn e Finale Ligure in italiàn) u l'è ün cumüne ligüre de 11.076 abitanti[1] in-ta pruvinsa de Savuna, u cuintu ciü gréndu doppu Savuna, Arbénga, Coiri e Varas̠s̠e, spartiu in-te varie cuntrè d'ancö tachè insemme.

FI
 Sta pagina chi a l'è scrita in finarìn, in-ta varieté du Burgu
Fæti in brêve Finô cumüne, Localizaçión ...

Sité ricca de storia, a sö frasiùn du Burgu, che a l'è stèta da-u 1162 fìn a-u 1797 a capitô de l'antigu stôtu du Marchexùn de Finô, a l'è a-a giurnô d'ancö recunusciüa cumme ün di pais̠i ciü bèlli de l'Italia[3].

Remove ads

Geugrafia

Teritoriu

  • Thumb
    Vista, da scinistra a drita, di côi du Casteléttu, de San Dunùn e de Punta Crena
  • Thumb
    Punta Créna cun l'ansa di Saracìn
  • Thumb
    U côu da Crôvas̠òppa

Finô u se tröva in-ta Rivéra de Punénte, pe-a parte cunpréis̠a tra-i côi da Crôvas̠òppa e de Nori. De ciü, a costa finarina faciô in-sciu Mô Ligüre a l'è spartia in-te sincue töcchi da ôtri côi. Parténdu da punénte a primma parte a l'è l'aréna da Marina, tra-a Crôvas̠òppa e u Gùttoru, surmuntô da-a furtéssa du Castelfrancu. A levante du Castelfrancu a gh'è a marina de Pia ch'a riva fìn a-u côu du Casteléttu, a sö otta separùn da-u côu San Dunùn da l'aréna cu-u mèximu numme. A-a fìn a gh'è a marina de Varigotti, cunpresa tra-i côi de San Dunùn e de Nori, e divis̠a a meité da-u Côu de Punta Crena. L'area a levante de Punta Crena a cunprende cuarche sèrte tra-e aréne ciü cunusciüe de tütta a Rivéra de Punénte, cumme l'ansa di Saracìn[4] e l'aréna du Môpassu[5].

  • Thumb
    A Pora a-u Burgu, cun-e sö müraie in-scia scinistra
  • Thumb
    L'Acuila a-u Burgu
  • Thumb
    A Susà cun-u punte véggiu de Pia

Finô u l'è traversùn da tréi sciümére: a Pora e l'Acuila, sö afluénte, e a Susà, ch'i se caccian in-tu Mô Ligüre rispetivaménte a-a Marina e a Pia. E canè de ste sciümére i sùn separè da vari bricchi e u gh'è ascì, a levante du céntru du pais̠e, l'ôtuciàn de Môgne, cun de grénde e inpurtanti ôrme und'i sùn stète truvè de testimunianse da pres̠énsa de l'ommu primitivu in-ta regiùn.

Frasiòi

  • Thumb
    A Marina in-te üna cartulina du 1900
  • Thumb
    Vista da canô de Lacremô
  • Thumb
    A ciassa prinsipô de Gura
  • Thumb
    Vista de Pèrti, cun-a géxa de San S̠ébbiu
  • Thumb
    Vista de Pia
  • Thumb
    San Benardìn
  • Thumb
    Panuramma de Varigotti
  • Thumb
    Vèrs̠i cun-a Rocca de Curnu

U céntru du cumüne de Finô u l'è spartiu in-te frasiòi stòriche du Burgu, de Pia e da Marina, tachè asemme du 1927. Gh'è ascì de ôtre frasiòi, végi cumüni d'ancö taché a Finô, cumme Lacremô, Vèrs̠i e Varigotti (cumüni fìn a-u 1896, cun Pia), Gura e Ölle (pasé sutta a-u Burgu a-i 14 d'avrî du 1869), Pèrti (cun-u Burgu da-u 1877), ciü che E Môgne, Muntixélu e San Benardìn.

In-tu detaggiu, Finô u l'è furmùn da-i pais̠i de:

  • A Marina: cumüne pe sö cuntu fina du 1927, a l'è d'antiga fundasiùn, cun de urigine rumône e da l'inpurtante funsiùn de Ripa maris pe-u Finô in-te tütta a sö storia. A Marina a l'à piùn a sö strutüra de pais̠e de Rivéra du Cuattru-Sincueséntu, cun due fire de chè lungu a-u mô ch'i partan da-a platea magna, e, du Seiséntu, a gh'è stèta tirô sciü a baxilica de San Giuanne, üna de due colegiôte de Finô[6].
  • E Môgne: regiùn furmô da ün gréndu ôtuciàn, ricca de testimunianse de l'eté preistorica e ascì rumôna. Da-u puntu de vista religius̠u E Môgne i sun sutta a-a parocchia de Pia e i gh'àn üna sö géxa, dedicô a San Giacumu[7].
  • Gura: frasiùn che, cun Ölle, a l'à fètu cumüne fina du 1869, a l'è in simma a-i bricchi ch'i spartiscian Finô da Bors̠i, in-scia stradda du Melognu. Gura a fà parocchia pe sö cuntu e a cunsèrva e ruvine da sö géxa véggia, dedicô cumme a növa a San Bertumé, fèta du Trexéntu[8].
  • Lacremô: custruiu in-scia riva de levante du Munte Tolla, in-ta canô da Susà, u pais̠e véggiu u l'è mesciunùn fina du Duxéntu, cun de custrusiòi ch'i remuntan fina a-u Cuattruséntu. A Lacremô, ch'u gh'à a furma tipica di pais̠i de canpagna, u se pö ancura vé a géxa véggia de San Cipriàn, serô a-u funsiòi, méntre cuélla döverô a-a giurnô d'ancö a se truva in-tu pais̠e növu, Carvis̠iu, a-u fundu da canô[9].
  • Muntixélu: cuntrô in-scia riva scinistra da canô de l'Acuila, a gh'à üna géxa, intitulô a San Dalmassiu, ch'a fa parocchia, fèta du Trexéntu ma recustruia du 1934[10].
  • Ölle: cumüne cun Gura fina du 1869, u l'è a frasiùn finarina ciü a punénte e u l'è spartiu in-te varie cuntrè ch'i pian u numme da-e famie ch'i ghe staxèivan. Ölle u fa parocchia e a sö géxa, du 1634, a l'è intitulô a San Giuanne Decolùn[11].
  • Pèrti: antigu pais̠e de fundasiùn rumôna, frecuentùn ascì in-te l'ôta Eté de Mes̠u pe-a pres̠énsa de l'antigu Castrum Perticae. A géxa da sö parocchia, intitulô a San S̠ébbiu, a l'è üna de ciü antighe du Finô, fundô de l'XI séculu in simma a de strutüre rumône; de ciü, chi u se truva a famus̠a géxa dita "di sincue canpanìn"[12].
  • Pia: ün di tréi cumüni che, du 1927, i se sun ünii in-ta fundasiùn de cuéllu de Finô, a se truva a-u fundu da canô da Susà e u sö s̠vilüppu u l'è ligùn a l'abasia benedetina de Santa Maìn, mensciunô s̠a du 1170 e recustruia in-te sö furme d'ancö du Setteséntu[13].
  • San Benardìn: cuntrô de canpagna, a l'è custruia in-sce l'ôtuciàn tra-e valè de l'Acuila e du Pora e, ciü che a gexétta de San Benardìn, se ghe pö truvô a cà-ture de Belénda, du Trexéntu[14].
  • U Burgu: céntru aministrativu du Marchexùn, u Burgus Finarii u l'è de fundasiùn medievôle, fèta a-a cunfruénsa du Pora cun l'Acuila pe oréi du marchéis̠e Riccu II in-ti agni tra u Milleséntu e u Duxéntu. U Burgu, tüttu serùn in-te sö müraie, u gh'à üna cianta a stradde e caruggi perpendiculôri und'i se durbiscian de ciasette e chi a se truva a segunda colegiôta de Finô, San Biôxu[15].
  • Varigotti: burgu du Cuattruséntu, u s'è s̠vilupùn a punénte d'ün castrum ciü antigu, a diféis̠a du portu natürôle da Bôia di Saracìn, e u l'à fètu cumüne fina du 1869. In-scia riva a munte de Punta Créna a gh'è l'antiga géxa de San Lurénsu, custituia du VI-VII séculu, méntre a paruchiôle mudèrna, dedicô a-u mèximu santu, a ne végne da üna recustrusiùn du Setteséntu[16].
  • Vèrs̠i: pais̠e in-sce üna de coste in-ta riva scinistra da canô da Susà, u l'à fètu cumüne pe sö cuntu fina du 1869 e gh'à de urigine benbén antighe, tantu ch'u l'è mesciunùn fina in-te ün papé du 1268. A sö géxa, intitulô a San S̠enô, a l'è in-ta parocchia de Lacremô e a l'è stèta fundô du Cuattruséntu[17].

Cunfìn

U cumüne de Finô u cunfina cun Bors̠i e Verési e U Tû a punénte, cun Côrxi, Orcu Feìn e Véssi e Portiu vèrsu munte e cun Nori a levante; a meridiùn u l'è bagnùn da-u Mô Lìgüre.

Remove ads

Storia

Preistoria

Thumb
Vista de l'ôrma de Môgne

In-tu Finô i ghe sùn de testimunianse da pres̠énsa de l'ommu fina da-u Paleoliticu, cumme se védde da-i retruvaménti in-te ôrme da regiùn, cumme cuélla de Aréne Càndide, dita ascì l'Armassa[18]. In-te st'ôrma chi u l'è stètu truvùn ün di sepürti ciü antighi d'Europa, ch'u remunta a ciü o ménu 25.000 agni fa, cunusciüu cummu u sepürtu du "S̠uénu Prìnsipe". A particularité de stu sepürtu chi, d'ün fiö de 15-16 anni, a l'è a richéssa du sö curedu e a cunpletéssa du retruvaméntu, fètu u primmu de mas̠u du 1942 da-a scuaddra du prufesü Luigi Bernabò Brea[19]. Ôtri retruvaménti, ciü resénti, i riva da-a cuscì dita tôna de fôie[20], parte da grénda ôrma de Môgne[21], e turna in-te l'Armassa, und'u l'è stètu truvùn ün semetéiu primitivu cun chins̠e sepürti.

Tantu inpurtanti i sùn ascì e dexéne de scrite fète in-sce de lastre ciatte de pria, cunusciüe cumme ciappi, cumme u Ciappu de Cunche[22], u Ciappu da Sô[23] e u Ciappu di Séixi[24].

A-a giurnô d'ancö, a ciü parte di repèrti truvé in-ta regiùn a l'è cunservô e in mustra in-tu müs̠eu da sité, scituùn in-tu cunvéntu de Santa Caterina, a-u Burgu[25].

Eté antiga

Thumb
E ruvine du Castrum Perticae, a Pèrti

U teritoriu du cumüne de Finô u l'è stètu cuntrulùn da varie pupulasiòi in-tu cursu di seculi. S̠a primma de l'eté di Rumôni sta s̠öna a l'éra ün inpurtante area de cumèrci, scicumme a l'éra a-i cunfìn tra-i teritori di ligüri Sabassi e Ingauni[25]. De stu periudu chi a testimuniansa ciü famus̠a a l'è de següru cuélla du "Vilaggiu de Àgnime", céntru furtificùn in simma a-a Rocca de Pèrti e frecuentùn tra-u IX e u IV seculu primma de Cristu, descuvèrtu du 1959 da üna spedisiùn de l'Institütu Internasiunôle de Stüddi Ligüri[26].

Thumb
U punte rumônu ditu "de fôie", ün di sincue in-ta canô du Riàn Ponci e l'ünicu che se pö ancura traversô

De l'eté rumôna i ghe sùn di bèlli rèsti, scibén ch'a nu gh'éra ancura di céntri inpurtanti, s̠unté a-e stradde ch'i traversôvan a regiùn, survatüttu a Via Julia Augusta che, custruia pe oréi de l'inperatû Cés̠are Gustu, in-te stu töccu chi a s̠untôva Vada Sabatia, d'ancö Vué, cun Albingaunum, Arbénga, e a cuscì dita "Stradda Romera". Testimunianse de ste stradde chi i sùn i sincue punti rumôni, du I-II seculu d.C., in-ta canô du Riàn Ponci (da-u latìn Vallis Pontium, "a canô di punti"), ch'u se caccia in-ta sciüméra Susà. Chi i se truvôvan ascì, tra-i cuscì diti Punte Müttu e Punte de l'Ègua, de antighe côve pe l'estrasiùn da pria du Finô[27][28].

A custrusiùn da primma géxa paleocrestiana a remunta ciü o ménu a-u IV-V seculu d.C., scituô a-a Marina e cunusciüa cumme a "ceive de Finô", ancura in pé in-ta sö parte ciü bassa. A se truva de sutta a-u cunvéntu di scapüsìn de San Franséscu, und'a l'è stèta descuvèrta cun di travai fèti tra-u 1940 e u 1945[29].

A despétu da fìn du duminiu di rumôni, a Ligüria a l'è restô ancura pe cuôrche ténpu sutta a-i bis̠antìn, cun-a cuscì dita Provincia Maritima Italorum, cuande u rèstu da Cianüra Padôna u l'éra s̠a cuntrulùn da-i lungubardi. Pe difénde u limes, ch'u caminôva lungu a sùra di munti ligüri, i sùn stèti realis̠é di castra, cumme u Castrum Perticae e i castra de Pia e de Orcu. U Castrum Perticae, cunusciüu cumme castéllu de San Tugnìn da-u numme de l'arénte gexétta[30], u l'è üna furtificasiùn du VI-VII seculu scituô in simma a l'értu briccu ch'u dividde Pèrti da-a canô da sciüméra Acuila, acostu a-u scitu de l'antigu vilaggiu ligüre de Agnime[31]. U castéllu de Orcu (Castrum Orche) u se truva a levante du pais̠e da-u mèximu numme, arénte a-a géxa de San Lencìn, e u cuntrulôva ségge a canô du Riàn Curnèi (afluénte da Susà, a levante) che a canô de Feìn, a punénte[32]. Cun-u castéllu de Varigotti (Castrum Varicottis), scituùn in simma a-u côu de Punta Crena e des̠entegùn du 1341 da-i s̠enéis̠i[33], ste furtésse chi i furmôvan u scistéma de diféis̠a de l'area, primma da custitusiùn du Marchexùn[25].

Eté de Més̠u

Thumb
U Gavùn e a sö ture "di diamanti"

U cuntrullu di bis̠antìn u l'è feniu in-tu VII seculu, cun-a cuncuista du re di lungubardi Rutari du pais̠e picenìn d'eté rumôna ch'u se truvôva a-a fuxe da Pora du 641 e, du 643, de cuéllu de Varicottis, und'i sùn stèti des̠enteghé u primmu castéllu e e müraie[33].

Pasé i seculi ciü scüri de l'ôtu mediuevu a primma testimuniansa scrita du Finô a remunta a-u 967, cuande l'inperatû Otùn I u cunsegnôva a Aleramu du Munferùn e tère da cuscì dita môrca Aleramica, ch'i cunprendéivan u castéllu de Orcu ascì. Tra-i discendénti de l'Aleramu se pö regurdô u Riccu du Vastu, ditu ascì Du Caréttu, mensunùn in-te ün dipluma du 1162 unde l'inperatû Federiccu Bôrbarussa u dôva a lé de tère e di tituli, inclüs̠u cuéllu de marchéis̠e de Savuna, cun pudesté surva u Finô ascì[32]. A ogni moddu, scibén che l'investitura a l'éra pe ün teritoriu benbén ciü grossu, u sö puréi u l'éra a-a fìn efetivu sulu in-te l'area du Finô, cun Savuna che in-te pochi agni a l'è vegnüa liberu cumüne, cu'a storia du Marchexùn ch'a cuménsa dunca du 1162, cun-u Riccu du Caréttu cumme sö primmu marchéis̠e.

Thumb
U Palassu du Tribunô, a-u Burgu

Da-a fìn du XII seculu a cuménsa ün periudu de gréndu s̠viluppu pe tütta a regiùn, aviùn cun-a realis̠asiùn da primma parte du Castéllu Gavùn, foscia du 1172[34], in simma a-a colla du Becchignolu[35]. Inpurtante a l'è ascì a fundasiùn du Burgu, mensunùn pe-a primma otta in-tu 1213 cumme Burgus Finarii (u "Burgu du Finô"), fèta p'oréi du marchéis̠e Riccu II tra-a fìn du XII e u prinsipiu du XIII seculu, ch'u l'è préstu vegnüu a capitô du Marchexùn. Sta fundasiùn chi a l'è foscia fèta a-u postu de ün ciü antigu pais̠e, cumm'u pareréiva da de resénti descuvèrte fète sutta a-a ciassa du tribunô, ch'i remuntan a-u X seculu[36].

In-tu Trexéntu, cun-a muntô du puréi du Marchexùn cumme cu-a fundasiùn du Marchexùn de Sücaréllu du 1397 da parte de ün ramu di Du Caréttu, a Repübbrica de S̠éna a cumensôva a avéi de mire in-sciu Finô, de moddu de tacô insemme a Rivéra de Punénte intréga, dètu che i Du Caréttu i cuntrulôvan l'ünicu stradda tra-u mô e a Cianüra Padôna ch'a nu fusse in-te màn di s̠enéis̠i. Pe sti mutivi chi a l'é scciupô du 1447 a cuscì dita guéra du Finô, che in-tu méntre u l'éra sutta a-u marchéis̠e Galiottu I, e ch'a l'è fenia in-te l'agnu doppu cun-a vitoria di s̠enéis̠i, che però i végne caciòi s̠a du 1450 da-e trüppe de Giuanne I[36]. A storia de sta guéra chi a l'è cuntô da-u Gianmario Filelfo, scrivàn s̠enéis̠e cuntenpuraneu a-i fèti, in-tu sö libbru Bellum Finariense, du 1453[37].

In-ti agni de doppu i sùn stète realis̠è e növe müraie du Burgu[38], ancura in pé e cu-e tréi purte de Porta Carétta[39], Porta Tèsta[40] e Porta Rumôna du Murìn, ciü a ture "di diamanti" du Gavùn, du 1490[35]. Du 1462 u l'è stètu rangiùn u Palassu du Tribunô[41] e, du 1492, a l'è stèta tirô sciü a géxa da Nostra Scignura du Luretu a Pèrti, cunusciüa ascì cumme a géxa di sincue canpanìn[42].

Eté muderna

Thumb
Vista du Finô in-tu Seiséntu

In-ti agni doppu a vitoria in-ta guéra du Finô, u Marchexùn u l'è arivùn a-u sö mascimu splendû, cu'a cuncuista de ciü pais̠i in-ta Burmia, fina a Saliceto e a Paroldo, fètu ch'u purtôva gréndi ricchésse da-i cumèrci. In-tu mèximu periudu a gh'è stèta a custrusiùn de vari palassi de famie da nubilté finarina[36], cumme i Ricci, ch'i gh'àn durbiu u sö palassu du 1529[43], i Cavasöra[44] e, tra-i ciü inpurtanti, i Buraggi[45][46][47].

U muméntu de pôxe u l'è però préstu scentùn: cun-a scüs̠a de cuôrche revurta cuntra u marchéis̠e Arfunsu II e a-u sö môguvèrnu, a Repübbrica de S̠éna a s'è mesciô cun sucèssu in guéra cuntra u Marchexùn du 1558. A ogni moddu a l'à cuntrulùn u Finô sulu fìn a-u 1602, cuande, cun-a murte de l'urtimu marchéis̠e Sforsa Dria, u végiu marchexùn u l'è pasùn sutta a l'inperu spagnollu, restandu de iure ün feudu de l'inpéru. Pe-a Spagna u cuntrullu de Finô u l'éra benbén inpurtante dètu ch'u l'éra u portu in-sciu mô pe-u cuscì ditu "Camìn spagnollu" che, travèrsu u Ducôtu de Milàn, u cunsentiva a-e trüppe da Spagna e de Napuli de rivô in-te Fiandre, pruvinse ribèlli. A-u periudu spagnollu i remuntan varie custrusiòi, a-a giurnô d'ancö ancura in pé, cumme a Porta Reôle, realis̠ô a-u postu da Porta Carétta[39], u rafursaméntu di castélli s̠a pres̠énti, a custrusiùn da furtéssa de San Giuanne, surva a-u céntru du Burgu[48], l'ôrcu triunfôle da Marina[49] e a scistemasiùn de varie géxe, cumme cuélla de San Biôxu[25][36].

Thumb
I Statuta du Marchexùn du Finô du 1667

A fìn da duminasiùn spagnolla, du 1707, a curispunde a-u declìn definitivu du Marchexùn, catùn da S̠éna du 1713, che cuscì a l'è stèta l'urtima feudataria de Finô, es̠ercitandu u sö cuntrullu travèrsu ün guvernatû. Scinbulu da növa gestiùn a l'è, du 1715, a destrusiùn du Gavùn; cun-i növi aministratòi ch'a l'à duvüu gestî de revurte asci, cumme cuélle du 1730 e du 1734, e ün invasiùn di piemontéis̠i. Cun-a Pôxe de Aachen du 1748 u cuntrullu de Finô u l'è dètu du tüttu a-a Repübbrica de S̠éna, ch'a l'à tacùn dritu a regiùn a-i sö dumini, cu-u Finô ch'u l'è cuscì restùn ün marchexùn sulu de iure, cunservandu però i sö antighi Statuta[25][50].

Eté cuntenpuranea

L'antigu Stôtu u l'è feniu du tüttu du 1795, cuande, cun l'invasiùn de trüppe francéis̠i du Napuleùn e a creasiùn da Repübbrica Ligüre, i sùn stèti abulii i végi tituli e i fèudi, cun l'aministrasiùn lucôle ch'a l'è stèta mudernis̠ô. A l'inprinsipiu tacùn in-tu departiméntu da Marémula, cun capulögu a-a Pria, a l'anesiùn da Ligüria a l'inperu francéis̠e Finô u l'è inseriu in-tu departiméntu de Muntenötte, und'u l'éra capulögu d'ün cantùn de l'arrondissement de Savuna. U remunta a stu periudu chi a custrusiùn du Teôtru Aycôrdi, u ciü antigu de tütta a Rivéra, durbiu du 1806[51].

Du 1815, doppu a cürta speriénsa da Repübbrica S̠enéis̠e, u Finô u l'è pasùn a-i Savoia cun-u rèstu da Ligüria pe decis̠iùn du Cungréssu de Viénna e dunca inserii, fìn a-u 1927, in-ta pruvinsa de S̠éna, pe pasô dunca in-ta növa pruvinsa de Savuna[52]. In-te cuéllu agnu u l'è stètu creùn u cumüne de Finale Ligure ascì, cun l'uniùn di trèi pais̠i du Burgu, de Pia e da Marina[53].

In-ti agni da Primma Guéra Mundiô a Finô u l'è cumensùn ün prucèssu de industrialis̠asiùn, cun-a creasiùn de oficine da Marina, ch'i faxèivan côri e vagòi pe-e feruvie, poi catè da l'inpres̠ariu s̠enéis̠e Rinaldu Piaggio, ch'u l'à inandiùn ün stabiliméntu pe-a prudusiùn de aérei. Fìn a-u sö stramüu a Villanöva d'Arbénga du 2014, sta chi a l'è stèta l'indüstria ciü inpurtante du cumüne, cu-i stabiliménti da Piaggio Aerospace, a-a giurnô d'ancö pe-a ciü parte derucòi, ch'i ocupavôn üna grossa area arénte a-u Côu da Crôvas̠òppa[54].

Cunsciderùn a sö lunga e inpurtante storia du 2007, cun decrétu du prescidénte da repübbrica, u cumüne de Finô u l'à risevüu u titulu de sité. Da-u 1973 a-u 2011 u l'à fètu parte da Cumünité Muntôna Pollupice, derfô du 2009[55].

Remove ads

Abitanti

Evulusiùn demugràfica

Abitanti censî[56]

Minuranse fulône

Segundu l'ISTAT, a-u 31 de dixénbre du 2023, a Finô i gh'éran 844 res̠idénti fulén.

Cugnummi ciü difüs̠i

I cugnummi ciü difüs̠i a Côrxi i sùn Parodi, Rossi, Bruzzone, Ferrari e Gaggero[57].

Persune lighè a Finô

Thumb
U munuméntu a-u generô Caviglia in-sciu côu de San Dunùn
Remove ads

Sciti de interesse

Architetüre religius̠e

A-a giurnô d'ancö, Finô u l'è divis̠u tra-i prevostri de növe géxe, cun s̠urisdisiùn in-sce di teritori che ciü o ménu i sùn i méximi di cuélli di végi cumüni taché a-a sité[81]. De ciü, dètu che e due lücalité de Gura e de Ölle i sùn stète catè da-u marchéis̠e Riccu II du 1212, di agni doppu a custitusiùn du Marchexùn, ste due parocchie chi i se truvan ancura sutta a-a diòces̠i d'Arbénga-Inpéria, cumme a vexina Pria, e nu sutta a cuélla de Savuna-Nori, cumme u rèstu du cumüne de Finô[82][83].

Parocchia du Burgu
  • Thumb
    Faciôta da géxa de San Biôxu
  • Thumb
    Ciostru e canpanìn de Santa Caterina
  • Thumb
    A géxa da Regina Pacis
  • Thumb
    A géxa di Sculopi
  • Thumb
    A capélla du cunvéntu de Santa Rös̠a
  • Colegiôta de San Biôxu: a l'è a séde da parocchia du Burgu e üna de due baxiliche de Finô. A dôta da sö custrusiùn a nu l'è guéri céra, cun-a primma testimuniansa scrita ch'a remunta a-u 1162, cuande a se truvôva ancura de föra de müraie du pais̠e, dita dunca San Biôxu extra-muros. Tra-u 1372 e u 1375 a l'è stèta recustruia dréntu a-u Burgu segundu u stile goticu e, du 1463, in simma a üna de ture de müraie du pais̠e u l'è stètu realis̠ùn u sö canpanìn. Saches̠ô in-ta guéra du Finô, a géxa de San Biôxu a l'è stèta turna recustruia tra-u 1634 e u 1659 in stile baroccu[84][85].
  • Géxa e cunventu de Santa Caterina: custrusiùn cumensô du 1359 pe oréi du marchéis̠e S̠ors̠u, pe döverô a géxa cumme sepürtu de famia, a l'è stèta séde di frè dumenichén fìn a-u 1802, pe vegnî dunca üna galéra. Serô ascì a galéra, a-a giurnô d'ancö Santa Caterina a l'è vegnüa ün inpurtante céntru cultürôle, séde du müs̠eu da sité, de üna bibliutéca e de ün auditorium, ch'u l'è stètu recavùn propriu dréntu a-a géxa[86][87].
  • Géxa da Regina Pacis: a se truva in-sce rive du munte da Crôvas̠òppa, de la da-a sciüméra Pora e s̠untô a-u senté napuleunicu pe Verési.
  • Géxa de San Gius̠eppe Calansansiu: a se truva in-scia stradda pe-a Marina e a l'éra a-u prinsipiu dedicô a San Tognu. A l'è cunusciüa cumme a géxa di Sculopi ascì, dètu che da-u 1831 a l'è stèta a séde de sta cungregasiùn religius̠a chi, inpegnô in-te l'educasiùn di matétti ch'i rivôvan da-e famie ciü povere[88].
  • Capélla e munesté de Santa Rös̠a: custruiu de föra de müraie du 1677, u l'è ün cunvéntu de munighe dumenicône creùn da-a beôta Giuanna Caterina Boldoni, fètu e decurùn segundu u güstu baroccu[89].
Parocchia da Marina
  • Thumb
    A colegiôta de San Giuanne
  • Thumb
    A Géxa di Néigri
  • Thumb
    San Franséscu, géxa du cunvéntu
  • Colegiôta de San Giuanne Batista: l'ôtra baxilica de Finô, a l'è a séde da parocchia da Marina. A l'è üna grénda géxa in stile baroccu, cun-a sö realis̠asiùn ch'a l'è duvüa a-a l'oréi du vescu Anbröxu Fieschi, scicumme ch'u l'oréiva sustituî a végia céive du Finô cun üna géxa ciü inpurtante, ordenandu cuscì u prinsipiu di travai du 1567, scibén che a custrusiùn a l'è cumensô sulu du 1619, pe dürô pe sincuantasincue anni, fìn a-u 1674. I travai sucesivi, cumme a növa faciôta du 1762 e a cüpula du 1780, i gh'àn dètu a-a géxa u sö spétu d'ancö[90][91][92].
  • Céive du Finô: a l'éra a géxa ciü antiga du Finô, fètu in-tu stile paleucrestiàn in-tu V seculu e dedicô a San Giuanne Batista, San Nas̠ô e San Célsu. Largô ciü otte, cun-u svilüppu da Marina u prevostu da lücalité u l'à dunca fètu stramüu in-ta növa parocchia e a végia géxa ch'a l'è pasô a-i scapüsìn, ch'i gh'àn custruiu in simma ün cunvéntu. Grassie a di scôvi, fèti tra-u 1939 e u 1946, a-a giurnô d'ancö u l'è puscibile véi a sö parte ciü bassa[29][93].
  • Géxa de Santa Maìn Manéna di Passi: cunusciüa ascì cumme a Géxa di Néigri, da-u curû de cappe da cas̠assa da Santiscima Trinité e da Murte, ch'a ghe stà, a sö custrusiùn a l'è cumensô du 1697, pe fenî du 1706. A-a giurnô d'ancö a l'è cunusciüa pe-u sö gréndu pres̠épiu, ün di ciü bèlli da sité[94].
  • Géxa e cunvéntu de San Franséscu: fìn a-i agni '90 séde di scapüsìn, u se truva in-scia stradda pe-u Burgu. Géxa e cunvéntu i sùn stèti custruii in simma a l'antiga céive du Finô tra-u 1582 e u 1585, ma deruché du 1628, p'ése turna frabiché tra-u 1642 e u 1644, segundu u spétu d'ancö[93][95].
Parocchia de Pia
  • Thumb
    Santa Maìn de Pia e u sö canpanìn
  • Thumb
    San Giacumu a-e Môgne
  • Abasia de Santa Maìn: custrusiùn realis̠ô surva a üna géxa benbén ciü antiga, dedicô delungu a Santa Maìn e s̠a mensunô in-te ün attu du 1170, und'a l'è indicô cumme pruprieté de l'abasia de San Cuintìn de Spignu. L'inpunénte canpanìn, da l'ôta punta a öttu lôti e realis̠ùn cun-a cuscì dita pria du Finô, u remunta a-u Duxénto e u l'è a sula parte da géxa medievôle restô intégra, dètu che sulu de parte picine da primma custrusiùn i sùn ancura vixibili. Du 1474 a géxa, pe dumanda du marchéis̠e Galiottu II a-u pappa Sistu IV, a l'è stèta afidô a-i frè orivetén, di benedetìn lighé a-a növa cungregasiùn de Munte Orivetu, ch'i l'àn largùn a géxa, purtandu da-a Tuscana varie upere d'arte. U remunta a stu periudu chi a realis̠asiùn du durmitoriu e du refetoriu, cun l'inprinsipiu da custrusiùn di dòi ciostri ascì, ch'i sùn però resté da fenî fina a-u 1921. Tra-u 1724 e u 1729 l'abasia a l'è stèta recustruia in-tu sö spétu d'ancö, cun üna sula navôta e a bèlla faciôta decurô da varie pitüre[96][97][98].
  • Capélla de San Tugnìn Abùn a-u Munte: a se truva in-ta regiùn du Munte de Pia, in-scia SP54 che, muntandu da-a canô du Pora, a travérsa l'ôtuciàn de Môgne, in-te üna pus̠isiùn und'a gh'è üna vista panuramica in-sciu rèstu du cumüne de Finô. A capélla a l'à ün canpanìn particulô, da-a cianta a triangulu, ün di pochi in-te tütta a Ligüria[99][100].
  • Géxa de San Giacumu: a l'è a géxa a-u servissiu da regiùn de Môgne, cunpréis̠a in-ta parocchia de Pia, e a l'è stèta frabicô du 1848 in-sciu scitu d'üna capélla ciü antiga. Da-u 1861 a gh'à avüu ün sö retû e, du 1971, a l'éra fina vegnüa parocchia. In-ta géxa i sun cunservè du opere du scurtû savunéis̠e Antonio Brilla[101].
  • Géxa véggia de San Giacumu: custrusiùn ancö scunsacrô, a l'è stèta a primma géxa da regiùn de Môgne, fundô in-te ün muméntu scunusciüu e custruia a növu du Seiséntu, segundu ün decrétu du véscu ch'u l'à cumandùn de caciô s̠ü a primma architetüra a-i 12 de mas̠u du 1644[102].
Parocchia de Lacremô
  • Thumb
    A géxa veggia de San Cipriàn a Lacremô
  • Thumb
    A géxa növa
  • Thumb
    A géxa de San S̠enô a Vèrs̠i
  • Géxa de San Cipriàn: a l'éra a séde da parocchia de Lacremô, a-a giurnô d'ancö stramüô in-te üna custrusiùn ciü növa. A l'è u frütu de sucesivi derucaménti e recustrusiòi, cun üna primma géxa, descuvèrta grassie a di scôvi, ch'a remunta foscia a l'eté rumôna. A segunda géxa, de l'Eté de Més̠u, a l'éra stèta realis̠ô cun ün stile rumônicu tra-u XII e u XIII seculu e, pocu doppu, u gh'è stètu s̠untu ascì u canpanìn, u ciü antigu du Finô. U sö spétu d'ancö u riva da dòi largaménti sucesivi, e l'urtimu u l'è stètu cuéllu du Setteséntu, cun-a géxa ch'a l'è restô in funsiùn fina a-u 1932, cuande a parocchia a l'è stèta stramüô in-ta sö növa séde[103][104].
  • Géxa di Santi Curneliu e Cipriàn: a l'è a parocchia mudèrna de Lacremô, custruia tra-u 1931 e u 1932 in-te üna pusisiùn ciü vexìna a-u növu céntru du pais̠e, dètu che a géxa végia a se truva in-scia riva du Munte Tolle, in-ta parte végia de Lacremô. A géxa növa, custruia du tüttu cun-a cuscì dita pria du Finô, a l'è stèta realis̠ô in-tu stile néu-rumônicu, a tréi navôte e cun ün értu canpanìn[105][106].
  • Géxa de San S̠enô: a l'è scituô a Vèrs̠i, in-scia riva di munti de frunte a cuélla de Lacremô, da l'ôtra parte da canô da sciüméra Susà[107].
  • Oratoiu de San Bastianìn: custrusiùn ch'a remunta a-u Trexéntu, fèta turna du Sincueséntu, a se truva dapé a-a végia géxa de San Cipriàn. A l'è üna custrusiùn sénplice, cun üna sula stansia e üna sacristia picina, a-a giurnô d'ancö vöia dètu che i arédi i sùn stèti stramüé in-ta növa géxa, a-u fundu da canô.
  • Capelétta de Nostra Scignura da Mis̠ericordia: in-sce ün incruxu da stradda ch'a munta da-u fundu da canô a-u pais̠e végiu de Lacremô. A l'è dedicô a-a mèxima Madonna du Santuôriu de Savuna.
  • Capélla de Nostra Scignura du Bùn Viéggiu: a se truva a-a fìn da stradda che da Lacremô végiu a china in-ta canô.
Parocchia de Muntixélu
  • Géxa de San Dalmassiu Môrtire: parocchia de Muntixélu, a l'è stèta custruia doppu u derucaméntu da géxa ciü antiga, ch'a remuntôva a-u Trexéntu e ch'a l'é supravisciüa sulu pe-u canpanìn.
  • Capella de San Benardìn: in-ta cuntrô ch'a ne piggia u numme, missa in-scia crèsta tra-a canô de l'Acuila e cuélla da Susà, e sö urigine i remuntan a-a fìn de l'Eté de Més̠u. A sö celebrasiùn a l'éra cuscì sentia che, du 1765, u l'è intervegnüu u véscu pe regulô e prucesiòi a-a capélla[108].
Parocchia de Pèrti
  • Thumb
    San S̠ébbiu növu
  • Thumb
    San S̠ébbiu véggiu
  • Thumb
    A géxa "di sincue canpanìn", a Pèrti
  • Thumb
    Vista de San Bastianìn
  • Thumb
    San Tugnìn a-u Castrum Perticae
  • Thumb
    Capélla de San Carlu de Muntesurdu
  • Géxa de San S̠ébbiu: séde da parocchia de Pèrti, a cunsciste in-te due custrusiòi. A primma, ch'a remunta a-u XI seculu, a l'è stèta realis̠ô surva a üna cripta de eté rumôna, pres̠énte s̠a in-tu II-I seculu a.C. U sö spétu d'ancö u l'è però da fìn du Cuattruséntu, cuande a géxa a l'è stèta derucô p'ése poi recustruia ciü grénda. Particularité da géxa végia de San S̠ébbiu a l'è u canpanìn "a véira", pocu cumüne tra-e géxe lìgüri. Sta custrusiùn chi a l'éra però vegnüa troppu picina pe-i bes̠ögni da cumünité de Pèrti e dunca, du 1714, i sùn cumensé i travai pe-a realis̠asiùn da géxa növa, acostu a l'ôtra. Grénda custrusiùn, de furma a fegüra a öttu lôti, a l'è stèta custruia pe-a ciü parte cun de prie ch'i rivôvan da-u Gavùn, des̠entegùn du 1715 da-i s̠enéis̠i[109][110][111].
  • Géxa de Nostra Scignura de Luretu: cunusciüa ascì cumme a "géxa di sincue canpanìn", a l'è üna de custrusiòi ciü famus̠e de Finô, tantu che a sö prugettasiùn a l'è stèta atribuia, sbaiandu, a-u Bramante. U sö prugèttu u pia es̠énpiu da di travai fiurentìn du Brunelleschi e a l'à cumme mudéllu scuéxi de següru a cuscì dita Capélla Portinari, a Milàn. A custrusiùn de sta géxa chi a remunta ciü o ménu a l'agnu 1470, in-tu periudu du mascimu splendû du Marchexùn, cun ün s̠ögu de curòi otegnüu cun l'üs̠u da pria du Finô, di mòi e de materiôli gianchi, cumme in-ta vexìna ture du Gavùn[42][112].
  • Géxa de San Bastianìn: géxa realis̠ô ciü o ménu in-te l'agnu 1490 p'oréi du cardinô Carlu Duménegu Du Caréttu, ch'u vegniva propriu da-u Finô e ch'u l'à cumisciunùn ascì u purtô da géxa. Da-a sénplice faciôta a cabana, segundu ün stile rumônicu, a géxa a l'è divis̠a in-te tréi navôte e a gh'à di interni cun di ricchi afreschi. In-te ün moddu diferénte da-a ciü parte de ôtre géxe de Finô, cuélla de San Bastianìn a nu l'è stèta recustruia, cunservandu cuscì u sö spétu uriginôle[113][114].
  • Capélla de San Tugnìn: géxa antiga e picina, a l'è stèta realis̠ô tra-u VI e u VIII seculu arénte a-u Castrum Perticae, in simma a l'értu briccu ch'u dividde Pèrti da-a canô da sciüméra Acuila. Custruia a l'inprinsipiu in-tu stile rumônicu, u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu da recustrusiùn sucesiva a-u forte subrillu du 1887, fètu de moddu da regurdô e capélle de canpagna tirè sciü in-te cuélli anni[30][115].
  • Géxa de San Benedéttu in Valle: custrusiùn ancö scunsacrô, a se truva in-scia via che da Pèrti a va pe Muntesurdu. A gexétta a l'existéiva s̠a du 1477 e, du 1500, a l'è stèta recustruia pe oréi du marchéis̠e Arfunsu I, p'esse dunca frabicô ün'ôtra otta, du 1742, in-te sö furme d'ancö[116].
Parocchia de Gura
  • Thumb
    U géxa végia de San Bertumé
  • Thumb
    A géxa növa de Gura
  • Géxa de San Bertumé apostulu: realis̠ô in-tu Trexéntu, a l'è stèta a parocchia de Gura fina a-a custrusiùn da géxa növa, delungu dedicô a San Bertumé, ciü vexìna a-u céntru du pais̠e. A-a giurnô a se truva in-te ün stôtu de abandùn, cun-u téite pe-a ciü parte derucùn, méntre u canpanìn u l'è in-te üna cundisiùn de pocu méiu. Custruia cun-a pria du Finô, a regurda in-tu stile cuéllu da géxa de San S̠ébbiu de Pèrti, dètu che ste architetüre chi, derivè ciü da custrusiòi piemuntéis̠i che lìgüri, i l'éran benbén cumüni in-tu Marchexùn[117].
  • Géxa növa de San Bertumé apostulu: in simma a-a colla de Gura, a l'è stèta prugetô in-ti Agni Sincuata, p'ése custruia tra-u 1957 e u 1962 cun üna cianta a cruxe latina da-u transéttu cun-e brasse ceghè vèrsu l'intrô[118]. E canpône de sta géxa chi i sùn stète realis̠è cun-u metallu utegnüu da-a fuxùn de cuélle du canpanìn da géxa végia[119].
  • Capélla de Nostra Scignura de Luretu: capélla ch'a l'è stèta custruia in-tu Seiséntu, a despétu da sö intitulasiùn uficiô a l'è cunusciüa da-i abitanti de Gura cumme a capélla da Nunsiô. Üna resénte tradisiùn lucôle a l'ureréiva però che a relativa fèsta a nu ségge festegiô a-i 25 de môrsu, ma in-ta primma duménega pasô a Pascua, pe nu cuntrastô cun-u climma sacru da cuaréxima[120].
  • Capélla de San Làs̠s̠aru: a se truva in-ta lücalité de Gura da-u mèximu numme. U sö spétu d'ancö u remunta a üna recustrusiùn du Sincueséntu[121], osciüa da-u cardinô Carlu Duménegu Du Caréttu, méntre a primma strutüra a duveréiva remuntô a l'XI seculu. A cianta a l'è retangulôre, cun ün'abside semireunda, e otte a butte cun lünétte e a véira e a faciôta a cabana, cun ün gréndu purtô[122].
  • Capélla de Santa Rus̠alia: a l'è a capélla da cuntrô de Brasô, in-scia stradda pe Verési. Sta capélla chi, cumisiunô da-u Giuanne Batista Sicardu, a l'è stèta frabicô du 1630-1632 e resturô du 2013[123]. A strutüra a gh'à üna cianta a navôta séncia, cun-a otta a butte e ün tanbüru a öttu lôti dedôtu a l'artô[124].
  • Capélla de Nostra Scignura da Néive: a se truva in-ta cuntrô de Vals̠erô, vèrsu a canô de Côrxi, e a l'è stèta realis̠ô in-tu Seiséntu survatüttu grassie a-e dunasiòi di fedéli, ch'i l'àn perméssu de custruî ascì u canpanìn e a sacristia[125]. A gh'à ün'aula da-a cianta retangulôre e ün sénplice prufî a cabana, de dréntu a cunsèrva üna pitüra da Madonna cun-u Banbìn[126].
Parocchia de Ölle
  • Géxa de San Giuanne Decolùn: a l'è a séde da parocchia de Ölle, custruia du 1634. In-ta géxa a gh'è ascì üna statua da dedicô a-a Madonna Auxilium christianorum (cunusciüa cumme a Madonna di favìn), ch'a gh'à intitulô a fèsta du 22 de mas̠u, da pocu rangiô[127].
Parocchia de Varigotti
  • Thumb
    A paruchiôle de San Lurénsu
  • Thumb
    Géxa végia de San Lurénsu
  • Thumb
    L'oratoiu de Varigotti
  • Géxa de San Lurénsu: a l'è a séde da parocchia de Varigotti e a l'è stèta custruia pe üna primma otta in-tu Trexéntu, in-tu stile tardu-goticu. Da custrusiùn medievôle u l'è restùn sulu u canpanìn, in parte recustruiu, dètu che u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna realis̠asiùn sucesiva, fèta cun ün stile baroccu. A géxa a pres̠énta üna cüpula e üna faciôta decurô cu-e bande uris̠untôli cumüni in-sce tante géxe lìgüri e a l'è stèta turna durbia, doppu a sö recustrusiùn, du 1725, vegnindu sübitu deciarô cumme a parocchia du pais̠e[128].
  • Géxa végia de San Lurénsu: a l'è scituô in-ta riva du munte daré a Punta Créna, surva a-a cuscì dita ansa di Saracìn, e a l'è üna de custrusiòi ciü antighe da regiùn, ch'a remunta a-u VI-VII seculu. Du 1127 a sö pruprieté a l'è pasô da-u vescu d'Arbénga Otùn I a-u munesté benedettìn de l'Is̠ura de Lérins, in Pruvénsa, scibén ch'a l'è fenia préstu sutta a-a Céive du Finô, in-te cuélli agni a géxa ciü inpurtante du Finô dètu che i batés̠i i l'éran fèti sulu lì. U sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna recustrusiùn sucessiva, du Cuattruséntu. Però, du 1586, dèta a sö pus̠isiùn föra via e e picine dimensciòi, a parocchia a l'à fètu stramüu in-te l'oratoiu de San Tugnìn, in-tu céntru du pais̠e[129][130][131].
  • Oratoiu de San Tugnìn Abùn: u l'è üna custrusiùn ch'a se truva in-scia SS1 Aurelia, arénte a-a parocchia de San Lurénsu e a-u végiu palassu du cumüne, ch'a remunta ciü o ménu a-u Trexéntu. A l'à üna strutüa a navôta séncia e a l'è a séde da cas̠assa da-u mèximu numme. De ciü, tra-a serô da géxa végia de San Lurénsu e a custrusiùn de cuélla növa, prinsipalménte pe-u Seiséntu a l'è stèta séde da parocchia de Varigotti[132].
  • Capélla da Madonna de Mis̠ericordia: a l'è a capélla da lücalité da Sèrva, in-scia culina a més̠a stradda tra Pia e Varigotti. Durbia du 1678 e rangiô vintidùi agni doppu, a gh'à ün canpanìn a tréi lôti[133].

Architetüe civili

  • Thumb
    Detaggiu da faciôta dipinta du palassu du tribunô, a-u Burgu
  • Thumb
    Palassu Ricci, a-u Burgu
  • Thumb
    U dréntu du Teôtru Aycôrdi, a-u Burgu
  • Thumb
    L'Ôrcu a Margaritta Terés̠a d'Asburgo
  • Thumb
    U Punte Müttu in-sciu Riàn Ponci
  • Palassu du tribunô: u l'è ün di palassi ciü cunusciüi de Finô; u se truva in-tu céntru du Burgu e u pia u sö numme da-u fètu d'ése stètu, scuéxi fina a-a giurnô d'ancö, ségge a séde du tribunô du Marchexùn che ün palassu de giustisia ascì. U l'è mensunùn pe-a primma otta du 1311, dunca u l'è foscia stètu realis̠ùn a-u tenpu da fundasiùn du Burgus Finarii p'oréi de ün di primmi marchéis̠i scibén che, segundu di resénti retruvaménti, in-te l'area i gh'éran s̠a de custrusiòi ciü antighe. U palassu du tribunô u l'è stètu anpliùn varie otte, cumme i inpurtanti travai du XV-XVI seculu, ch'i l'àn dètu a-a faciôta u sö spétu d'ancö, ricaménte decurô cun di afreschi[41][134].
  • Palassu Ricci: palassu da famia da-u méximu numme, u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu da recustrusiùn du 1529. U se truva a-u Burgu, in-scia ciassa de Santa Caterina, scibén che a sö intrô prinsipô, decurô da ün gréndu purtô, a l'éra da l'ôtru lôtu, in-sciu cuscì ditu caruggiu du municipiu. U l'è stètu a séde du cumüne du Burgu da-u 1863 fìn a-a sö supresciùn, du 1927[43].
  • Villa Gallesio-Sanguineti: custruia in-scia riva de levante da canô da sciüméra Acuila, a l'è stèta a villa da famia Gallesio. A l'è vegnüa famus̠a pe l'ativité de ün di sö pruprietari, u S̠ors̠u Gallesio, butanicu ch'u l'à döverùn i terén da villa pe-i sö stüddi in-sci èrburi da früta, primma da pubblicasiùn du sö libbru Pomona Italiana[135].
  • Teôtru Aycôrdi: teôtru du Burgu, u l'è stètu custruiu tra-u 1804 e u 1806, a-u postu du ciü végiu oratoiu di Sculopi. U l'è u ciü antigu teôtru de tütta a Rivéra, da-u 2019 durbiu turna a-u pübricu[136][137].
  • Teôtru Camillo Sivori: u se truva a-a Marina, in-sce l'Aurelia, e a sö custrusiùn a l'è cumensô du 1863, pe fenî tréi agni doppu. Realis̠ùn in-tu stile neu-clascicu, u l'è dedicùn a l'urtimu boccia de Paganìn, ch'u l'axèiva piùn parte a l'avertüra de stu teôtru chi. A-a giurnô d'ancö, e da vari agni, u Sivori u l'è serùn, scicumme ch'u gh'à de bes̠ögnu de inpurtanti travai de manutensiùn[138][139].
  • Ôrcu a Margaritta Terés̠a d'Asburgo: u l'è stètu custruiu tra mas̠u e agustu du 1666 pe-u rivu da s̠uéna fia du re Féipu IV de Spagna a Finô, cuande a l'éra in viéggiu pe Viénna pe andô a mariô u Puldu I d'Austria. U l'è ün gréndu ôrcu sénciu pugiùn surva cuattru chinole, realis̠ùn segundu ün stile clascicu[49][140].
  • Punti rumôni: a Finô i ghe sùn vari punti de l'antiga Via Julia Augusta, ch'a pasôva in-te canè daré a-u pais̠e, cumme i sincue, in particulô, da canô du Riàn Ponci[27].

Architetüre militôri

  • Thumb
    U Castrum Perticae
  • Thumb
    U Gavùn de nötte
  • Thumb
    Castéllu de San Giuanne e a stradda Beretta, cun-a Porta da Mes̠alüna
  • Thumb
    U Castelfrancu de nötte
  • Thumb
    A ture de Bastia
  • Thumb
    A Ture da Crôvasòppa
  • Thumb
    A Ture de Varigotti
  • Castrum Perticae: da-u latìn "castéllu de Pèrti", cunusciüu cumme castéllu de San Tugnìn ascì, da-u numme de l'arénte gexétta[30], a l'è üna furtificasiùn custruia da-i bis̠antìn ch'a se truva in simma a l'értu briccu ch'u dividde Pèrti da-a canô da sciüméra Acuila. A sö realis̠asiùn a l'è foscia du VI-VII seculu, dunca a remunta a primma de l'invasiùn di lungubardi, e a l'è mensunô pe-a primma otta in-te ün dipluma du 1162 de l'inperatû Federiccu Bôrbarussa. U l'è stètu pocu a pocu abandunùn cun-u svilüppu du Burgu a partî da-u Duxéntu. A-a giurnô d'ancö i réstan sulu de ruvine e di töcchi de müraie[31][141].
  • Castéllu Gavùn o Gaùn: scituùn in-sciu briccu du Becchignolu, in-ta frasiùn de Pèrti, u remunta ciü o ménu a-u 1172 e u l'è ün di scinbuli du Finô. Custruiu sübitu doppu a custitusiùn du Marchexùn, p'oréi du marchéis̠e Riccu II, u l'è s̠a mensunùn du 1188 cumme üna "caminata", dunca ün palassu furtificùn cun di camìn. S̠a largùn in-tu Trexéntu, u l'è stètu cuncuistùn da-i s̠enéis̠i in-ta guéra du Finô du 1448 ma liberùn da-u marchéis̠e Giuanne I dòi agni doppu. A-u 1490 a remunta a cuscì dita "Ture di diamanti", realis̠ô cun-u scistéma du bugnato, ch'a gh'à dètu u sö spétu particulô. In-ti seculi sucesivi, cun l'invensiùn di canòi, a l'è stèta realis̠ô üna segunda müraia, ciü spéssa, fenia du 1558. Però, cun-a duminasiùn spagnolla, u Gavùn u l'à pèrsu a sö inpurtansa in favû da furtéssa de San Giuanne tantu che, sutta a-u sucesivu cuntrullu da Repübbrica de S̠éna, a müraia de föra a l'è fèta scciupô du 1713. A-a giurnô d'ancö, grassie a di finansiaménti de l'Uniùn Eurupéa, u l'è in cursu ün prugèttu de recüperu[35][142][143].
  • Castéllu de San Giuanne: furtéssa spagnolla, realis̠ô tra-u 1640 e u 1678 a-u Burgu, a l'è scituô in-scia cuscì dita stradda Beretta, ch'a s̠untôva Finô cu-i sö castélli e cun-u Ducôto de Milàn. U l'è stètu custruiu a-u postu de üna ture medievôle ciü antiga e, pe üna méiu diféis̠a, u pres̠énta de müraie a tenaie, ch'i l'àn de guardiole a-e estremité. In parte derucùn da-i s̠enéis̠i du 1713, u l'è restùn in-te ün stôtu d'abandùn fìn a-u 1822 cuande, p'oréi da növa aministrasiùn di Savoia, u l'è vegnüu üna galéra, serô sulu in-tu Növeséntu. A-a giurnô d'ancö u castéllu de San Giuanne u l'è de pruprieté du cumüne e se pö vixitôlu pe-a ciü parte[48][144].
  • Castelfrancu: castéllu s̠enéis̠e du Trexéntu, foscia feniu du 1365, döverùn da cuésti pe cuntrulô u Marchexùn de Finô, u l'è ciamùn cuscì scicumme che, in cualité de exclave s̠enéis̠e in-tu teritoriu du Marchexùn, u nu l'éra sutupostu a-u pagaméntu de tascie. Dèta a sö pusisiùn strategica u l'è stètu cuncuistùn, derucùn e recustruiu varie otte fìn a-u periudu da duminasiùn spagnolla, cuand'u l'è stètu trasfurmùn in-ta furtéssa prinsipô du Finô, cun-a realis̠asiùn de vari furti ségge vèrsu i munti che vèrsu u mô. Cun-a növa duminasiùn s̠enéis̠e, diversaménte da-i ôtri castélli, a furtéssa de Castelfrancu a l'è stèta döverô ancura pe cuntrulô a s̠öna, respingéndu üna scuaddra de cuatorse nôve ingléis̠i du 1745. Doppu ün periudu cuande u l'è stètu döverùn cumme galéra, a-a giurnô d'ancö u l'è a séde de vari archivi[145][146].
  • Ture de Bastia: frabicô ciü o ménu du 1440, da-a sö pus̠isiùn in simma a-a colla tra Verési e Gura a gh'axèiva ina funsiùn d'avistaméntu, ciü che de cuntrollu de vie pe l'entrutèra e de cuélla da Rivéra. Foscia rangiô du Sincueséntu, a-a giurnô d'ancö a se pres̠énta a cianta scuadrô cun sulu u ciàn terén ancura in pé[147].
  • Ture da Crôvasòppa: a l'è a ture bénben vixibile da tütta a s̠öna, ch'a se truva in simma a-u côu da-u méximu numme. A sö custrusiùn a l'è cumensô p'oréi du guvernatû spagnollu du Finô don Pedro de Toledo y Anaya, de moddu de cuntrastô i tacchi di saracìn, cun ün decrétu du 10 de mas̠u du 1608. A ture a l'à üna furma a fegüra de cuattru lôti e a l'è ôta dòi livélli, cun due garitte pus̠isiunè in-sci canti de sud-est e de nord-ovest[148].
  • Ture de Varigotti: a l'è a ture ch'a se truva in simma a Punta Crena, dedôtu a-a lücalité de Varigotti. A l'è u frütu de üna recustrusiùn de l'Öttuséntu fèta cu-i materiôli e a-u postu de üna ture bénben ciü antiga, parte du castrum bis̠antìn derucùn du 1341, doppu ün taccu di s̠enéis̠i a-u portu du pais̠e. A séncia ture, da-a furma a cuattru lôti e ôta dòi livélli, a l'è stèta realis̠ô cumme üna pustasiùn di canòi pe-a diféis̠a da Rivéra[149].
  • Ture de San Dunùn o Munuméntu a-u generô Cavigia: munuméntu dedicùn a-u generô finarìn Riccu Cavigia, cumandante de ün'armô in-ta Primma Guéra Mundiô, u l'è stètu realis̠ùn du 1952 dréntu ün'antiga ture, in simma a-u côu de San Dunùn. Sta ture chi, ch'a regurda cuélla da Crôvas̠òppa scibén ch'a ségge in-te de pés̠u cundisiòi, a l'è stèta custruia pe raxòi de diféis̠a da Rivéra da-i tacchi di saracìn, acostu a üna géxa ch'a nu l'existe ciü che, dedicô a San Dunùn, a l'à dètu u numme a stu côu[150][151].
  • Cà-ture de Belénda: a se truva in-scia colla de San Benardìn, surva a-a canô da sciüméra Susà, e u l'è u méiu côxu de cà furtificô ancura vixibile in-ta s̠öna. A sö custrusiùn, ch'a cunta de tréi livélli, a remunta a-u Trexéntu e a l'è fèta cun-a pria du Finô[152].

Müs̠ei

  • Müs̠eu archeulògicu du Finô: u l'è u müs̠eu da sité, ch'u cunsèrva vari retruvaménti preistòrici e de eté sucesive fèti in-te ôrme de l'area, rèsti du periudu rumônu e bis̠antìn, repèrti de l'eté medievôle e üna grénda culesiùn de munée antighe. Se pö vixitô ascì u rèstu du cunvéntu, ch'u l'éra stètu trasfurmùn in-te üna galéra, cu-e célle ciü düre scituè in-tu canpanìn de l'arénte géxa[153].
Remove ads

Ecunumia

Thumb
Üna vigna in-ta canô de Pèrti

Cumme pe-i ôtri cumüni da Rivéra, tantu inpurtante pe l'ecunumia de Finô u l'è u turis̠mu de mô, a ogni moddu i ghe sùn benbén d'ôtre ativité puscibili. U s'è svilupùn ascì ün turis̠mu s̠untùn a-e varie ativité spurtive ch'i l'àn fètu vegnî u Finô ün inpurtante céntru de turis̠mu internasiunôle, survatüttu pe-a ranpignô, fèta in-sce varie rive verticôli di munti surva e canè daré a-u pais̠e, e pe-u ciclismu, prinsipalménte pe-e discipline lighè a-a mountain bike.

Fìn a-u 2012, doppu ün prucessu de industrialis̠asiùn cumensùn in-te l'Öttuséntu, a se truvôva chi a séde du stabiliméntu da Piaggio Aerospace, frabica und'a gh'éra a prudusiùn de aérei, ch'a l'è stèta delungu a ciü inpurtante realté de travaiu du pais̠e.

Pe-u primariu i sùn pres̠énti de ativité agricule, cu-i prudüti cultivé in-tu rèstu da Rivéra e de varieté tipiche de Finô ascì, cumme e vigne de ruséis̠e, de lümasina e de vermentìn ch'i l'àn utegnüu u certificasiùn D.O.C.

Remove ads

Cultüra

Istrusiùn

Bibliutéche
Thumb
Ün di ciostri du cunvéntu de Santa Caterina, séde da "Biblioteca Mediateca" e du Müs̠eu archeulògicu du Finô

A Finô a l'è stèta creô, cu-e bibliutéche di cumüni de Côrxi e de Maiö ascì, a cuscì dita réi du "Sistema Bibliotecario Finalese", ch'a cunprénde e due bibliutéche da sité[154].

  • Biblioteca Mediateca finalese: durbia du 2002, a l'è a növa bibliutéca da sité. A se truva a-u Burgu, in-tu cunvéntu de Santa Caterina, e a cunta de scuéxi séntumilla libbri, pe ün nümeru de vixitatòi a l'agnu ciü o ménu paréggiu a trentasincuemilla[155].
  • Bibliutéca "San Lorenzo": a l'è a bibliutéca de Varigotti, scituô in-scia SS1 Aurelia e durbia du 2006.
Scöre

Pe l'istrusiùn de livéllu segundariu de segundu grôdu, a Finô i ghe sùn e scöre de:

  • Licéu statôle "Arturu Issel", cu-i indirissi scentìficu, lenguìstegu, scénse umône e ecunòmicu-suciôle.
  • IPSIA "Leunôrdu da Vinci"
  • IPSSAR "Gustu Migliorini"

Dialettu finarìn

U mèximu arguméntu in detaggiu: Dialéttu finarìn.

A Finô u s'incuntru ün parlô particulô da léngua lìgüre, du gruppu du lìgüre de céntru-punénte, u finarìn. Stu parlô chi u gh'à de diferénse cun cuélli di pais̠i vexìn, dèta a lunga storia d'indipendénsa du Marchexùn da-a Repübbrica de S̠éna. Stu fètu chi u l'à cunsentiu a-u finarìn de scapurô a-e infruénse du s̠enéis̠e pres̠énti in-ti teritori vexìn, cunservandu e sö particularité[156].

Remove ads

Manifestasiòi

Thumb
Preparasiùn du Paliu de Cuntrè, in-ta Ciassa Vittorio Emanuele
  • Trail du Marchexùn: u se tégne a primma duménega de môrsu in-ti senté tra-i bricchi du Finô, pe üna lünghéssa de scuéxi 38 km[157].
  • Salone dell'Agroalimentare Ligure: tra avrî e mas̠u a-u Burgu, u l'è ün evéntu enu-gastrunòmicu dedicùn a-e tradisiòi e a-e coltüre du postu[158].
  • 24h de Finô: da-u 1999 a l'è üna di cunpetisiòi de endurance mountain bike ciü inpurtanti a-u mundu. A se tégne tra mas̠u e s̠ügnu tra-i senté in-sci bricchi de Môgne[159].
  • Varigotti Festival: a lüu, festival müxicôle dedicùn a-a cansùn d'autû[160].
  • {te}che Festival: u se tégne tra lüu e agustu in-tu Castelfrancu e u cunsciste in-te de mustre d'arte e di spetàculi de ballu, müxica e teôtru[161].
  • Viéggiu in-tu mediuévu: manifestasiùn ch'a se tégne d'agustu, pe mustrô cumme a l'éra a vitta in-tu Cuattruséntu, sutta a-u Marchexùn in-tu sö muméntu de mascima richéssa[162].
  • Finale for Nepal: manifestasiùn ligô a l'inpurtansa de Finô cumme lücalité und'u l'è praticùn u sport da ranpignô, a gh'à cumme fìn cuéllu de recanpô di giüti pe-e pupulasiòi du Nepal. A se tégne tütti i agni in-tu méis̠e de seténbre[163].
  • FinalEnduro - Enduro World Series: u se tégne d'otubre e, cun-a 24h de Finô, a l'è üna de manifestasiòi de endurance mountain bike ciü inpurtanti a-u mundu. In particulô a FinalEnduro, creô du 2008, a l'è l'urtima tappa du canpiunùn mundiô de sta disciplina chi[164].
  • RunRivieraRun Half Marathon: manifestasiùn ch'a se tégne d'otubre, a cunsciste in-te üna més̠a maratuna (de 21,097 km) che, partindu da Varigotti, a cure lungu l'Aurelia fina a-a marina de Löa[165].
Remove ads

Fèste e fére

  • Féra de San Biôxu: a se tégne in-ta setemôna da fèsta du santu, ch'a l'è a-i 3 de frevô.
  • Fèsta e féra da Maculôta: féra pe-a fèsta da Maculôta de l'8 de dixénbre, a cunprénde üna prucesciùn religius̠a ascì.
  • Féra de San Giuanne Batista: pe-a fèsta da parocchia da Marina, a-i 24 de s̠ügnu.
  • Féra da Sunta: pe-a fèsta du 15 d'agustu.

Sport

Thumb
U Bric Spaventaggi, cun-a sö famus̠a riva und'a l'è praticô a ranpignô spurtiva

Finô a l'è üna sité da-e varie sucieté e manifestasiòi spurtive, tantu che du 2012 a l'à utegnüu u titulu de "European Town of Sport"[166]. In particulô i ghe sùn, in-ti canpiunòi de varie discipline, e sucieté de:

  • F.B.C. Finale: a l'è a scuaddra de balùn de Finô; fundô du 1908, a-a giurnô d'ancö a s̠öga in-ta série D[167].
  • Volley Team Finale: scuaddra ch'a s̠öga in-ta série C du canpiunùn di massci[168].
  • Tennis Club Finale: sucieté fundô du 1928, a s̠öga in-ta série B du canpiunùn di massci e in-ta série C pe cuéllu de donne[169].
  • Finale Basket Club: a s̠öga in-tu canpiunùn de série D.

Cumme s̠a mensunùn, a-a giurnô d'ancö Finô u l'è ün di céntri ciü inpurtanti a-u mundu pe-u cuscì ditu endurance mountain bike, specialité de ciclismu in-scia tèra nasciüa ch'u nu l'è guéri e cun ün scistéma ch'u regurda i rally. In-tu detaggiu, e gôre ciü inpurtanti i sùn a "24h" e a "FinalEnduro", parte du canpiunùn mundiô de stu sport chi.

Finô u l'è ascì üna lücalité inpurtante pe-a ranpignô, survatüttu de tipu spurtivu, cun percursi de tütti i livélli, da 3a a 8c. Scibén ch'a nu gh'è de vie guéri lunghe, i sùn bénben cunusciüe pe-a a beléssa di panurammi e pe-u climma mite pe tüttu l'agnu[170].

Aministrasiùn

Scìndici de Finô

Thumb
U municipiu da sité, a-a Marina
Ciù informaçioìn Periudu, Primmu sitadìn ...

Binelaggi

U cumüne de Finô u l'è binéllu cun cuélli de:

  • Itàlia Vittorio Veneto, da-u 1998
  • Itàlia Montechiaro d'Asti, da-u 2000
  • Stati Unïi Ocean City (Maryland), da-u 2000
  • Itàlia Coseano, da-i 21 de mas̠s̠u du 2000[172].
  • Itàlia Racalmuto, da-u 2004
  • Spàgna Benalmádena, da-i 15 d'otubre du 2005[173].
  • Frànsa Saint-Victoret, da-i 22 d'otubre du 2022[174].
Remove ads

Vie de cumunicasiùn

Thumb
A ciassa da stasiùn de Finô, du 1938

Stradde

Finô u l'è traversùn da l'inpurtante SS1 Aurelia, ch'a s̠unta u pais̠e cu-i ôtri cumüni da Rivéra e, in particulô, cun Bors̠i a punénte e cun Nori a levante. A SP490, dita Stradda du S̠ü du Melognu, a s̠unta, a nord, a costa cun Carisàn e a canô du Tànaru. I ghe sùn ascì a SP17 pe Côrxi, a SP27 pe Orcu Feìn e, da Pia, a SP8 pe Véssi e Portiu e a SP54 che, pasandu da-e Môgne, a va a Spoturnu.

In-ta canô de Côrxi u gh'è ün cas̠éllu in-sce l'autustradda A10, ciü o ménu 2 km a nord-ovest du Burgu.

Feruvie

U mèximu arguméntu in detaggiu: Stasiùn de Finô Marina.

Finô u l'è s̠untùn a-a réi feruviària lìgüre, cun üna stasiùn in-scia lìnia S̠éna-Vintimîa ch'a se truva in-ta frasiùn da Marina. I gh'éran de stasiòi a Pia e a Varigotti ascì, serè du 1977 cun-a supresiùn du végiu truncu Finô-Vué s̠öna industriôle e l'avertüra du növu garbassu, a dugia culissa. Scibén ch'u se ségge fètu sti travai chi, a-a giurnô d'ancö u töccu Finô-Löa, cumme l'Arbénga-Andöra, u l'è ancura a culissa séncia, scituasiùn ch'a créa de spéssu di prublémi.

Portu

Finô u l'è serviu da ün portu turisticu realis̠ùn du 1964 ch'u se truva de sutta a-u Côu de San Dunùn, da-u lôtu de Varigotti, e de dunde u pia u sö numme: a "Marina di Capo San Donato". U portu de San Dunùn u cunta de 590 posti bôrca, cun di spassi pe bôrchi fìn a-i 17 m de lünghéssa[175][176].

Remove ads

Nute

Bibliugrafia

Ôtri prugètti

Ligammi de föra

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads
Remove ads