Arbenga - Wikiwand

Arbenga^{[n. 1]} (Albenga in italiàn) a l'è ina sitè e cumün ligü(r)e de 23.470 abitanti^[1] inta pruvinsa de Savuna, dund'a l'è a segunda pe' pupulasiùn. A se tröva inta Rive(r)a de Punènte, inta ciâna ciü estesa da Ligü(r)ia e in sce zine da Sènta; u sò terito(r)iu u cumprènde ascì a segunda ìsu(r)a ligü(r)e pe' süperficie, a Gainâ(r)a.^[12]^[13]

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese sitadìn

Fæti in brêve Arbenga cumün, Localizaçión ...

Arbenga a l'è üna de sitè ciü antìghe da regiùn: zà capitâle di Ligü(r)i Ingàuni, alantu(r)a ciamâ Album Ingaunum, cu'a cunquista rumâna du 181 a.C. a vegne u riccu municipium de Albingaunum, traversàu dai tèmpi d'Augüstu daa cuscì dìta Via Julia Augusta. Sêde d'ina sò diocexi dau 451, a l'è atacâ dai barba(r)i e ricustruìa dai bizantìn; cu'i Franchi a vegne capitâle de Cumitàu e a patisce di atacchi saracén. Dau 950 a l'è inta Marca Ardüinica e, vegnüa cumün indipendènte du Mille, a pîa parte aa Primma Cruxâ. In aleànsa cun Pisa e cun l'agiüttu du Fede(r)igu II a se regi(r)a cuntru Zena insemme ae âtre sitè da Rive(r)a, ma a ne sciorte batüa du 1251, entrandu int'ina lunga crisi vegnüa pezzu cu'a pèste du 1348. Du 1625 a se issa turna cuntru a Zena e a se cunsegna au Vito(r)iu Amedeu de Savoia. Aa fìn, dai ànni da Repübbrica Ligü(r)e, a sitè a và apröu au camìn stò(r)icu du rèstu da Ligü(r)ia.^[12]^[13]^[14]

Arbenga a g'ha ina lunga tradisiùn cumme grande sèntru agriculu; cu'u tèmpu u l'è pe(r)ò vegnüu ciü impurtante u türismu, a l'imprinsippiu ligàu ai bagni ma au dì d'ancöi sèmpre ciü de genere cultü(r)âle, grassie ai sò müsei e e sò architetü(r)e. Fra sti chi se pò fà mensciùn du Müseu Sivicu, ch'u cumprènde l'antìgu batiste(r)u du V seculu, u Müseu Diucesàn e u Müseu Navâle Rumàn; fra e architetü(r)e e nu mancan gêxe, a partì daa catedrâle, sciti archeulogichi, palàssi stò(r)ichi e e sò tûre^[12]^[14], scimbulu da sitè che, defèti, a g'ha u survenumme de "sitè de sèntu tûre".^[15]

«Arbenga, chi nu g'ha da fà, nu ghe vegna.»

(Pruvèrbiu e moddu de dì tipicu in sce Arbenga)

Remove ads

Geugrafìa

A Ciâna dau Pissu Ce(r)esa
L'Isu(r)a daa Via Julia Augusta
U Nêva e l'A(r)òscia ch'i se zunzen a furmà A Sènta

A sitè a se tröva in scia Rive(r)a de Punènte, inta ciâna aluviunâle ch'a s'è furmâ pe' vìa de l'impimèntu de 'na grossa insenatü(r)a pliucénica 'travèrsu i mate(r)iâli purtèi a vàlle daa scciümmài(r)a dìta A Sènta, che intu traciàu d'ancöi a pàssa a meridiùn du sèntru sitadìn. Sta ciâna lì a l'è a ciü grossa da Ligü(r)ia e a mezü(r)a inte tüttu 36,51 kmq, andandu a cruvì ascì i paìsi da vixìn. A dà urigine aa Sènta i sun i turènti Nêva e A(r)òscia, che i se zunzen inta lucalitè de Messce, fra Leca e A Bastìa, trèi chilòmetri primma de fuxà in Arbenga, inte vixinanse du Câu da Lêna.^[16]

U terito(r)iu cumünâle u se estènde versu punente fìn dau Riàn da Cu(r)umbe(r)a, ch'u se tröva inta regiùn cu'u mèximu numme ch'a se tröva ai cunfìn cun A(r)àsce, tòstu dui chilòmetri a punènte da bucca da Sènta. Stu cunfìn chi u se(r)ea stètu de lungu dibatüu e dunca fissàu daa prefetü(r)a numma inte l'Öttusèntu e u passe(r)ea pe'u cuscì dìtu Câu de Vaìn^[17], inta lucalitè de Maimuna.^[18]^[19] A ògni moddu u nu l'è stètu marcàu seguèndu u spartiègua^[20], scicumme ch'u remunta e u prusegue inta diresiùn du Munte Russu (242 m), ch'u l'è ancù tüttu inti cunfìn d'Arbenga. Da chi u traciàu di cunfìn u se cega versu punènte, fìn au meridiùn da simma di munti Bignùn (521 m)^[21] e Castelâ (508 m) ch'i restan du tüttu in A(r)àsce.

Versu levante a fà da cunfìn cu'u Se(r)iâ a l'è invêce a Ca(r)ènda, turènte ch'u l'ha in cursu abasta lungu, ch'u riva a pôcu mênu de 6 chilòmetri^[22], nascèndu au de sutta du Munte Pesartu (668 m), ai cunfin cun Cixàn ascì.^[23] Cun stu cumün chi, ciü a valle, a spartisiùn a l'è marcâ pe' ina parte (fra i Massaretti da Bastìa e a Benessea) dau Nêva, mèntre andandu versu punènte a dividde u l'è l'Arveju, riàn ch'u scûre da vixin a Cuàscu, marcandu u lìmite cun Arnascu e Villanöva. Ancù ciü in sìmma, u cunfin u furma in cügnu e u tucca ascì Utuê passandu au de sutta du Pözzu di Pìn (282 m), ch'u l'è zà au de là.

Intu cumün a l'è cumpresa ascì a Gainâ(r)a, segunda ìsu(r)a ligü(r)e pe' estensciùn doppu da Parmâ(r)ia e au largu da còsta du quartê de Vaìn tòstu 1,5 chilòmetri, cunusciüa semplicemènte dai abitanti cu'u numme de "L'Ìsu(r)a"^[24]. Sta chi a se sa(r)ea destacâ daa terafèrma intu Quaterna(r)iu pe' efèttu de curènti ma(r)ìne o fòscia pe'u muntà du livellu du mâ. Inti seculi, a l'è vegnüa l'habitat de ciü de trexèntu spécie vegetâli, fra sti chi a campanula sabassia e arcüne qualitè de erxi. Se zunzen ancù spécie faunistiche cumme brîgu(r)e, insètti e uxélli de mâ.^[18]

Frasiùi

A Bastìa, vista dai Massaretti
Campugexa, dau derê da paruchiâle
Leca, a frasiùn dau stradùn
Lüxignàn, panu(r)àmma dae campàgne
Sàlia, daa pruvinsâle
San Fé, vìsta d'in scia stradda

A Bastìa, pôcu ciü a munte de dunde u Nêva e l'A(r)òscia i se zunzen a furmà A Sènta, a l'è stèta custruìa a partì dau 1295, piandu u numme da 'na furtificasiùn zà existènte ciamâ "bastita", ch'a l'ha dètu u(r)igine au Burgu. Vista a sentènsa de l'abâte du populu de Zena du 1290, a nu l'é(r)a defèti puscibile a custrusiùn de növe furtificasiùi. A ògni moddu, zà da primma i sciti dund'aù a se tröva a frasiùn i l'é(r)an indichèi cu'u numme de Valliranum. A partì dau Trexèntu l'insediamèntu u l'ha guagnàu ina funsiùn de cuntrollu in scia stradda versu a valâ de l'A(r)òscia, crescèndu d'impurtansa e espandenduse manimàn.^[25]

Campugexa, in pusisiùn aretrâ rispèttu aa Ciâna, u sò nücleu u se tröva int'in pözzu gi(r)àu versu sud-est ai pei du munte Pesartu, a n'artitüdine de 20 mêtri in sciu livéllu du mâ. U burgu u vegne numinàu pe'a primma votta inta primma metè du seculu XII, cu'u numme de Campus Ecclesiae in seguitu de l'aquistu de sèrte bandìe da parte di Templa(r)i, ma u l'è passàu a utegnì 'na sèrta stabilitè numma a partì dau Trexèntu. Vegnüu cumün indipendènte, cun Sàlia, au tèmpu di fransesi, l'è turnàu sutta l'aministrasiùn arbenganese intu 1929. A cumprènde ascì e tère d'in gì(r)u e a lucalitè de San Zorzu.^[26]

Leca, inta bassa valâ du Nêva, a munte da cunfluènsa cun l'A(r)òscia, de rimpèttu aa Bastìa. A dêve u sò numme daa marghe(r)ìtta Leucanthemum. A frasiùn l'è nasciüa cumme insediamèntu medievâle, tantu che chi l'é(r)an presènti e ville de sèrte impurtanti famìe arbenganesi, cumme a Vìlla D'Aste. U primmu nücleu u l'è stètu quellu de Nutrêu, pe' pöi spustâse prugrescivamènte versu a scciümài(r)a, cun quella che ancöi a l'è a Vìa au Piemunte.^[27]^[28]

Lüxignàn, au de là da Sènta, e primme testimuniânse de n'insediamèntu e sun de u(r)igine tardurumâna, tantu che sun stèti truvèi di resti de 'na vìlla de quellu periudu.^[29] Du restu u sèntru che veghemmu ancöi u sa(r)ea de u(r)igine sücescìva e dunca medievâle. Sun presènti ascì de vìlle scignurili du periudu de dòppu, cumme a Vìlla du Vescu e Vìlla Prospe(r)a.^[28]

Sàlia, in sce culine a munte de Campugexa, a l'ha a carateristica de cunservà tütta 'na se(r)ie de insediamènti sparsi. U nücleu ciü impurtante u l'è quellu ch'u se tröva au de sutta da burgâ da gêxa, dedicâ a San Giacumu.

San Fé, au de là da Sènta, mensciunàu inti statüi cumünâli du 1288 in relasiùn aa gêxa di Santi Scimùn e Giüdda. Ascì inte stu câxu chi veghemmu ina se(r)ie de vìlle custruìe dae famìe arbenganesi, cumme i Còsta. U burgu veggiu u se tröva, fra l'âtru, inte 'na pusisiùn elevâ rispèttu aa paròcchia, pôcu sutta au Briccu de Cianastre (316 m).

Climma

Arbenga a g'ha in climma de tìpu mediteraneu, cun quarche dife(r)ènsa rispèttu ae âtre sitè da Rive(r)a pe'a presènsa de lunghe valè au deré da Ciâna, ch'e ne fan in scitu dund'u ti(r)a de spessu u vèntu e cu'ina temperatü(r)a media ciü bassa de âtre sitè ligü(r)i, scibèn che d'invèrnu u fasse ciü câdu che a Savuna e Zena e ch'u fiòcche ciütostu de re(r)u. Stu fètu u sucedde scicumme che Arbenga, truvanduse ciü destacâ dai munti dund'e se fèrman e nivu(r)e, a risêve ciü u(r)e de sù che a ciü parte da Ligü(r)ia.^[30]

De media, u ciöve de mênu che a Savuna e a Zena e ciü che inti paisi vèrsu punènte. I vènti ch'i tì(r)an ciü de spessu i sun u gregâ d'autunnu e d'invèrnu, a tramuntâna de primma, u levante e u mezzugiurnu d'estè. Da vixìn a Arbenga, intu terito(r)iu de Villanöva, a se tröva ina stasiùn climatica che, pe'u periudu 1961-1990, a l'ha registràu sti valùi chi^[30]^[31]:

Ciù informaçioìn Mesi, Stagiùi ...

Arbenga - Villanöva	Mesi	Stagiùi	Ànnu
Zen	Fev	Mar	Arv	Maz	Züg	Lüj	Agu	Set	Utt	Nuv	Dix	Inv	Pri	Est	Aut
T. max. media (°C)	11,7	12,4	14,6	17,4	21,2	25,0	28,7	28,5	25,3	21,1	15,7	12,7	12,3	17,7	27,4	20,7	19,5
T. min. media (°C)	0,5	1,3	3,2	6,2	9,8	13,3	15,9	15,7	13,1	9,1	4,4	1,4	1,1	6,4	15,0	8,9	7,8
Precipitasiùi (mm)	101,4	89,7	90,4	81,6	76,1	38,3	21,3	43,3	55,0	105,5	96,8	78,9	270,0	248,1	102,9	257,3	878,3
Giurni d'ègua	6,2	5,2	6,1	6,6	6,5	4,0	2,8	3,8	4,4	6,4	6,3	5,0	16,4	19,2	10,6	17,1	63,3
Ümiditè relatìva media (%)	73	73	72	79	79	79	77	77	78	78	75	76	74	77	78	77	76

Remove ads

Sto(r)ia

U(r)igine du numme

U numme da sitè de Arbenga u de(r)iva dau Latìn albingaunum, ch'u l'è ina cuntrasiùn de album ingaunum, tupònimu cumpostu dau prefissu album ch'u vö dì "sitè capitâle" e dau genitîvu plürâle latìn ingaunum, ch'u se rife(r)ìsce aa tribü lìgü(r)e di Ingàuni, ch'a s'é(r)a chi stabilìa.^[32] Quande Rùmma a a cunquista, a divegne Albingaunum, furma che duve(r)an ascì grandi stò(r)ichi rumèi cumme Liviu, Tàcitu e Strabùn, mantenèndu u mèximu scignificàu de primma.^[33] Ancù intu seculu VIII, ai tèmpi di Lungubardi, a sitè a vegne mensciunâ cumme albinganum^[34], fìn a rivà intu seculi de dòppu a furme cumme albingano o albingana e de de lì a quella d'ancöi.^[33]

U periudu prerumàn

A sitè a vegne fundâ int'in periudu cumpresu fra u VI e u IV seculu a.C da ina tribü de Ligü(r)i Antìghi, pöi dìta di Ingàuni: u nücleu uriginâle sitadìn u sa(r)ea stètu culucàu aturnu aa colla de San Martìn, ciü a meridiùn de l'insediamèntu rumàn, pusisiùn strategica ch'a l'ha permessu de sfrütà u vixìn pòrtu natü(r)âle.^[35] Cu'u tèmpu defèti i Lìgüri i l'axevan cumensàu a furmà ina pròpia flòtta, grassie ascì au repà(r)u furnìu daa cunfurmasiùn teritu(r)iâle, cun scòppi de pirate(r)ìa inte zône au riundu, che e vegnen cuscì purtèi sutta au cuntrollu ingàunu. Stu svilüppu chi u sa(r)ea stètu cumpiüu ai dànni de pupulasiùi vixine, fra ste chi i greghi ch'i se truvavan a Marseja, che i rivan a cuntendise cun sti chi u cuntròllu du Mâ Tirén.^[32]

Inti primmi periudi a se svilüppa dunca in'ecunumia agricula, che a fà divegnì u sèntru prinsipâle de tütta a Lìgü(r)ia de Punènte, duminandu i terito(r)i cumpresi fra a mudèrna Sanrémmu e fìn au câu da Cravazòppa a Finâ^[32], rivandu au relatîvu entrutèra e entrandu in cuntattu cu'e pupulasiùi di Viagenni, stansièi inte l'âta Valâ du scciümme Tàna(r)u.^[36]

I Ingàuni i strenzen cuscì de aleànse cu'i cartaginesi, andàndu a giütâli cuntru Rumma e dandughe sustegnu dü(r)ante a segunda de Guère püniche, cumbatüa fra u 218 e u 201 a.C. e che a purte(r)à a de grosse cunseguènse in sce pupulasiùi lìgü(r)i. Defèti i pòrti da Lìgü(r)ia de quellu tèmpu i l'é(r)an stèti duve(r)èi cumme base navâle, tantu che u frèi de Annibale, Magun, u l'é(r)a partiu da chi inte de cundisiùi desgrasièi pe' andâghe a purtà agiüttu. Firmàu intu 201 a.C. in acôrdiu fra Rumma e Cartagine destinàu a vegnì ruttu pôcu dòppu, Arbenga a sêgue e vicènde da segunda guèra pünica ascì, ancù ligâ aa segunda de due.^[37]

Dòppu e guère püniche

L'aleànsa cun Cartagine a g'ha cumme cunseguènsa a cunquista da parte di rumèi intu 181 a.C., defèti doppu ina duggia scunfitta, tantu pe' tèra, cun l'atàccu du procunsu(r)e Lücciu Emiliu Paulu, quantu pe' mâ, purtàu avanti dau düumviru Matien^[37], u terito(r)iu di Ingàuni u vegne sutta au duminiu rumàn, ascì se e cuntinuan de scurerìe pi(r)atesche de distürbu, specialmènte sutta au mandàu du cunsu(r)e Appiu Claudiu.^[38]

E scurerìe e vegnen fermèi sèmpre dau procunsu(r)e Lücciu Emiliu Paulu, ch'u l'axeva urdinàu a requisisiùn de nàvi arbenganesi e a distrusiùn du nücleu sitadìn u(r)igina(r)iu, scituàu in sciu cuscì dìtu "Munte". L'ànnu de doppu u vegne firmàu in növu acôrdiu ch'u sancìsce in mane(r)a definitiva a rumanizasiùn de ste pupulasiùi, purtèi sutta aa sfé(r)a de infruènsa repübricâna.^[39] Inte sti anni a se ingrandìsce e a se trasfurma int'in impurtante municipium, che u cröve a ciü parte de valè interne du basìn da Sènta, ciü i terito(r)i di paìsi da valâ du Tàna(r)u, cumme Garesce e Urméa, cu'i bùrdi ciü setentriunâli da zòna arbenganese fissèi fìn ai paìsi ascì de Séva e Pampa(r)àu.^[36]

U svilüppu du municipium

Da l'annu 89 a.C. i rumèi i l'han cuncessu u dirittu latìn ai populi intu nòrd da Penìsu(r)a italiàna, pe' pöi dâghe quellu rumàn intu 45 a.C., grassie a Gaiu Giuliu Césa(r)e, cuscì da fâghe pià a furma ascì au pué lucâle de l'istitusiùn sitadìna.

A testimunià l'impurtansa da realtè arbenganese a l'è a custrusiùn de mü(r)aje de difesa in etè repübricâna, cu'a fundasiùn da növa sitè inta Ciâna, fra u mâ e A Sènta, sciübitu de dòppu de l'89 a.C. e fundâ, fòscia, au pòstu de in castrum tempuraneu.^[40] Au de drentu dunca u se svilüppa l'impiantu basàu in sciu càrdu e in sciu decümàn, base pöi pe'a seguènte cunfurmasiùn du burgu, ancù ancöi de stampu rumàn.^[41] A strutü(r)a ürbâna, pe(r)ò, nasciüa da quell'u(r)igina(r)iu castrum fètu custruì intu 181 a.C. a vegne ciü votte repiâ e revìsta, adi(r)itü(r)a intu V seculu, sutta a l'impe(r)atû Uno(r)iu, in seguitu ae invaxùi di gôti.^[42]

Sutta u duminiu de Rumma l'intrega zôna a vegghe dunca ina forte pruspe(r)itè, ch'a porta au culigamèntu cun e âtre realtè vixìne, tantu che a vegne fèta passà da chi a Via Julia Augusta, custruîa a partì dau 14 a.C., sutta a l'impe(r)atû Augüstu, forte da pacificasiùn de pupulasiùi de Àrpi Marittime.

Tante âtre sun pöi e testimunianse lascièi de stu periudu, cumme ina lunga sé(r)ie de tumbe e âtre strutüe füne(r)âie, dunde sun stèti ritruvèi ascì repèrti impurtanti, cumme u piàttu blö, de fabricasiùn egissia, culucàu inisialmènte inta necròpuli a nord de l'abitàu.^[43]

Inte l'Arbenga rumâna se truvavan ascì strutü(r)e cumme e tèrme (svilupèi dü(r)ante u prinsipàu de Augüstu) a setentriùn de mü(r)aje de difesa sitadìne, vixìn au cursu da Sènta e a quéllu ch'u l'é(r)a u veggiu pòrtu natü(r)âle,^[44] o ascì cumme l'anfiteâtru, datàu au II seculu d.C, in gràddu de cuntegnì au mascimu tòstu dexemìlla persùne: fètu ch'u mustra cumme Arbenga a l'é(r)a cumunque ina realtè de riliévu pe' tüttu u punènte.^[45]^[46]

Da l'impe(r)u au mediuevu

A partì dau I-II seculu a sitè a và a utegnì a libertè de avé in pròpiu senàu, cun l'elesiùn di lucâli decu(r)iùi. Cu(r)iùsu u fètu avegnüu du 276, quande l'impurtante pruprieta(r)iu ingàunu Pròculu, in seguitu aa cariêra militâre u l'é(r)a stètu numinàu a Liùn^[47] impe(r)atû dai sò surdatti. U l'é(r)a sciurtìu ascì ad armà in pròpiu esercitu, venèndu aa fìn batüu da Probu e dunca giüstisiàu.^[48]^[49]

In Arbenga u se difunde prestu u Cristianéximu, tantu che in scia Gainâ(r)a u tröva repà(r)u San Martìn Vescu, cuntru e persecusiùi da parte di ariài.^[50]^[51] Cu'a crisi da pulitica impe(r)iâle a zôna a végne pü(r)e invâza dai Vixigôti a partì da l'ànnu 402, ch'i deròccan ina grossa pàrte de l'abitàu, pruvucandu grâvi dànni aa pupulasiùn.^[48]

Numma cu'u decrêtu du generâle Flaviu Custànsu^[52] du 417, dùzz'ànni dòppu a distrusiùn, cumensan i travai pe'a ricustrusiùn: sta chi a porta in növu impulsu architetônicu, custruèndu edifissi de grande valû cumme u batisté(r)u e a catedrâle de San Michê, dedicâ au santu prutetû sitadìn. Vegne custruìu ascì u palàssiu episcupâle^[42], defèti cu'u 451 Arbenga a divegne ascì sêde vescuvî: u primmu vescu u l'è Quinsiu.^[46]^[48]^[53]^[54]

U periudu medievâle

Doppu a fìn de l'Impe(r)u Ruman du 476 Arbenga a sübisce primma a duminasiùn Ustrugôta (a partì dau V seculu), pe' pöi divegnì üna de sitè ciü impurtanti da Ligü(r)ia sutta a duminasiùn bizantìna, inta divixùn da cuscì dîta Marittima Italorum, mategnüa fìn au 641-643^[53]^[36], quande u chìna zü u suvràn lungubàrdu Rota(r)i.^[53]^[55]

Sutta a sti chi a sitè a vegne turna sachegiâ, anche se a nu perde u sò splendû architetônicu, ch'u vegne preservau intrégu pe' ina buna parte, cumme e mü(r)aje de difesa e i prinsipâli palassi religiùsi e aministrativi.^[36] L'impurtansa ecunomica, che armenu fìn au VI seculu a l'é(r)a restâ ai livelli di periudi presedènti a vegne ridimensciunâ: Arbenga a divegne in vicus^[36], sènsa ciü ina vé(r)a e pròpia aministrasiùn.^[53]^[56]

A nascita du Cumitàu

A partì dau 774 u terito(r)iu ingàunu u passa sutta aa duminasiùn di franchi, ch'i dan vitta au Cumitàu Arbenganese, entitè aministratìva estesa da Finâ fìn a Sanremmu, mantenedu ina lucâle pusisiùn de riliêvu.^[53]

Intu fratèmpu inta Ciâna cumensan a imperversà maneghe de saracen, che e zunzen daa Pruvènsa pe' mâ, purtandu distrusiùi e sacheggi cun cuntinui sbàrchi in sce coste Lìgü(r)i, prinsipalmènte aturnu aa fìn du IX seculu, quande i vegnen cacièi vìa cu'a bataja de Frascinéu (ben ducumentâ a l'è l'invaxùn de l'891).^[57] Numma versu a fìn du X seculu a gh'è ina furma de ripresa da pupulasiùn ch'a l'é(r)a cianìn cianìn ca(r)â rispèttu a l'epuca rumâna. Pròpiu intu 950, grassie aa rifurma de Berenga(r)iu II, Arbenga a finisce drentu aa Marca Ardüinica.^[58]^[59]^[60]

Inta sitè a vegne uspitâ ascì a curte da cuntéssa Adelaide de Süsa aturnu au seculu XI^[61], sutta 'na furma de marchesàu, armenu fìn au 1091, mèntre a ghe se(r)à ina pruspe(r)itè ecunomica, duvüa ai cumerci cu'u Bàssu Piemunte.^[53] In bréve tèmpu pe(r)ò a cumensa a furmasiùn de 'na növa istitusiùn lucâle: u pîa furma u lìbe(r)u cumün arbenganese. A növa realtè a pìa parte defèti aa primma Cruxâ (1098), utenèndu ina sé(r)ie de privilêgi a partì dau 1109.^[58]^[62]^[63]

Sti li i prevedêvan a puscibilitè de cumercializà intu levante du Mediteraneu: a dinamicitè ecunomica a g'ha ascì ciü risvòlti, andandu a purtà intu terito(r)iu ina növa spinta pe' l'artigianàu. Sta côsa chi a porta aa custrusiùn de növi edifissi, faxendu ciü grossu u sèntru abitàu.

U rapòrtu cu'e Repübbriche Ma(r)inà(r)e

Lungu tütta sta fàse u se pò nutà ascì cumme u cumün u se aprufitta du cuntìnuu scùntru fra l'Impe(r)u e a Gêxa, reclamandu sèmpre ciü indipendènsa, tantu da scuntrâse a partì dau XII seculu cu'e Repübbriche Ma(r)inà(r)e de Zena e de Pìsa. Cun st'ürtima u gh'é(r)a stètu in atàccu navâle (dü(r)ante in periudu de pâxe fra e due Repübbriche intu 1165^[53]), quande i tuschèi i dan fögu au sèntru sitadìn, derucandu e fregandu i teso(r)i di edifissi stò(r)ici.^[64]^[65]

Scibèn sta disaventü(r)a chi, i ingàuni ricustruiscén quellu che i pisèi l'han scciapàu, grassie ascì a in risarcimèntu firmàu da sti lì intu nuvèmbre du 1178, dunde van a ricunusce ascì l'esensiùn dae tàsce pe'e nâve e e mèrci ingàune in ingressu inti terito(r)i da vella cuntrulèi.^[66]

I arbenganesi turnan a cumercià, scibèn indebulìi rispèttu a primma, andandu sta votta cuntru i interessi di zenesi. Intu mèximu ànnu du tratàu, defèti, a Repübbrica a mànda ai rapresentanti du cumün ina prupòsta de acôrdiu, ch'a l'impunéva u cuntrollu de Zena in sce tütte e imbarcasiùi che l'entravan intu lucâle portu.^[67]

U cuntrattu, definìu in'umiliasiùn pe'i sitadìn, u vegne refüàu, e dunca i repübbrichèi sun custretti a truvà 'na növa stradda pe' metì e man in sci afàri arbenganesi. A giütâli i ghe sun i marchesi de Clavesana, che i van a rivendicà in sciu cumün ina sé(r)ie de dirìttu u(r)amài caütti da tèmpu. Bunifassiu du Vastu dunca u se liga cu'i zenesi a partì dau 1192^[68], in funsiùn difenscìva.

Arbenga a se sente dunca custrétta a cegâse aa putènsa repübbricâna e cuscì a sutuscrìve di növi pàtti aa presènsa di cunsuli Udùn Malasemènsa, Ubèrtu Lavagnìn e Ugé(r)iu de Mà(r)i e du pudestà Bertàmu Cristiàn, intu 1199.^[69]

A cunvensciùn sta votta a và a limità a libertè de cumerciu e de navigasiùn, ma ascì a porta aa presènsa fìssa de 'n cuntingènte militâre zenese in sciu terito(r)iu cumünâle.^[53]

Sutta aa Repübbrica de Zena

«[...] per De, segnoi Albinganexi,
entro voi sea amixi;
no ve zonzi con Marchexi,
per che voi seai indivixi.»

(Anonimu zenese, De Albingana, vv. 35-38)

Cun st'attu de sutumisciùn i vinculi de l'acôrdiu i se fan sempre ciü strêti e Arbenga, asemme ae sitè de Vintimìa e de Savuna^[70], intu 1238 a divegne in cumün de fasiùn ghibelìna, ch'u guvèrnu ch'u staxeva daa parte de l'impe(r)atû Fede(r)igu II de Svévia.^[71] Cu'a morte de stu chi a situasiùn a se fà ciü dü(r)a e i arbenganesi i sun turna custrêti a firmà 'na cunvensciùn^[72], tantu da duvêsene stà intu 1250 de frunte ai giüdìssi de'n pudestà de nomina zenese, ae dirette dipendènse du senàu da Repübbrica.^[73] De cumpetènsa du cumün a resta ciü numma l'aministrasiùn de tàsce e a gestiùn di tràffeghi cumerciâli, pöi adi(r)itü(r)a ridimensciunèi a càusa de l'insabiamèntu du portu natü(r)âle, duvüu aa deviasiùn du stò(r)icu cursu du scciümme, vusciüu da Zena cumme punisiùn inti cunfrunti di abitànti.^[53]^[74]

A fundasiùn de vìlle növe

Dü(r)ante a segunda metè du seculu XIII (specialmènte fra u 1250 e u 1290) u cumün, pe' afruntà u duminiu di Clavesana inte l'entrutèra (cun che u ghe se(r)à in lungu cunflittu) u funda tütta ina sé(r)ie de "ville növe", burghi furtifichèi presènti intu cuntâdu aturnu aa Ciâna^[75], tòstu a furmà 'na prutesiùn au riundu da sitè.^[76]^[77]

Impurtanti avampòsti arbenganesi divegnen Pûi e Villanöva pe'a valâ de l'A(r)òscia e Cixàn^[78] inta valâ du Nêva, dunde pöi i ingàuni deven tegnì tèsta i Du Carettu, infeudèi intu Marchesàu de Sücca(r)ellu.^[79] Inte ste növe realtè i rìvan a stâghe i cuntadìn de valè: a sti lì i vegnen cuncèssi pü(r)e sèrti diritti e scunti. A fundasiùn a gh'axeva cumunque de mutivasiùi cumüi, defèti i ingàuni i l'axevan sernüu sti pòsti pròpiu pe' meju cuntrulà quelli terito(r)i de cunfìn. Ideâle dunca a pusisiùn de Villanöva, dund'u Le(r)ùn u se càccia inte l'A(r)òscia^[75], assemme a quella de Pûi, vista ascì a crescènte putènsa d'Utuê, sutta au cuntrollu nemìgu.^[80]

Pa(r)eggia a mutivasiùn da fundasiùn du Burghettu, custituìu ufisialmènte ai 15 d'arvì du 1260, cun l'acquistu da parte du cumün de dife(r)ènti tòcchi de terén, pöi destinèi aa furmasiùn du burgu mü(r)àu.^[81]^[82] I abitànti ch'i vegnen a stà chi, cumme u se pò vegghe inti statüi cumünâli du 1288, i vegnivan prinsipalmènte d'in Tui(r)àn e dau restu da valâ du Va(r)atèlla. A sti chi l'aministrasiùn ingàuna a gh'axeva fra l'âtru dètu ina se(r)ie de privilégi, cumme a prutesiùn dae invaxùi in cangiu da diretta dipendènsa dai magistrèi arbenganesi.^[82]

Quattrusèntu

A partì dau Quattrusèntu a cumensa a fàse de decadènsa pulitica e ecunomica da sitadìna, ch'a se tröva intu mezzu dü(r)ànte a guèra fra i zenesi e i Viscùnti.^[53]

A rènde ancù ciü difissile a situasiùn a se gh'é(r)a mìssa a pèste, che chi a l'axeva curpìu prinsipalmènte aturnu au 1397.^[83] Propiu doppu a fìn de sta li, intu 1400, aprufitandu de pruteste da pupulasiùn zenese, i marchesi du Carettu, du ràmmu de Ca(r)issàn, van a invàdde Villanöva.^[83]

A difesa di Arbenganesi u vegne in âtru marchese du Carettu, Carlu, sta votta de Savuna. Aa Cêve intu mèntre i pîan parte aa cuntesa i scigù(r)i du pòstu, cuntru Arbenga. A difesa pe(r)ò de Carlu a se dimustra vinsènte inta bassa valâ e ducca, avéndughe pû(r)a di savunesi A Cêve dumanda a pâxe, firmâ in ànnu doppu. Segü(r)amènte aturnu a l'ànnu 1413 vegnen agiurnèi i statüi cumünàli, in sciu cunsìju du pudestè Brissiu Adurnu, cun u scòppu de cunscide(r)à, pe' l'elesiùn ae càreghe sitadìne, tütte e fàsce suciâli.^[84]

Növi pruvedimènti pe(r)ò de difissile aplicasiùn, scicumme che trèi ànni dòppu se sènden turna e liti, fra a parte di guelfi e di ghibelìn, favu(r)ìe da l'insediamèntu da famìa di Campufregusu au pòstu di Adurnu^[84], sti lì rézzen l'aministrasiùn pe' ben chinz'ànni.

I Adurnu, dunca, se allean cu'i Viscunti milanesi e du 1436 Feìppu Ma(r)ia Viscunti u manda u sò cundutê Niculò Piccinìn a asedià e prinsipâli sitè da Rive(r)a, vistu che e sò truppe nu sciurtìvan ciü a penetrà versu Zena, doppu ch'u nu l'é(r)a sciurtìu a pià u Castelettu. L'asêdiu u curpisce ascì impurtanti realtè cumme Vûtri e Finâ.^[85]^[86]

Arbenga a rexiste a l'asêdiu, terminàu ai 15 de zügnu du 1438, ma a ne sciòrte du tüttu indebulìa. U se dröve cuscì in periudu de grave crisi^[53], pe'a sitè da 'na pàrte e ancù de ciü pe'e campagne d'in gì(r)u, scampàu mancu grassie a l'esensiùn dae tàsce e au vegnì mênu, pe' vintiquattr'ànni, du servissiu militâre.^[87] A Ciâna d'Arbenga a vegne pôcu sana e l'è prugrescivamènte abandunâ, trasfurmanduse manimàn inte 'na palüdde, ascì a livellu de trafeghi a vegne prefe(r)ìa a vixìna A(r)àsce, sentìa cumme in pòrtu ciü tranquillu e segü(r)u.^[53]^[88]

Etè mudèrna

Arbenga e a Ciâna int'ina mappa du 1587, Grego(r)iu Molassana
Pitü(r)a du 1628 cun vista da sitè ch'a l'é(r)a in Santa Ma(r)ia in Fontibus, distrüta du Növesèntu
A mappa d'Arbenga inte Jl dominio della Serenissima Republica de Genova in terraferma‎ du Maté Vinzoni, 1773

A partì dau Sinquesèntu a situasiùn a se fa ciü grâve, questu perché versu u mâ diminuìscen i cumerci e l'agricultü(r)a a vegne ridimensciunâ aa cultivasiùn da càneva. I ciü curpìi daa crisi i sun i prupietà(r)i picìn, mèntre i grossi latifundisti, membri de famìe de l'aristrucrasìa sitadìna, vegnen tuchèi numma relativamènte. Meju u va pe' l'artigianàu, cu'i scangi versu u Piemunte, ma a situasiùn a l'è destinâ a vegnì pézzu.

Defèti a levà ancù de ciü u respi(r)u a l'ecunumia d'Arbenga gh'è a cuntinua muvimentasiùn de trüppe, specialmènte dü(r)ante a guèra fra Carlu V e Francescu I. I sitadìn sun ublighèi a furnì uspitalitè e risùrse ascì ai gene(r)âli e ai cumandanti de due fasiùn. Adi(r)itü(r)a u se ferma chi, intu 1536, u stessu impe(r)atû.^[89]^[90] Numma inta segunda metè du seculu l'ativitè cultü(r)âle a se repìa, prinsipalmènte grassie a l'asiùn da diocexi. Intu stessu mumèntu pe(r)ò e incursciui dau de fö(r)a e portan au rafursamèntu de difése sitadìne, cun in evidènte impiêgu de risurse ecunomiche.^[91]

A partì dau Seisèntu se svilüppan növe invaxùi, cun l'ucupasiùn piemuntese a partì dau 1625, vista a vegnüa inta Rive(r)a du Prinsipe Vitôriu Amedeu scicumme ch'u vuxeva espande i sò dumini, tantu da fâse incu(r)unà scignû de tüttu u Cuntâdu^[92], e pöi ancù du 1672, intu quaddru de in növu e ciü espansu cunflittu fra Zena e i savuiardi.^[93]^[94]

Arbenga a se instradda versu in'epuca ancù ciü scü(r)a, lungu tüttu u Settesèntu, seculu intu che a vegne abandunâ l'ativitè cumerciâle e artigianâle e a vegne turna ridimensciunâ a pupulasiùn, de lungu pe' l'emigrasiùn versu âtre lucalitè ciü prudutîve.^[89]^[94]

Etè cuntempuranea

Cu'a revulusiùn fransese Arbenga a ségue e vicènde da Repübbrica de Zena: se regòrda pe(r)ò, fra e âtre côse, l'invaxùn de Cixàn da parte de l'esercitu piemuntese, in lòtta cuntru i fransesi, fra u 1794 e u 1795, quande a sitè a manda lé ascì u sò esercitu cun scòppu de difesa du burgu. Propiu inte quellu periudu a situasiùn a pezùa, tantu che, inte l'arvì du 1794 dan u vìa a tütta 'na sé(r)ie de invaxùi, che portan aa cunquista da Rive(r)a de Punènte fra Vintimìa e Savuna, piandu u relatìvu entrutèra, cumpresa ascì a vixina valâ de l'A(r)òscia.^[95]

Doppu a fìn da Repübbrica de Zena a sitè a vegne anessa intu 1797 aa Repübbrica Lìgü(r)e: inte quellu mumèntu a situasiùn a l'é(r)a furtemènte crìtica, perché u terito(r)iu u l'é(r)a du tüttu lasciàu sènsa cuntrollu militàre. Pôchi i l'é(r)an defèti i grùppi de l'esercitu fransese, che pe(r)ò de lungu i reprimévan e pruteste intu sàngue.^[96]

A livèllu teritu(r)iâle Arbenga a vegne inse(r)ìa a partì dau 1797 drentu au Dipartimèntu du Ma(r)émula, cun capitâle A Prìa.^[97] Da l'ànnu seguènte a sitè a passa sutta a Giü(r)isdissiùn da Sènta, venèndune ascì a primma sêde cantunâle (seguîa dau Se(r)iâ, Sücca(r)èllu, Casanöva, Ùnsu, Rànsu, Cuxe e A Cêve), armenu fìn au tèrmine de l'espe(r)iènsa da Repübbrica Lìgü(r)e, intu 1803.^[95]^[98]

Ducca, cun l'anesciùn du terito(r)iu lìgü(r)e a l'Impe(r)u Fransese, Arbenga a pàssa intu Dipartimèntu de Muntenötte, sutta l'arrondissement du Pòrtu, dund'a se trasfurma in sêde giüdisiâ(r)ia.^[99]

Cun a restaurasiùn du 1814-1815 a sitè a vegne anéssa au Regnu de Sardegna e a vegne a fà Pruvinsa cun a növa urganizasiùn du 1818^[100], cuscì a resta fìn au 1859, ànnu da lézze Rattazzi, ch'a ricunvèrte inte in sircunda(r)iu, ròllu mantegnüu fìn au 1926, ben dòppu a creasiùn du Regnu d'Italia. Cun a riurganizasiùn vusciüa dau regìmme fascìsta du 1927, u sircunda(r)iu arbenganese u vegne tacàu a quellu annu de Savuna pe' furmà a pruvinsa d'ancöi.^[101]

Cuscì, aa fìn da Segunda Guèra Mundiâle, Arbenga a vegne a fà parte da mudèrna Repübbrica Italiàna.

Dau 1973 a l'é(r)a divegnüa ascì a sêde da Cumünitè muntâna ingàuna, fìn au 2008, ànnu du sò acurpamèntu cun a Cumünitè muntâna du Pulùpixe pe' furmà quella du Punènte Savunese, atîva fìn au 2011, ànnu da sò supresciùn definitîva.

Scìmbuli

Bande(r)a de Arbenga

U mèximu argumèntu in detaju: Bande(r)a d'Arbenga.

A bande(r)a de Arbenga a l'è custituìa da 'na crûxe rùssa in campu giânu. A l'è nasciüa intu XII seculu, au tèmpu di cruxèi ch'i l'andaxevan inti pòsti santi du Cristianêximu pe' pregà: au cumènsu a l'é(r)a duve(r)â cu'u campu d'ò(r)u, pöi sustituìu cun quellu mudèrnu.^[102]

U scüdu di cruxèi arbenganesi u l'è pöi divegnüu ascì u stemma sivicu du cumün, ricunusciüu a partì dau 1933 pe' mezzu de 'n apôxitu decrêtu firmàu ai 22 de zügnu da Mussolini. Ai 26 d'arvì du 1946, sciübitu de dòppu a liberasiùn, u papê u(r)iginâle u l'è stètu recüpe(r)àu dai mèmbri du CLN fra di âtri àtti abandunèi dai fascìsti^[103] e, ancù de dòppu, l'üsu du stemma u l'è stètu ricunusciüu in vìa ufisiâle dau prexidénte da Repübbrica Italiâna ai 24 de frevâ du 1979, cun in apôxitu decrêtu.^[104]

Remove ads

Abitanti

Evulusiùn demugràfica

Abitanti censìi^[105]

Minu(r)anse fureste

Dandu amèntu ai dàtti de l'Istat ai 31 de dixèmbre du 2023, i sitadìn fu(r)èsti rexidènti in Arbenga i sun 2.699.^[106]

Cugnummi ciü difüxi

I cugnummi ciü difüxi in Arbenga i sun Parodi, Ferrari, Delfino, Bruzzone e Rossi.^[107]

Persune lighèi cun Arbenga

San Calòcciu (Brescia, ... - Arbenga, 121), militâre rumàn e santu pe'a gêxa catolica, martire in Arbenga.^[108]
Pròculo (Arbenga, ... - ..., 281), riccu arbenganese, numinàu dai sò surdatti impe(r)atû cuntru u Marcu Aureliu Probu.^[109]
San Martìn de Tours (Sabaria, 316 - Candes-Saint-Martin, 397), vescu e santu pe'a gêxa catolica, u l'è stètu pe' quattr'ànni in scia Gainâ(r)a da e(r)emittu.^[110]
San Veràn de Cavaillon (Barjac, ... - Arles, 590), vescu e santu pe'a gêxa catolica, i sò rèsti i sun cunservèi inta catedrâle de San Michê.^[111]
San Benedettu Revèlli (Taggia?, 892? - ..., 900?), religiusu, vescu d'Arbenga e pöi santu pe' vuxe du populu, u l'è ün di patrùi da diocexi.^[112]
Ricu De Negru (Zena, fìn du sec. XII - ..., pre 1264), puliticu, pudestè d'Arbenga pe' ciü votte.^[113]
Lamba Do(r)ia (Zena, 1250 - Savuna, 1321), cumandante de ma(r)ìna e puliticu, da pudestè d'Arbenga u l'à tratàu cu'i Clavesana.^[114]
Scimùn Do(r)ia (fl. sec. XIII), pudestè d'Arbenga du 1293, fòscia u curispunde au pueta cu'u mèximu numme.^[115]
Zorzu Fieschi (Zena, fìn du sec. XIV - Rumma, 1461), cardinâle e assivescu, aministratû apustòlicu d'Arbenga.^[116]
Valé(r)iu Calderìn (..., ... - Arbenga, 1472), vescu d'Ajacciu, de Savuna e d'Arbenga.^[117]
Giömu Bassu da Rûve (A Ma(r)ìna d'Arbisöa, 1434 - Fabrica di Roma, 1507), cardinâle, vescu de Maxe(r)â, Recanâti e Arbenga.^[118]
Leunardu Marchese (Arbenga, 1445 ca. - Arbenga, 1513), vescu d'Arbenga e persunaggiu puliticu.^[119]
Giuànni Battista Sigâ(r)a (Zena, 1510 - Rumma, 1570), cardinâle e vescu d'Arbenga avanti de lascià a càrega au sò nevu Carlu.^[120]
Carlu Sigâ(r)a (Zena, 1530 ca. - ..., ...), vescu d'Arbenga e nunsiu apustòlicu.^[121]
Pié Fransescu Còsta (Arbenga, 1544 - Arbenga, 1625), vescu de Savuna, u sò nevu umònimu u l'è stètu vescu d'Arbenga.^[122]
Giuànni Agustìn da Lengueja (Casanöva, 1608 - Arbenga, 1669), religiusu, scritû e stò(r)icu.^[123]
Maté Giorgi (Arbenga, 1650 - Zena, 1728), megu e filosufu, criticu du Descartes.^[124]
Giömu Ma(r)ia Du Carettu (Arbenga, 1670 ca. - Vienna, 1742), puliticu, animatû da rexistènsa de Langhe cuntra i Savoia.^[125]
Ange(r)u Vincènsu Dania (Vûtri, 1744 - Arbenga, 1818), u(r)atû, persunaggiu puliticu e vescu d'Arbenga.^[126]
Gaetano Alimonda (Zena, 1818 - Zena, 1891), cardinâle, assivescu de Tü(r)ìn e vescu d'Arbenga.^[127]
Angelo Diligenti (Arbenga, 1835 - Mortara, 1895), atû de teâtru e cappu-comicu.^[128]
Marcello Amero D'Aste Stella (Arbenga, 1853 - Rumma, 1931), cumandante de ma(r)ìna e puliticu.^[129]
Vittorio Amedeo Rolandi Ricci (Arbenga, 1860 - Rumma, 1951), aucattu, giurnalista e diplumaticu.^[130]
Piergiogio Strata (Arbenga, 1935), studiusu du scistema nervusu e prufesû d'üniverscitè.^[131]
Antonio Ricci (Arbenga, 1950), autû e prudutû pe'a televixùn.^[132]

Remove ads

Pòsti de interesse

Architetü(r)e religiuse

U cumün de Arbenga u l'è eclesiasticamènte a sêde da diocexi de Arbenga e Impe(r)ia, dunca u l'è frasiunàu inte de dife(r)ènti parocchie: Nòstra Scignùa de Puntelungu, San Benardìn (Vaìn), San Michê, Sacru Cö, A Nunsiâ (pe'a frasiùn da Bastìa), Santi Fabiàn e Bastiàn (Campugexa), A Sunta (Leca), Santa Marghe(r)ìtta (Lüxignàn), San Giacumu Mazû (Sàlia), Santi Scimùn e Giüdda (San Fé) e San Zorzu.

Paròcchia de San Michê

A catedrâle de San Michê a l'è a gêxa prinsipâle da sitè, dedicâ au santu prutetû d'Arbenga, San Michê Arcange(r)u. A cianta u(r)igina(r)ia de l'edifissiu a presènta in stìle rumanicu, e pü(r)e nu mancan e testimunianse du seguènte ampliamèntu gòticu, ch'u l'ha purtàu aa creasiùn de dùe navè ai fianchi de quella u(r)igina(r)ia. au XIII seculu a curispunde ascì l'artessa du paviméntu, sbasâ, rispèttu aa ciàssa. Da mensciunà u campanìn, inglubàu inta strutü(r)a numma int'in segundu mumèntu, inte ün di tanti rifassimènti da catedrâle, che ancöi u l'è ün di scìmbuli ciü cunusciüi d'Arbenga, asemme ae sò âtre tûre.^[133]

U(r)ato(r)iu da Nostra Scignu(r)a da Mise(r)icordia, u l'è scituàu in Arbenga Veggia, ai margini de mü(r)aje versu punènte^[134], faciàu in sce 'na ciasetta inte vixinanse du quartê de Turlâ. L'intèrnu u vegghe ina sula navâ cun 'na vorta a butte, fèta de maùi cìn, trafu(r)â in curispundènsa di âti barcui che se ghe dröven. L'atâ de marme(r)u u l'è presiusamènte decu(r)àu, cu'u prebité(r)iu issàu rispèttu au restu de l'àula. Inte dui nicci ai fianchi de l'atâ mazû se trövan due stàttue, incurnixèi cun decurasiùi de stüccu. Chi a vegne cunservâ ascì a càscia da Santìscima Trinitè, ch'a remunta au 1746, ciü ina stàttua de legnu du Cristu Mortu, ch'a vegne daa bütega du Maragliano. In scia faciâ a spicca 'na rapresentasiùn da Madònna e u purtâ u marca a dàtta du 1861. L'edifissiu a ògni moddu u se(r)ea ciü antìgu, cumensàu du 1558, mèximu ànnu da fundasiùn da cungrega arbenganese ch'a pòrta stu numme chi.^[135]
U santua(r)iu da Madònna de Fatima
Santua(r)iu da Madònna de Fatima, se tröva au de là da Sènta, in scia culìna dìta du Munte. Sutta aa paròcchia de San Michê, a gexetta a l'è stèta custruìa inti prìmmi ànni du dòppu guèra pe' vuluntè di abitanti da Do(r)ia e da Mi(r)anda, guidèi dai prève don G.B. Secondo. L'è stèta inaugü(r)â du 1951 aa presènsa du vescu De Giuli. Mudèrna, fèta in stìle neumedievâle cu'a faciâ in prìa a vista dunde se dröve tantu a pòrte de entrâ quantu ì dui barcunetti ch'i reciamman u stìle goticu. U purtâ u l'è fiancàu da dûe culunette ch'e surezzen in fruntun ch'u l'è sènsa l'elemèntu de decuriasiùn urizuntâle.^[136]

Batisté(r)u paleucristiàn

U mèximu argumèntu in detaju: Batiste(r)u d'Arbenga.

L'edifissiu u l'è stètu edificàu intu V seculu, dü(r)ante a ricustrusiùn sitadìna upe(r)â da Flaviu Custansu. U g'ha 'na cianta a furma de decâgunu, surmuntâ da 'n tambü(r)u utagunâle. Au sò intèrnu se tröva ancù l'antìga funte pe'u batézzu e ina sé(r)ie d'afreschi, ch'i remuntan au VI seculu.

Internamènte e öttu mü(r)aje presèntan ascì di nicci de furma alternâ (semi-reunde e quadrè). L'u(r)igina(r)ia vorta tardurumâna, custruìa cu'a tecnica de ànfu(r)e inglubèi inta strutü(r)a a l'è andèta perdüa a càusa du restàuru sbajau fètu intu 1898 da l'architettu Alfredo Dandrade.^[36]

L'architettu purtughese defèti u pensava che a cuvertü(r)a a cupula a duvéva êsse 'n rifassimèntu du periudu rinascimentâle e dunca a l'axeva caciâ zü: ancöi e ànfu(r)e che se truvavan drentu aa otta e sun cunservèi inti nicci du batisté(r)u, e u têitu u l'è ina semplice strutü(r)a de legnu.^[137]

Gêxa de Santa Ma(r)ia in Fontibus

Sêde paruchiâle, a se tröva in Arbenga Veggia, de fiancu aa catedrâle de San Michê, se pènsa ch'a secce stèta custruìa intu 1098 da parte di muneghi benedetìn, pe' selebrà a presènsa de sèrte funti mi(r)aculûse (da chi u vegne u numme apuntu, de in Fontibus).^[138]

A gêxa mudèrna a sa(r)ea 'na ricustrusiùn seisentesca de quella presendènte, pöi "restruttü(r)â" intu Növesèntu, cun a pèrdita de 'na pursiùn de l'edifissiu pe' fa spàssiu au slargamèntu de Vìa D'Aste.

Cuntestualmènte u se perde in afrescu ch'u rapresentàva in panu(r)àmma sitadìn, nu recüpe(r)àu, de che a resta numma 'na futugrafìa, cunservâ inte l'Archiviu Stò(r)icu cumünâle. A faciâ a vegne dunca purtâ in deré de quarche mêtru e vegnen azunte növe decurasiùn de stüccu e pregièi atâ de quellu periudu.^[139]

Santua(r)iu de Puntelungu

U Santua(r)iu u se tröva de lì d'ataccu a l'antìgu punte rumàn che u dà u numme aa zòna, u Puntelungu (ciamàu ascì Puntelòngu o Pontelongu a segunda da prununsia). L'edifissiu religiùsu u l'è gestìu dai fratti franseschèi a partì dau 1965, ma e sò u(r)igini e sun bén ciü antìghe.^[140]

Dae funti u se sa che ina primma furma de uspissiu u l'é(r)a presènte zà primma de l'ànnu Mille, pöi prugrescivamènte ingrandìu fìn a rivà au 1250, quande u razunze ina ciü delineâ urganisasiùn. Ina primma caûlla a vegne invêce mensciunâ cumme Ecclesia S. Mariae Pontis Arociae, culigâ cun l'upe(r)àu di muneghi benedetìn da Gainâ(r)a.^[140]

A gêxa mudèrna a l'è stèta custruìa intu XVIII seculu, a memo(r)ia du mi(r)aculu avegnüu ai 2 de lüju du 1637, in sustitusiùn de quélla presedente.^[141]

Gêxa du Sacru Cö

A Gêxa du Sacru Cö a l'è stèta fundâ intu màzzu du 1895, cu'a posa da primma prìa, au de fiancu da primma culònna aa mancina de l'atâ, pe' pöi êsse benedìa e duvèrta au cültu intu mazzu du 1896.

Quande a vegne avèrta a g'ha ancù u fundu sènsa decurasiùn, questu fìn au 1925, ànnu de l'intervèntu du pitû Sturla de Tü(r)ìn, e pöi de Guida, ch'u pitü(r)a turna a gêxa intu 1957.^[142]

Gêxa de San Benardìn de Siêna

A l'è a sêde paruchiâle pe'u quartê de Vaìn, au de là da Sènta. A strutü(r)a a l'è stèta ti(r)â sciü intu 1467 dai fràtti minù(r)i, ch'i sèrnen a zòna perché abasta distànte dau sèntru sitadìn, ma ascì pe'a vixinànsa cu'a Via Julia Augusta. L'inaugurasiùn a vegne fèta inte l'utùbre du 1480 e in cuntempuranea se custruìsce ascì u vixìn cunvèntu.

Intu Settesèntu vegne ancù ampliàu rispèttu aa ciànta u(r)igina(r)ia, pe' pöi esse ricunvertìu a uspeâ sutta au duminiu fransése, anche se cu'i inissi du XIX seculu, doppu a caütta da Repübbrica Lìgü(r)e, a strutü(r)a a vegne serâ e a càzze in abandùn.

Restruttüàu cumme caserma militàre sutta ai Sabàudi, vegne in pàrte recupe(r)àu a destinasiùn religiùsa numma intu 1961 (grassie a l'interesamèntu ascì de l'Istitüu Internasiunâle di Stüddi Lìgü(r)i e du prufesû Nino Lamboglia), mèntre trèi ànni doppu a vegne furmâ a növa paròcchia.^[143]

Paròcchia de Leca

Gêxa paruchiâle da Sunta, du 1790, se tröva pôcu a munte du nücleu stò(r)icu da frasiùn. Faciâ diretamènte in scia Vìa au Piemunte, u de fö(r)a u l'è de prìa, cun di insèrti in laterissiu.^[144] A navâ ünica, a cuntegne di dipinti e de ope(r)e pregièi, fra sti chi ina presiùsa pà(r)a d'atâ, de(r)ivâ daa presedente paruchiâle, dedicâ a Santa Ma(r)ìa du Bòsse(r)u.^[27]
U(r)ato(r)iu da Santìscima Nunsiâ: sêde da cungrega de San Pe(r)u, dedicâ au santu prutetû da frasiùn. L'edifissiu u se tröva d'ataccu aa gêxa da Sunta, tantu d'avêghe a faciâ in lìnea au corpu prinsipâle. L'aula au sò de drentu a l'è cuvèrta a butte, u vulümme u l'è ucupàu a l'entrâ dau bazamèntu du campanìn, mèntre au fundu u fenìsce cun in abscide squadràu.^[145]
Gêxa de Santa Ma(r)ìa du Bosse(r)u (o du Bòssa(r)u), fiancâ au semité(r)iu uttusentescu, a l'è stèta custruìa inte l'epuca medievâle fòscia du seculu XII, pü(r)e se segundu âtri stüddi a pu(r)ea fina remuntà au IX seculu.^[146] Ritegnüa in'antìga dipendènsa du munastê benedetìn da Gainâ(r)a, a l'é(r)a a veggia paruchiâle du paise. A l'è stèta fòscia abandunâ pe'e cunseguènse de 'n teramòttu intu seculu XVI^[27], o ciü semplicemènte pe'u spustamèntu du sèntru abitàu lecaiö ciü versu u növu cursu da Sènta. A strutü(r)a a presènta 'na faciâ de prìe a vista, mèximu mate(r)iâle ch'u custituìsce u campanìn, che podâse ch'u secce du Quattrusèntu. Cu(r)iusamènte a due navè, a cuntegnìva au sò de drentu di afreschi du seculu XV, purtèi inta gêxa de San Benardìn a Vaìn pe' metîli au segü(r)u in seguitu du restauru purtàu avanti dau Rotary Club a(r)ascìn. Stu travaju lì u l'ha permessu de rangiâ u têitu e e mü(r)aje, che i versavan int'in stàttu preca(r)iu.^[147]

Paròcchia de Campugexa

Gêxa paruchiâle di Santi Fabiàn e Bastiàn, inta ciàssa, custruìa intu seculu XVII e inse(r)ìa fra l'u(r)ato(r)iu e a canònica. Daa faciâ a cabanna, marcâ da finte culònne e cun intu mezzu 'na grossa lünetta semireunda. Nasciüa in sustitusiùn da veggia gêxa paruchiâle, ancöi u(r)ato(r)iu, i travai i sun cumensèi intu 1657 e i sun terminèi intu 1665, ànnu da sò benedisiùn.^[148] A ünica navâ, a cunserva l'atâ ch'u l'é(r)a stètu du Santua(r)iu de Puntelungu.^[149]
U(r)ato(r)iu de San Giuànni u Batìsta, ben ciü antìgu de l'udierna gêxa da paròcchia, ai inissi u l'é(r)a dedicàu ai Santi Fabiàn e Sebastiàn.^[150] A primma sò atestasiùn a remunta au 1476. Inisialmènte au de sutta da gêxa de San Zorzu, u l'utegne u titulu de parocchia a partì dau 1616. Vista a necesitè de edificâ ina gêxa ciü grande u se trasfurma in u(r)ato(r)iu, cun l'intitulasiùn d'aù.^[151]
Capelétta de San Bastiàn, inta lucalitè de Murteu, a vegne fèta versu a fìn du seculu XV, inisialmènte au de sutta da gêxa de San Zorzu. Se tratava du sèntru religiusu de Murteu, ben ciü antìga a zà atestâ aturnu au 1225.^[152] Caütta in disüsu a seguitu de l'abandùn da burgâ, avegnüu a partì dau seculu XVI e ancù danegiâ a seguitu du teramòttu du 1887, a l'è stèta recüpe(r)â a partì dau 2009 e turna duvèrta au cültu dau 2016.^[153]

Paròcchia de San Zorzu

Gêxa veggia de San Zorzu, a l'è a stò(r)ica paruchiâle da lucalitè, de antichìscima edificasiùn, pà che a remunte ai seculi VI e VII. Au prinsippiu da sò sto(r)ia priuràu au de sutta di benedetìn da Gainâ(r)a, du seculu XVII a l'a visciüu 'na fase de declìn, vista a scumparsa da ciü parte di vilaggi ch'i l'é(r)an sutta au sò cuntròllu. Vegnüa sutta aa parocchia de Campugexa, a l'è stèta trasfurmâ in gêxa semite(r)iâle. A strutü(r)a cumme a veghemmu ancöi a l'è de stìle rumanicu, a l'intèrnu a cunserva di pregièi cîcli de afreschi, ch'i remuntan au Quattrusèntu e au Sinquesèntu, fra tütti, quelli ispirèi aa Divina Cumédia.^[154]
Gêxa növa de San Zorzu, a l'è a paruchiâle da lucalitè, avèrta a partì dai ànni 1960 pe' tütelà a cunservasiùn de quella veggia, a se tröva vixìn ae opere paruchiali, ti(r)èi sciü ascì ste lì intu mèximu periudu. Intu 1964 defèti San Zorzu a l'è turna vegnüa paròcchia, sepa(r)â da Campugexa pe' vuluntè du vescu Gilberto Baroni e pe' l'ucaxùn u l'è stètu benedìu u növu edifissiu, in stìle mudèrnu.^[155]

Paròcchia da Bastìa

Gêxa paruchiâle da Santìscima Nunsiâ, a l'è scitüâ inta parte bassa du burgu da frasiùn, custruîa a partì dau 1623. In seguitu a l'evulusiùn de l'insediamèntu, zà dau 1518 i abitànti da Bastìa i l'axevan sernüu de custruì 'na növa gêxa, passandu u sèntru religiusu daa gêxa de San Steva a sta lì, ch'a l'é(r)a ancù numma in u(r)ato(r)iu. I travai de custrusiùn i finiscen du 1630, ànnu de quande a vegne benedìa. In stìle ba(r)òccu, a faciâ a l'è caraterizâ da 'n impunènte fruntùn, mèntre u de drentu u l'è a trê navè, cuvèrte cun de vorte a cruxe(r)a quelle ai fianchi e a butte quella de mezzu. A cunserva fina dui atèi pregièi, dedichèi a Sant'Antôgnu e aa Madònna du Rusa(r)iu, fianchèi a quellu mazû.^[156]
U(r)ato(r)iu da Santa Cruxe, in fàccia aa gêxa, u se presènta cumme 'na strutü(r)a semplice, daa faciâ intunacâ (dund'in simma u se ghe dröve in barcùn strumbàu) e cu'u têitu a dui campàe. U de drentu u l'è fètu de 'n'àula abasta grossa, ch'a se cunclüdde cun in abscide semiriundu. Cunserva ascì in atâ setesentescu cun tantu de côru de legnu. U l'è a sêde da lucâle cunfraternita.^[157]
Gêxa de San Steva de Massà(r)u, au fiàncu da stradda che daa Bastìa a porta a Sènexi, a l'è stèta mensciunâ pe'a primma votta du 1271. L'edifissiu u se presènta de stìle rumanicu, cun ancù a strutü(r)a uriginàia du Duxèntu, a parte che pe' quarche mudifica di periudi sücescîvi, cumme l'azunta de l'abscide quadràu. A dêve a sò denuminasiùn da l'antiga vìlla de Massa(r)u, tantu che a rapresentava l'antìgu sèntru religiusu de sta chi.^[158] Au sò intèrnu a cunserva ina sé(r)ie de afréschi datèi fra u 1383 e i inissi du seculu XV: dau presbité(r)iu se ponen vegghe a mòrte armâ de èrcu e frécce o ancù in scia cuntrufaciâ truvemmu a rapresentasiùn de San Cristoffa, cun l'intèntu de benedì chi u sciurtiva daa gêxa.^[159] A l'ha persu u titulu de paròcchia in seguitu au svilüppu du burgu da Bastìa, lasciandulu intu 1518 aa Santìscima Nunsiâ.^[160]
Cappella de San Benardu, in simma au burgu da Bastìa, dau vulümme picìn e squadràu, presènta in campanìn a vé(r)a ascì, ch'u svetta surva aa faciâ. U de drentu u l'è cuèrtu da 'na vorta a butte, mèntre u têitu, au de föra, u l'è cianéllu. Se ghe tröva au de drentu in atâ de stüccu du Settesèntu e ascì 'na pa(r)a d'atâ incurnixâ, ch'a pîa a ciü pàrte du presbité(r)iu.^[161]

Paròcchia de Sàlia

Gêxa paruchiâle de San Giacumu Mazû: in simma au burgu, a gêxa a l'ha trê navè, quelle de fiàncu custruìe adòssu au vulümme de quella de mezzu. Au sagràu l'è puscibile acedde grassie a 'n'impunènte sca(r)inâ, ch'a parte dae canòniche.^[162] A primma mensciùn fèta aa gêxa saliàsca a remunte(r)ea au 1236, ancù intitulâ a San Giacumu e Cristoffa. Ai 11 d'arvì du 1515, a cumünitè a sciorte a utegnì l'auturizasiùn daa diocexi de pué custruì ina funte pe'u batézzu ligâ aa catedrâle ingàuna. A gêxa cumme a veghemmu ancöi a nasce pe(r)ò int'in periudu sücescìvu, cun l'ampliamèntu e a ricustrusiùn upe(r)èi intu 1622, quandu u vegne custruìu ascì u campanìn. A primma messa a vegne pe(r)ò selebrâ sulamènte intu 1636.^[163]
U(r)ato(r)iu di Santi Giacumu e Feìppu: u se tröva pôcu ciü in bàssu rispèttu aa gêxa, a l'è ina custrusiùn picìna e sobria, dutâ de in campanìn a véla. Cun in têitu a due campè, a faciâ a l'è sobria, cu'a pòrte surmuntâ da 'na lünetta semireunda, In scia drîta rispèttu a l'entrâ a se pò vegghe ina lugetta afrescâ, cun au sèntru a rapresentasiùn da Madònna cu'u Bambìn. Au de drentu, in seguitu ai ürtimi travai fèti du 2023, u l'è stètu descuvèrtu in cîclu d'afreschi du seculu XVI, dund'a l'è rafigü(r)â a scêna du Cristu in crûxe, ciü âtre figü(r)e ch'e sun stète cuscì recüpe(r)àe.^[164]

Paròcchia de Lüxignàn

Gêxa paruchiâle de Santa Marga(r)ìtta d'Antiòcchia, a se tröva a l'imbuccu du nücleu stò(r)icu da frasiùn. A remunta au seculu XV, scibèn ch'a vegne numinâ pe'a primma votta du 1258. Cun 'na cianta a crûxe latîna, l'àula a l'è frasiunâ in trê navè. Au vulümme da navâ de mezzu sun stèi pöi rembèi quelli de âtre dûe, cuscì cumme u campanìn ch'u l'è tacàu aa faciâ e u remunta au seculu XVI. L'edifissiu u l'è stètu ingrandìu aturnu au 1630 cun l'azunta de 'n côru gi(r)àu a mezudì e, sücescivamènte, l'è stèta rangiâ a faciâ, tripartîa verticalmènte. Impunènte u Cristu cunservàu surva a l'atâ, mèntre in sciu sufittu afrescàu, incurnixâ da in medajùn a se vegghe a figü(r)a da santa dedicatâ(r)ia.^[165]
U(r)ato(r)iu de San Bertumê: a strutü(r)a d'ancöi a l'è stèta ti(r)â sciü du 1780, in scia bàse de quella presedènte, mensciunâ du 1585 e dedicâ a San Lu(r)ensu, vegnüa zü quarche tèmpu primma. Se tröva in mezzu ae cà du burgu, a pôca distansa daa gêxa. Cun ciànta retangulâre e ciütòstu lungâ, au de fö(r)a u cumpa(r)ìsce mudestu, cu'a faciâ frasiunâ inte dui livélli da 'na curnixe. Ai dui fiànchi, due finte culònne intunacàe. U l'è a sêde da cungrêga du paise, dedicâ a stu santu chi.^[166]

Paròcchia de San Fé

Gêxa paruchiâle di Santi Scimùn e Giüdda: a se tröva lungu a pruvinsâle che da Vaìn a pòrta a Villanöva. A strutü(r)a a l'è u(r)igina(r)ia du XIV seculu, ma u campanìn (ch'u remunta au seculu XII) u rizülta êsse de stìle rumanicu. L'âtribusiùn ai dui sànti a l'è avegnüa int'in segundu mumèntu, defèti presedentemènte u santu dedicata(r)iu u l'é(r)a San Fé. Da l'àula spartìa inte trê navè (quella de mezzu cuvèrta a capriè, e âtre dûe a cruxe(r)a), au de drentu a l'è caraterizâ daa presènsa de pilàstri in laterissiu cu'a base utagunâle, racurdèi da àrchi gotichi. Inta mü(r)aja da navâ de drìta se cunservan di afreschi ch'i mustran e scêne da vitta de San Giuànni u Batìsta.^[167]
U(r)ato(r)iu de San Giuànni Batìsta, edificàu du seculu XV, se tröva au de fiancu da paruchiâle e u cunserva au sò intèrnu ina sé(r)ie de afreschi du 1574 atribuìa a Bartolomeo Bottoneri de Che(r)àscu. Sti lì i sun presènti ai dui làtti de l'àula (cuvèrta a butte) e inta cuntrufaciâ, che e sun e parte ciü antìghe de l'edifissiu. U vegne rapresentàu l'episodiu da pasciùn e da messa in crûxe de Cristu. A l'è a sêde da cunfraternita du paìse. Au de fö(r)a, de cuntru, l'edifissiu u se mustra sobriu, cu'u têitu a cabànna e a faciâ cu'n barcùn riundu.^[168]

Aree archeulogiche

I rèsti da baxìlica de San Vitûre, in Puntelungu
I basamènti de l'anfiteâtru rumàn d'Arbenga
Cumplèssu Archeulogicu de San Clemente, piàu da Vaìn
U Pilùn, in scia Julia Augusta

Baxìlica de San Vitûre: scitu de interesse archeulogicu ch'u se tröva in Puntelungu e u mustra i rèsti de 'n edifissiu religiusu du seculu V, ligàu a in cumplèssu de tumbe "aa capüsìna" sempre du mèximu periudu, ch'u se truvava au levante e au meridiun de stu chi. Dandu amèntu ai stüddi du Lamboglia u pà che sta gêxa chi a l'agge sübìu ina sé(r)ie de mudifiche, survetüttu cun l'elevasiùn da pavimentasiùn de l'abscide inte l'ànnu mille e u restrinzimèntu da navâ cun l'azunta de culònne de recüpe(r)u da di munumènti rumài.^[169]^[170]
Baxìlica de San Calòcciu, cumplessu culucàu au de fö(r)a de mü(r)aje sitadìne, intu versante nord du Munte de San Martìn. L'è furmàu dai resti d'in insediamèntu fünera(r)iu, dund'a l'è stèta ti(r)â sciü a gêxa, inta primma metè du seculu VI, seguia pöi daa custrusiùn d'in munastê inte l'etè de mezzu. U l'ha funsiunàu ascì cumme cunvèntu de muneghe Agustiniâne e Clarisse, armenu fìn au 1593, pe' pöi cazze in abandùn.^[171]
Anfiteâtru ruman: du II seculu d.C., u se tröva inte 'na pusisiùn panurammica in scia culìna du Munte de San Martìn, prubabilmènte là dunde se truvava u nücleu de Albingaunum, au de fö(r)a da sitè rumâna e da vixìn aa Via Julia Augusta. U l'axeva ina ciànta elittica cu'i assi de 72 mêtri pe' 52, scumpartìu in sce trèi livélli: vistu u spassiu ridòttu dund'u s'erzeva, u l'é(r)a stètu fina necesariu custruìghe di tèrracìn de cuntenimèntu pe'e tribüne. Ancöi se ponen vegghe numma i rèsti da parte a setentriùn, ch'a se fàccia versu a sitè. Inti seculi u l'ha cangiàu ascì de destinasiùn, finendu pe' êsse duve(r)àu cumme campusantu dai muneghi da vixina abasìa de San Martìn.^[172]^[173]
Terme rumâne, intu léttu da Sènta, pôcu a munte du mudèrnu Punte Russu, segnu du svilüppu da sitè de Albingaunum in epuca impe(r)iâle inta cianü(r)a a meridiun du nücleu ciü veggiu. Scibèn che a zôna a secce aù traversâ daa scciümai(r)a, besögna pensà che a quelli tèmpi u sò cursu u l'é(r)a ben dife(r)ènte. E terme e u cumplèssu paleucristiàn de San Clemente sun vegnüi aa lüxe intu mèntre che se faxevan i scâvi pe'u slargamèntu du léttu da Sènta, fra u 2001 e u 2002. A segunda du periudu de l'ànnu se ponen ancù vegghe e pìlle de l'acquedòttu rumàn (növe in tüttu), u margine da veggia spunda de mancìna da scciümài(r)a e e fundamènta du Mü(r)ìn da Branca, ch'u remunte(r)ea au 1587. In gì(r)u aa gêxa de San Clemente sun stète rinvegnüe fìna de tumbe, cun di sarcofaghi in prìa de Finâ.^[174]
Cumplèssu da Via Julia Augusta, antiga stradda rumâna incumensâ du 13 a.C. sutta l'impe(r)atû Augüstu. Lungu u sò traciàu, fra Arbenga e A(r)àsce, se ghe faccian e ruvìne de au mênu sètte edifìssi de st'epuca chi, datèi fra u I e u II seculu d.C., sinque identifichèi cumme fünerà(r)i.^[175] Pòcu distante, dau traciàu, defèti, u se pò vegghe u Pilùn, edifissiu a ciànta retangulâre frasiunàu in sce trèi livélli e caraterizàu da 'na strutü(r)a estèrna de bluchétti squadrèi disposti in fi(r)èi urizuntâli utegnüi travajandu a scciàppu de prìe de scciümài(r)a.^[176] U munumèntu u l'è stètu restauràu intu 1892 da l'architettu purtughese Alfredo Dandrade, de moddu da recüpe(r)âne a furma ch'u l'axeva in u(r)igine.^[177]

Architetü(r)e sivìli

Palassi stò(r)ichi

U Palàssiu veggiu, dau Batiste(r)u
U de föra du palàssiu du Vescu
Palàssiu e tûre da famìa Còsta-Du Carettu
Palàssiu Oddu cu'a sò tûre
Palàssiu Pe(r)usu-Seulla
San Dumenegu, a faciâ
Palàssiu Rulandi-Ricci-Capelìn
Palàssiu e ciasetta de San Scî
Tûre Cassulìn, da Vìa D'Aste
Tûre Lengueja Do(r)ia, dai Quattru Canti
A tûre di Navùi

Palàssiu Veggiu du cumün, u se tröva in Arbenga Veggia, fiancàu aa catedrâle, u l'é(r)a l'antiga sêde du cumün inte l'etè de mezzu. A s'è cunservâ ancù l'antìga loggia, in u(r)igine destinâ ae asemblêe pupulâri, insemme aa sâla di cunsuri, au cian terén. Au cian de d'âtu, drentu aa Tûre Sìvica, u salùn du pudestè, ch'u ghe se pò acedde muntandu a sca(r)a presènte inta faciâ gi(r)â versu u Batiste(r)u.^[178] Dau 1933 u l'è a sêde du Sivicu Müseu Ingaunu, cumme vusciüu dau prufesû Lamboglia.^[179]

Palàssiu du Vescu, a l'è stèta a sêde vescuvîle da diocexi d'Arbenga fìn au 1954, annu inte che sta lì a l'è stèta spustâ intu Palàssiu Còsta-Balestrìn. L'edifissiu pe' cumme u veghemmu aù u l'è duvüu au fètu ch'u l'é(r)a stètu rangiàu du Sinquesèntu, mèntre a l'intèrnu se cunservan ancù di afreschi du seculu XV, au de drentu se tröva u Müseu Diucesàn.^[180]

Palàssiu Còsta-Balestrìn (o Còsta-Du Carettu), inta ciàssa di Leùi, de derê aa Catedrâle de San Michê, abitasiùn nobile in stìle rinascimentâle. A tûre, ch'a spicca pe'u sò prufìlu rispèttu ai âtri edifissi da ciàssa, a l'è stèta ti(r)â sciü de prubabile intu seculu XII, pe' pöi vegnì inglubâ inte Cà di Còsta, fète custruì inta primma metè du Sinquesèntu e pöi finìe in man ai Du Carettu de Balestrìn intu 1723. Cu'a mòrte de l'ürtimu espunènte da famìa, u palàssiu u l'è stètu dunàu aa diocexi e u l'è vegnüu a növa sêde du vescuvàu.^[181]

Palàssiu du cumün, inta ciàssa de San Michê, a l'è a növa sêde du municìpiu, ti(r)àu sciü inte l'Öttusèntu partendu da arcüne cà che zà l'existevan, füse inte 'n ünicu edifissiu. L'è caraterizàu da 'na faciâ dau stìle neuclàscicu, frasiunâ in trèi urdini e u cumprènde fina a Tûre Malasemènsa, ch'a l'uspitava intu Seisèntu e prixùi sitadìne. ^[182]

Palàssiu Oddu, palàssiu impunènte, aa mòrte du prupieta(r)iu Gio Maria Oddi intu 1623 u vegne pe' sò vuluntè duve(r)àu cumme sêde de 'n culêgiu. U s'è u(r)iginàu a partì daa fuxùn de ciü custrusiùi che zà e l'existevan, pe' dà vìtta aa strutü(r)a che veghemmu ancöi. Du 1637 u vegne culigàu, cu'n portegu, aa gêxa de San Carlu, cunvertìa resentemènte in auditorium. Inti tèmpi muderni u l'òspita a bibliutêca sìvica e u müseu de màgiche traspa(r)ènse, cun l'espusisiùn du piàttu blö e âtri repèrti rescuvèrti dae antìghe necropuli rumâne.^[183]^[184]

Palàssiu Pe(r)usu-Seulla, palàssiu ch'u dà in scia ciàssa de San Michê e ch'u presènta ina faciâ du tardu Sinquesèntu, nuché 'na tûre du seculu XIII, mèntre l'intèrnu u l'è decu(r)àu cun afreschi du Seisèntu.^[185] U pia u numme dai antìghi prupietâ(r)i, üna de ciü impurtanti antìghe famìe arbenganesi. Ancöi u l'ospita u Müseu Navâle Rumàn e a sesiùn ingauna de l'Istitüu Internasiunâle de Stüddi Lìgü(r)i.

Palàssiu D'Aste, cumisciunàu inti seculi daa ricca famìa di D'Aste, u l'è in gran cumplessu d'edifissi ch'u furma l'intregu isulàu in fàccia au Palàssiu Veggiu du cumün. A sò parte ciü antiga, dìta a Cà d'Aste, a l'è du Trexèntu e a se fàccia in sce Vìa Cavour, pöi e ghe sun e â(r)e cunusciüe cumme Cà D'Aste-Bassu e Cà Fieschi-Ricci che, insemme au rèstu du palàssiu, e sun stète slarghèi e rangièi du Quattrusèntu e du Settesèntu. Au dì d'ancöi, int'in gran salùn du cian nobile, s'è recavàu a sâla du cunseju du Cumün d'Arbenga.^[186]

Cumplessu du cunvèntu de San Dumenegu, cumplessu de edifissi ch'u l'ingloba i resti de l'insediamèntu di fràtti dumenichèi, u se fàccia in scia ciàssa cu'u mèximu numme intu quartê de San Scî. Descrìtu zà intu seisentescu Sacro, e vago Giardinello, cumme "furtessa invinsibile"^[187] e ancù primma inta sò furma u(r)igina(r)ia inte vìxite apustôliche du Mascardi (1585), u se sa che a gêxa a presentava inisialmènte trê navè e che l'impiantu u l'è stètu revulüsiunàu pròpiu inta primma parte du seculu XVI. U cunvèntu cu'u sò ciostru sun de lungu stèti di punti de rife(r)imèntu pe'a cumünitè ingàuna, tantu che dife(r)ènti e sun stète e dunasiùi fète dae famìe arbenganesi a sta gêxa chi. Antigamènte, inta bibliutêca du cunvèntu, u l'é(r)a cunservàu adi(r)itü(r)a l'archiviu cumünâle.^[188]

Palàssiu Rulandi-Ricci, nasciüu da l'acurpamèntu de ciü edifissi de epuche presedènti (spiccan ancù ben due tûre), u Palàssiu u l'é(r)a fìn au seculu XVI prupietè da famìa di Lengueja, pe' passà in man ai D'Aste pe' vìa matrimuniâle du seculu XVII e aa fìn regi(r)àu da in rammu de sta famìa chi a quélla di Rulandi, intu 1749. Chi u l'è stètu uspitàu ascì l'incuntru fra u generâle Massena e Napuleun, ai tèmpi da Campàgna de l'Itàlia. L'è dai ànni '60 pusedüu dau cumün arbenganese.^[189]

Tûre e Cà di Cassulìn: d'in fàccia aa gêxa de Santa Ma(r)ìa, a l'è in òttimu esempiu de architettü(r)a du seculu XIII, vistu ch'a cunserva ancù u bazamèntu de prìa, separàu dau restu (caraterizàu dai maùi a vista inta parte âta) grassie a 'na curnìxe. A svetta cu'i sò 21 mêtri d'artessa.^[190]

Tûre Lengueja Do(r)ia, cà-tûre ch'a se caraterizza pe'a sò impunènsa, a l'è apartegnüa a ste due famìe arbenganesi. Se tröva dai Quattru Canti, dunde se incruxan u cardu e u decümàn du sèntru arbenganese. Dau caruggiu intitulàu a Baccio Emanuele Maineri a se pò ancù vegghe ina serie de bîfure quatrusentesche, mèntre daa parte faciâ in sce Vìa de Medaje d'Ò(r)u e spìccan tantu 'na bîfura rumanica che 'na trîfura de stìle goticu, fòscia da datà fra i seculu XIV e XV. ^[191]

Tûre di Navùi (o Tûre Navùn), du tüttu scìmile inta sò primma fase de custrusiùn a quelle di Lengueja e di Seulìn, a se faccia versu a Vìa de Medaje d'Ò(r)u. Pü(r)e se sbasciâ, a spìcca inti cunfrunti di âtri edifissi d'in gì(r)u. A se presènta cun quattru cièi e a l'è caraterizâ da 'n basamèntu custituìu da di picìn blòcchi de prìa, cumme mustrau dai restauri da fìn di ànni '50. Stu lì l'è surmuntàu daa parte de mezzu, inglubâ inte l'edifissiu e ancù da l'ürtimu livéllu fètu de laterissiu. A primiscima famìa prupietària a pà ch'a fusse quella di Lengueja, seguìa inti ànni dai Scrivani e ancù dai Navui. Fìn ai ànni '20 in man ai Montano, ancöi a l'è pusedüa dai Ferrari.^[192]

Vìlle stò(r)iche

A vìlla Anfossi, aa Bastìa
A vìlla D'Aste, inte Leca
Purtâ da vìlla du Cian Bellìn (San Fé)
Vìsta da Cà Russa o Cà du Munte
A Cu(r)umbe(r)a, vìsta daa Julia Augusta

Vìlla D'Aste, rexidènsa da famìa, a se tröva inta frasiùn de Leca, pôcu dòppu u A Purtassa e versu E Sìmme, a se presènta cumme in cumplessu cun tantu de tûre. Catâ dai Seulìn intu 1720, a vìlla a l'è mensciunâ pe'a primma votta inti catastri du 1613 e a se inse(r)isce intu scistemma de custrusiùn ville tipicu de quellu periudu.^[193] Chi se trövan u(r)iginâli furme architetoniche e artistiche, vistu ch'a l'è cumposta da dui fabrichèi distinti, culighèi ün cun l'âtru dau turiùn russu, ch'u g'ha, au de surva, 'na spessa curnìxe, cun di elemènti decurativi ch'i sporzen. Pe' de ciü inta pàrte au meridiùn, versu u stradùn, se vegghe ancù ben a mü(r)aja rinfursâ, ch'a serviva cumme demarcasiùn ascì da prupietè agricula e u purtâ d'ingressu cu'u stemma de rapresentansa.^[194]
Vìlla Còsta (o du Cian Bellìn), ti(r)â sciü fra a fìn du seculu XVI e u cumènsu du XVII dai frèi Còsta, a se tröva a San Fé inta regiùn cu'u mèximu numme. A pusisiùn pe'a sò custrusiùn a l'é(r)a stèta sernüa vista a vixinansa da sitè e a tranquilitè du pòstu, ideâle pe' l'instalasiùn de 'n giardìn scignurìle, cun tantu de decu(r)asiùi de marme(r)u e de funtâne. A vìlla a presènta, versu a pruvinsâle ch'a porta in Lüxignàn in carateristicu purtâ d'ingressu in bügnàu, ch'u l'inmetteva versu u giardìn da prupietè, in sciu che se ghe faciavan a cà veggia dìta "A Tûre", 'na capélla privâ dedicâ a San Giuànni u Batìsta e a rexidènsa stessa, pü(r)e s'ancöi du cumplessu u(r)igina(r)iu u l'è restàu pôcu.^[195]
Vìlla Anfossi (u Paraxu), a se tröva aa Bastìa, a rexidènsa a se presènta cumme vilùn furtificàu e a sa(r)ea stèta ti(r)â sciü la dunde primma u gh'é(r)a u cumplessu furtilissiu da "Bastita", vusciüa dau cumün d'Arbenga versu a fìn du Duxèntu^[196], tantu che di resti da custrusiùn u(r)igina(r)ia resültan inglubèi inte l'edifissiu.^[197] A l'è vegnüa prupietè da famìa Anfossi^[198] du seculu XIX e a l'è stèta trasfurmâ in tegnüa agricula, ben vixibile passandu daa Vìa da Cêve, versu dund'a se fàccia intu versante nord. A presènta elementi carateristichi, fra sti chi a merlaü(r)a inta parte âta de mü(r)aje, nuché èrchi de maùi e barcùi a bifura.
Villa Borea-Ricci, cunusciüa ascì cumme u cunvèntu de muneghe de San Fé, vista a destinasiùn ch'a l'ha avüu a partì dau 1903, quand'e sun rivèi in Arbenga quatòrze muneghe Ursulìne scapèi daa Fransa, in esiliu vista l'emanasiùn lézze Combe, che gh'axeva pruibìu l'insegnamèntu. Avanti ch'a l'avesse sta funsiùn religiusa a l'é(r)a a rexidènsa di marchesi, che difatti i s'e(r)an mustrèi ben dispunibili a uspitâle. Inti ànni u cunvèntu u vegne ascì trasfurmàu inte 'n istitüu sculasticu pe' l'aviamèntu magistrâle, ricunusciüu ufisialmènte du 1936, asèmme ae scö(r)e meddie. A cumünitè a se desfà intu nuvèmbre du 1991, quande a San Fé restan numma che sètte religiuse, mèntre du 2017 ascì e ürtime trê l'han lasciàu sta sêde, che cuscì a l'ha seràu du tüttu.^[199]

Villa Cu(r)umbe(r)a, ai cunfìn cun A(r)asce, inte vixinanse du riàn cu'u mèximu numme, a l'è stèta ti(r)â sciü daa famìa Ferrero intu seculu XVI. A se presènta difatti cumme 'n vilùn masicciu, segundu e furme tipiche de quelli tèmpi^[200], cunturnàu ai quattru canti da de vedette^[201] inse(r)iu fra i u(r)ivéi ch'i apartegnivan ai Triglia e vendüi a sta famìa chi du 1565. A faciâ prinsipâle a l'è tenzüa de russu, cu'u grossu stemma di Ferrero ch'u se vegghe surva a l'entrâ e e curnixe decurèi di âti barcùi, ch'i portan a lüxe au cian nobile. A ciü parte di ambiènti a presènta de vorte a padijùn o a cruxe(r)a, mèntre u cian de sutta u l'ha avüu pe' di anni 'na destinasiùn agricula. Avanti ch'a vegnisse rangiâ e trasfurmâ cun ubietìvi türistichi, a l'axeva sübìu in periudu d'abandùn, pe' pöi êsse duve(r)â cumme archiviu.^[202]

Cà du Munte (o Cà Russa), mensciunâ pe'a primma votta du 1553 cumme prupietè de Pietro Cepulla, a se cunfurma cumme vìlla de campagna, ligà ai fundi agriculi d'in gi(r)u, apartegnüi aa mèxima famìa. Inti ànni a l'ha sübìu ciü d'in travaju e l'ha piàu u numme de Cà Russa vista a tinta sernüa pe'u de fö(r)a fra a fìn de l'Öttusèntu e i cumènsi du Növesèntu. A strutü(r)a d'u(r)igine a se cunusce ancù intu cian bàssu, ch'u g'ha de stànsie ch'e cunservan a tipica cuvertü(r)a a cruxe(r)a, mèntre i cièi survaelevèi l'han vistu u frasiunamèntu di ambienti, avegnüu inte l'Öttusèntu, a creâ de növe stansie.^[203]

Âtre architetü(r)e

U veggiu maxéllu cumünâle, inta Do(r)ia
U Punte Russu, vistu da Vaìn
U Puntelungu

Veggia sêde da Federasiùn, aa Ma(r)ìna, a l'è stèta a primma sêde da Federasiùn Agricula, custruìa inti ànni Vinti e duve(r)â da sta chi fina inti ànni Setanta, cun di lucâli in üsu ascì a l'INPS e ina sâla pe'e rapresentasiùi, pöi vegnüa u Cìne-Teâtru Astor, ch'u l'è stètu in funsiùn ancù pe' di ànni. A strutü(r)a, vinculâ dau 2009, a se desvilüppa in sce dui cièi e, de de fö(r)a, a se presènta cu'ina faciâ squèxi munumentâle, dau güstu neu-clascicu.^[204]
Maxéllu cumünâle, inta regiùn da Do(r)ia, a Vaìn, u l'è stètu ti(r)àu sciü primma du 1939, fòscia fra a fìn de l'Öttusèntu e l'imprinsippiu du Növesèntu, de fiancu aa mudèrna SP6. A custrusiùn, rè(r)u esempiu d'architetü(r)a indüstriâle minû supravisciüa fina au dì d'ancöi, a l'è a cianta retangulâre e a g'ha, de fö(r)a, de decurasiùi de güstu neu-clascicu, cun di barcùi a èrcu e in timpanu cu'in rusùn riundu in scia faciâ prinsipâle.^[205]
Veggia cà cumünâle de Campugexa, custruìa inti prìmmi ànni du seculu XX, se tröva là dund'e gh'e(r)an e ruvine da cà da cungrega, caütta in disüsu aa metè du seculu XVII. In u(r)igine l'edifissiu u l'é(r)a de cianta retangulâre, cun numma in cian e tantu de 'na lòggia picìna in sciu frunte. U l'ha de lungu rapresentàu u cö da vitta sivìle du paise, avanti ch'u divegnisse ina frasiùn d'Arbenga, du 1933 u l'è stètu cunvertìu cumme palàssiu de scö(r)e e issàu de 'n ciàn, ancù dòppu l'è vegnüu 'n ufissiu pustâle.^[206] In scia faciâ u se tröva ascì u munumèntu ai caütti da Primma guèra mundiâle, inaugu(r)àu du 1921 aa presènsa du scindicu Santino Durante e scurpìu da l'artista arbenganese Antonio Maragliano.^[207]
Puntelungu, inta regiùn che da stu chi a l'ha piàu u numme, u l'è in lungu punte a dexe èrchi, d'ancöi interèi, ch'u servìva a traversà A Sènta, che fina au Duxèntu a passava pe' de chi.^[208] Se credéva che u Puntelungu u fusse de l'etè rumâna ma, cu'i stüddi du Lamboglia, s'è descuvèrtu che pe' cuntru u l'è ina custrusiùn de l'Âtu Mediuevu, fòscia vixìna au scitu dunde a Via Julia Augusta a traversava a scciümai(r)a, scicumme ch'u nu l'è segü(r)u che a pasesse pròpiu in curispundènsa du punte.^[209]
Punte Russu, ufisialmènte intitulàu au Libero Emilio Viveri, u l'è in punte mudèrnu ch'u lìga u sèntru d'Arbenga cun Vaìn, inaugü(r)àu ai 24 de dixèmbre du 1995 au pòstu de quellu ruinàu daa bü(r)a du 5 de nuvèmbre du 1994. U Punte Russu, a ina sula campâ lunga 100 m e larga 15, u g'ha ina strutü(r)a ciütostu rè(r)a, tegnüa sciü da in sulu èrcu missu intu mezzu de due carezè.^[210]

Architetü(r)e militâri

U furtìn zenese, aa maìna
A Caserma Turinettu, ingressu prinsipâle
San Benardìn duve(r)àu cumme Caserma Garibaldi (1908)
A Caserma Piave, vista daa stradda da palasina de cumandu

U Furtìn, u l'è in furtìn erezüu dai zenesi intu 1586 sciben ch'a ghe fusse l'upusisiùn di aministratui arbenganesi, ch'i veghevan a custrusiùn de sta furtificasiùn cumme in növu mutivu de cuntròllu da parte da Repübbrica. Atribuìu a Gregorio Molassana e a l'inzegnê Batista Isula^[211], u l'axeva in ròllu de difesa da zôna da Ma(r)ìna cuntru e incursciùi di piràtti, tantu ch'u l'é(r)a stètu ti(r)àu sciü inte vixinanse de quella che alùa a l'é(r)a a linea da còsta. A l'è ina custrusiùn masiccia, a cianta squadrâ e cu'e mü(r)aje a scarpâ, larghe 16 mêtri pe' fiancu. A parte âta a l'è marcâ da 'n parapettu, che a sepà(r)a dau de sutta grassie au carateristicu curdùn, mèntre ai quattru canti da custrusiùn se trövan de garìtte penscili^[212], cuvèrte cun de ciàppe. U purtâ d'ingressu u l'è scituàu a in'artessa de 4 mêtri e u l'è surmuntàu da in pugiôlu, u se razunze muntandu in sce 'na sca(r)a ch'a munta. L'edifissiu u l'è stètu restauràu du 2006, annu che u cumün u l'è divegnüu prupieta(r)iu da strutü(r)a, dedicandula a eventi de cultü(r)a, fra sti chi ina mustra multimediâle dedicâ a L'Ìsu(r)a.^[213]

Caserma Turinetto, inta regiun de Sgûre, custruìa intu 1941 in sce 'na süperficie de tòstu 80 mìlla mêtri quadrài. A dêve u sò numme dau suttatenènte di Arpìn Aldo Turinetto, mortu dü(r)ànte a Segunda Guèra Mundiâle, medaja d'ò(r)u au valû militâre. A l'é(r)a caraterizâ da 'na ciànta a fèru de cavallu, fèta tütta de casermette (unze edifissi in tüttu) alineèi d'in trê in trê e cu'a parte sentrâle faciâ in sce dui làtti da ciàssa lungâ. Dismessa intu 2004 pe' vìa de l'abulisiùn da lêva, a caserma a l'è finìa int'in stàttu de abandùn. Furmalizâ a dismisciùn du 2007 u cumün u l'ha individuàu stu scitu chi cumme ideâle pe'a custrusiùn du növu pôlu sculasticu, tantu che intu 2022 a l'è stèta caciâ zü a ciü pàrte de strutüre, levèi quattru edifissi versu a scciümai(r)a e e mü(r)aje ch'e se faccian in scia Vìa au Piemunte.^[214]

Caserma Garibaldi, a se truvava inte quellu ch'u l'è u stò(r)icu cumplèssu cunventuâle de San Benardìn, inta lucalitè de Vaìn. U cumplessu u l'è in sce dui cièi, cun tantu de ciòstru, gêxa e cunvèntu e du 1894 l'é(r)a stètu sernüu pe' uspità ina brigâ du "Genio" cumposta de trê cumpagnìe, pe' in tutâle de 300 surdàtti.^[215] A denuminasiùn de Caserma Garibaldi a vegne duve(r)â a partì dau 1907, mèntre a custrusiùn da Caserma Piave a pôca distànsa a l'ha purtàu au lentu declìn de sta chi, tantu che du 1943 a l'è presensiâ da ina manega de surdàtti du 2° Regimèntu d'Artije(r)ia Armâ. Ucupâ dae trüppe tedesche aa firma de l'armistìssiu, a vén aa fìn abandunâ fìn au dòppu guèra.^[216]

Caserma Piave, a Vaìn, a dà u numme aa lucalitè dund'a se tröva (dae Caserme). Inaugü(r)â du 1930 aa presènsa de Umbèrtu de Savoia, a cröve ina süperficie de tòstu 90 mìlla mêtri quadrài. I travai i l'é(r)an cumensèi intu 1927, cu'u Ministe(r)u da Guèra ch'u spunciava pe' ti(r)à sciü in Arbenga ina caserma in gràddu de uspità in Regimèntu de Artije(r)ia da Campagna. U primmu regimèntu a insediâse u l'è stètu u 29°, trasfe(r)ìu de dòppu inta Caserma Turinetto. Custituìa da dixöttu edifissi, cumme regurdàu dau Cumandu Militâre de Tü(r)ìn du 1969. Dismessa du 2010, pü(r)e se a ciü parte di edifissi u nu vegnìva ciü duve(r)àu se nu pe' funsiùi de depôxitu zà dau 1989. Carateristica fra tütte a palasîna de cumandu, in sce trèi livélli, faciâ in scia stradda e dunca ciü d'impattu rispèttu ae âtre. A l'è caraterizâ da ina forte geumetria, ch'a fa pensà au neuclascicismu, vistu u frasiunamèntu inte dui urdini grassie a 'na curnixe marcaciàn fra u cian de bassu e u primmu. Trèi i ingressi ch'i figü(r)an, ün prinsipâle e dui de fiancu, ch'i g'han in cumün i àrchi semireundi a surmuntâ.^[217]

E pòrte

A Pòrte de Mu(r)ìn
A Pòrte de Turlâ
A Pòrte de l'A(r)òscia
A Pòrte du Pertüxu
U Pòrtegu de l'Uspeâ, dau de fö(r)a

Inte mü(r)aje de Arbenga Veggia se dröven quattru pòrte prinsipâli:^[218]

A Pòrte de Mu(r)ìn (o de Mü(r)ìn), ancù ben vixibile, au fundu de Puntelungu, a l'inmette inte quellu ch'u l'é(r)a u cardu rumàn, che ancöi u l'è rapresentàu daa Vìa de Medaje d'Ò(r)u. A l'ha in aspettu neuclascicu de(r)ivàu dai travai fèti inte l'Öttusèntu, cun l'impunente fruntun, cu'n arcu semiriundu ch'u se ghe dröve au de sutta. Ai làtti de stu lì se trövan quattru spésse finte culònne lisce e squadràe. A l'é(r)a l'ingressu in Arbenga pe' chi u rivava da nord, traversandu a Via Julia Augusta.^[219] L'è fina numinâ inti Statüi du 1288 cumme Porta Cepullorum, pe' vìa da presènsa de 'na brancâ de cà de prupietè de sta famìa, mèntre u numme d'ancöi u vegne dau mü(r)ìn tardumedievâle ch'u se ghe truvava in tèmpu lì d'ataccu.^[220]
A Pòrte de Turlâ, pòrte munumentâle du Settesèntu, a pìa u numme da Tor Lata (a tûre de làttu) e a l'inmette intu quartê d'Arbenga Veggia cu'u mèximu numme. Ascì inte stu câxu u se ghe dröve in arcu semiriundu, fiancàu da due masìccie finte culònne, in continuitè cu'e mü(r)aje sitadìne. Inta parte âta a l'è surmuntâ da 'na strutü(r)a recürva cun trèi pinâculi. Au sentru, int'in nicciu, 'na madunetta de marme(r)u ch'a remunta au 1894, rangiâ du 2005.^[221]
A Pòrte da Ma(r)ìna, demulìa intu 1938 asemme au Castellu e au sivicu teâtru pe' fasiltà l'ingressu in Arbenga ai câri e ae caròsse. A curispundeva a l'ingressu aa sitè pe' chi u rivava dau mâ. St'impunènte cumplèssu ch'u nu gh'è ciü u l'é(r)a fiancàu da due tûre e a partì dau 1251 u l'é(r)a stètu duve(r)àu cumme sêde da milìssia dai zenesi, armenu fìn au Sinquesèntu. Finìu in man ai Cassulìn, l'é(r)a stètu ancù cunvertìu a cunvèntu, pe' vuluntè du Gio Maria Oddo. Tèmpu di fransesi u l'é(r)a passàu au cumün arbenganese.^[222]
A Pòrte de l'A(r)òscia, a pòrte meridiunâle d'Arbenga, cuscì ciamâ perché a se dröve versu a scciümai(r)a, inmetèndu intu cardu rumàn, a l'âtru càppu rispèttu de quella che ancöi a l'è a Vìa de Medaje d'Ò(r)u. Antigamènte da chi a sciurtiva a Via Julia Augusta, piandu a vìa versu u Munte e pruseguèndu a mezza còsta, fìn a A(r)àsce. Se presènta cun 'na strutü(r)a mudesta in laterissiu.^[223]

Ghe sun pöi de âtre pòrte ciü picìne, fra ste chi quélla du Pertüxu (l'antìga Porta pertuxii, cunusciüa pü(r)e cumme a Pòrte de Sant'Eulàlia), intu làttu da Sènta, ch'a permeteva fasilmènte de zunze versu Vaìn. A l'è surmuntâ da 'na strutü(r)a sinquesentesca pe'u deflüssu de l'àiva e a permette de acedde a Vìa Oddu.^[224] Ancù da regurdà a Pòrte da Gabèlla, au fundu de Vìa Rumma, dunde aù i se vegghen i dui porteghi in entrâ aa Ciàssa de l'Uspeâ: antigamènte a mantegniva, cumme u dixe u numme, ina funsiùn de cuntrollu in sce tàsce. In ciü 'n'âtra avertü(r)a, ciamâ a Pòrte de l'Aquila, a purtava intu curtìle de l'u(r)ato(r)iu di Gianchi, difesa dau Bastiùn dau mèximu numme.^[218]

Natü(r)a

Intu terito(r)iu du cumün d'Arbenga i sun cumpresi quattru sciti natü(r)âli prutètti, scìa de tèra che de mâ:

Munte Aü - E(r)exe(r)a - Riàn Turse(r)u: dau zügnu du 1995 dicia(r)àu scitu d'interèsse cumünita(r)iu, u s'estènde pe' 2.420 ha fra Arbenga e i cumün de Balestrìn, Cixàn, Sücca(r)èllu, Tüi(r)àn, U Burghettu e U Se(r)iâ. Intu sò terito(r)iu, ch'u l'è tòstu pa(r)eggiu a quellu de l'area prutètta pruvinsâle "E(r)exe(r)a, Munte Aü e Valle Ibà"^[225], stu SIC u cumprènde di ambiènti du bèllu varieghèi, cun de cundisiùi rè(r)e de ciante de muntagna e da maccia ch'e crescen üna rènte a l'âtra, inclüsu bèn 34 qualitè d'urchidee e tòstu in tèrsu de tütte e ciante prutètte ch'i se trövan in Ligü(r)ia.^[226]^[227] Stu chi u cumprènde ascì l'area prutètta pruvinsâle du turènte Ca(r)ènda, estesa in sce 45 ha e habitat da varietè ingàuna da biscia scrossu(r)a eurupea.^[228]
Fundu du mâ Löa - Arbenga: âtru scitu d'interèsse cumünita(r)iu creàu intu zügnu du 1995, u s'estènde pe' 541 ha de mà fra i cumün de Löa, U Burghettu, U Se(r)iâ e Arbenga, cu'in fundu ch'u l'è cuèrtu da ün di prèi de Posidonia oceanica ciü impurtanti da regiùn. Pe' de ciü, i ghe sun ascì di prèi de Cymodocea nodosa e, fra e spécie ciü rè(r)e, se ghe pò truvà a Pinna nobilis.^[229]^[230]
Fundu du mâ Santa Crûxe - Gainâ(r)a - Câu da Lêna: u l'è in scitu d'interèsse cumünita(r)iu istituìu de lungu intu zügnu du 1995; u cröve 213 ha de Mà Ligü(r)e scumpartìi cu'u cumün d'A(r)àsce, cumpresa ascì tütta a fascia de mâ in gì(r)u a L'Ìsu(r)a. Inte st'area chi u fundu du mâ u l'è cuèrtu da ina ricca pupulasiùn de Posidonia oceanica, ma i nu mancan di âtri habitat, cumme fundi de prìa e a presènsa fìna di cu(r)alli. Fra e spécie prutètte ch'e sun stète truvèi chi e ghe sun u fâsu cu(r)allu negru, u datte(r)u de mâ e tante qualitè de spügne, de crustacei e de pesci.^[231]^[232] Pe' de ciü, l'Ìsu(r)a e u brassu de mâ ch'u ghe stà in gì(r)u i sun drentu aa risèrva natü(r)âle regiunâle da Gainâ(r)a, de 11 ha e creâ du 1989.^[233]
Turènti A(r)òscia e Sènta: scitu d'interèsse cumünita(r)iu, u l'è stètu creàu insemme ai âtri SIC arbenganesi e u g'ha in'estensciùn de 189 ha. U cumprènde l'ürtima parte da gè(r)a du Nêva e de l'A(r)òscia, ciü tütta A Sènta e ina parte de sò zine. St'area chi, ch'a cunsèrva de macce de vegetasiùn tipica de zine di scciümmi e, aa bucca da Sènta, ascì quella de ma(r)ìne, a l'è in puntu impurtante pe'i uxelli de passu, cun ciü o mênu 150 spécie chi segnalàe.^[234]^[235] U scciümme Sènta u l'è cumpresu ascì inte l'area prutètta pruvinsâle cu'u mèximu numme, de 60 ha in tüttu.^[236]

Pe' de ciü, fra e ativitè arbenganesi pe'a prutesiùn da natü(r)a, u gh'è ancù:

Sèntru Emys: u l'è in sèntru, ch'u se pò vixità, de prutesiùn pe'a varietè ingàuna da biscia scrossu(r)a Emys orbicularis, spécie u(r)igina(r)ia de ste tère chi e a riscciu d'estinsiùn. U Sèntru Emys, ch'u se tröva ae Còste de Leca, inta regiùn de l'Ìsu(r)a Bèlla, u cü(r)a l'incübasiùn de öve fina aa nasciùn de növe biscie scrossu(r)e e, passèi 2-3 ànni inte l'Acqua(r)iu de Zena, ascì du sò rilasciu in natü(r)a.^[237]

Remove ads

Cultü(r)a

Istrusiùn

Bibliutêche

Bibliutêca sivica "Simonetta Comanedi": a l'è a bibliutêca sivica d'Arbenga, missa intu cian nobile de Palàssiu Oddu, antiga sêde du culêgiu. In funsiùn zà inti anni '30, inti ànni '60 a s'è mesciâ inta Cuntrâ Növa, pe' vegnì inderé inta sêde u(r)igina(r)ia du 2009. Dau 2002 intitulâ aa bioluga arbenganese Simonetta Comanedi, a cunta de ciü o mênu 30.000 vulümmi in tüttu, cu'u fundu antigu ch'u l'è furmàu da ciü de 4.000 ünitè.^[238]^[239]
Bibliutêca capitulare: a ne vegne daa bibliutêca che pe' di seculi a l'è stèta au servissiu du capitulu da catedrâle arbenganese e, dau 1984, a l'è cunservâ cumme fundu drentu a l'archiviu da diocexi, pe'a decixùn du vescu Alessandro Piazza de mette insemme tütti i archivi de parocchie soe. Fra e ope(r)e e i manuscriti chi cunservèi u gh'è u famusu Sacro, e vago Giardinello.^[240]^[241]
Bibliutêca diucesâna "Monsignor Alessandro Piazza": a bibliutêca da diocexi, a se tröva intu semina(r)iu vescuvìle e, daa sò fundasiùn du Sinquesèntu cumme fundu du semina(r)iu, a l'è rivâ a tòstu 60.000 vulümmi in tüttu, cu'u fundu antigu ch'u ghe n'ha ciü o mênu 12.000.^[242]^[243]
Bibliutêca "Don Umberto Barbena": fundâ du 1954, a l'è a bibliutêca specializâ da sesiùn arbenganese du CAI. Fra munugrafìe, giurnâli e mappe a cunta de ciü de 4.000 ünitè.^[244]^[245]

Scö(r)e

In Arbenga gh'è öttu asili, quattru de sti lì i sun statâli (quellu pe'a Vìa di Orti, u "San Clemente" a Vaìn, quellu de Leca e quellu de San Fé-Lüxignàn), i âtri quattru i sun pe' cuntru privèi (l'asilu "Ester Siccardi", u "Faà di Bruno", u "S.S. Annunziata" e, a San Zorzu, u "San Giorgio").^[246]

E scö(r)e prima(r)ie e sun öttu ascì: üna, a "Redemptoris Mater" a l'è privâ, e âtre e sun pübbriche e, intu detaju, gh'è a "Don Umberto Barbera" pe'a Vìa di Orti, üna inte Paccini, üna a Leca, a "Carenda" inta regiùn de Rollu, üna a Vaìn, a "Nada Torri Ricci" a Campugexa e a "Eugenio Montale" aa Bastia.^[247]

E medie d'Arbenga e sun a "Mameli-Alighieri", inta Vìa di Orti, e a "Artemisia Gentileschi" a Leca; de ciü, a gh'è ancù a scö(r)a privâ "Redemptoris Mater", cu'e sò medie.^[248] In Arbenga ghe sun ascì pa(r)egge scö(r)e segunda(r)ie de segundu graddu che, intu detaju, e sun:

Liceu Statâle "Giordano Bruno": cumplèssu de licei, u l'è spartìu pe' trê sêde. A dirigènsa a se tröva au Puntelungu, insemme ae classe du trienniu di indirissi scientifici; u liceu artisticu u l'è intu palàssiu dund'u gh'é(r)a u tribünà, dau Ruggettu, mèntre dae Paccini, inte Vìa Dante, u gh'è u liceu spurtivu, müxicâle, clascicu e lenguisticu, ciü che e classe du bienniu du scientificu.^[249]
Liceu "Redemptoris Mater": scö(r)a privâ, gestìa daa diocexi, a se cumpune de quattru cursi dife(r)ènti: sociu-psicu-pedagogicu, clascicu, lenguisticu e scientificu.^[250]
Istitüu tecnicu "G. Galilei": parte de l'Istitüu Segunda(r)iu Superiûre "Giancardi Galilei Aicardi", u g'ha a sò sêde a Campugexa e u l'è atîvu cu'i dui indirissi elettronicu e infurmaticu.^[251]
Istitüu agra(r)iu "D. Aicardi": scituàu inte l'antigu cunvèntu de San Benardìn, a Vaìn, u l'è spartìu int'in istitüu prufesciunâle e in istitüu tecnicu de agrâ(r)ia, agrualimentâre e agruindüstria. Ascì vellu u l'è parte de l'I.I.S. "Giancardi Galilei Aicardi".^[251]

Teâtru

Arbenga a g'ha in teâtru, u cine-teâtru Ambra, in funsiùn dau 1948 e ch'u se tröva intu quartê de Santa Ma(r)ìa, in Arbenga Veggia; de ciü, e ghe sun de âtre sâle che, a l'ucaxùn, e sun duve(r)èi pe' spetaculi du genere. A ògni moddu, l'ativitè teatrâle arbenganese a tröva e sò u(r)igine fina inti anni da Repübbrica Ligüre, cu'e primme rapresentasiùi intu cunvntu scunsacràu de San Tumaxu, adatàu cu'u tèmpu a teâtru e che, du 1830, u l'è passàu in gestiùn au Cumün. U Teâtru Sivicu u l'è stètu pe(r)ò caciàu zü du 1938 pe' fà spassiu au slargamèntu de Vìa D'Aste, cu'e rapresentasiùi ch'e sun andète avanti inta sêde da Federasiùn Agricula, aa Ma(r)ìna,^[252] che ciü tardi a l'è vegnüa u Cìne-Teâtru Astor, ancöi seràu.^[204]

Dialettu arbenganese

U mèximu argumèntu in detaju: Dialettu arbenganese.

In Arbenga u se parla 'n dialéttu da lengua ligü(r)e, faxènte parte du ligü(r)e de sentru-punènte du quale u l'è a varietè ciü difüza. L'è ascì parlàu inti âtri cumüi du sircunda(r)iu e survatüttu de quattru valè ae sò spàlle (Neva, Pennavàire, A(r)òscia e Le(r)ùn), scibèn ch'e ghe seccen de diferese intu parlà da ina zôna a l'âtra, cun varietè ciü o mênu cunservatìve e dialetti de transisiùn ascì.^[253] Pe' de ciü carateristiche arbenganesi intu parlà se trövan in scia còsta au mênu fìn au Burghettu, cumpresa a valâ da Va(r)atella.^[254]

Trèti distintivi da varietè sitadìna i sun l'avertüa da ciü parte de "e" scìa tòniche che nu e a caütta tòstu cumplêta da "r" in pusisiùn intervucalica, duvüa a 'n fenomenu de lenisiùn^[255] e marcâ in vàri moddi^[256]^[257] a segunda du moddu ch'a vegne prununsiâ. Ciü in generâle e parlè de valè arbenganesi l'han avüu l'evulusiùn du latìn -CT- inta furma -yt- e dunca presèntan u ditongu [aj] (làite) o ancù, inte sèrti dialetti cunservatìvi làcce, a rivà fìn a [tʃ]).^[258] A ògni moddu inta parlâ sitadìna u l'è in trètu ch'u nu s'è cunservàu e au pòstu de stu lì l'han avüu u(r)igine de furme sentìe ciü vixine ae va(r)ietè du lìgü(r)e sentrâle, caraterizèi dau son [ε] (lète^[259]), u mèximu fenomenu u se riscuntra inte sèrte custrusiùi verbâli (stètu, au pòstu de stàu o de stâitu).

Remove ads

Ecunumia

Prima(r)iu

Grassie aa presènsa da ciâna, u setû agriculu u l'è stètu de lungu u prinsipâle, cu'u svilüppu prugrescìvu versu l'agricultü(r)a intenscìva, rezüa in scia presènsa de aziènde agricule pe'a ciü pàrte de dimensciùi picine. Manimàn l'ecunumia a s'è dunca ligâ prinsipalmènte ai prudòtti da semenà ciütostu che ae curtivasiùi legnuse cumme u(r)ivi (ch'i l'ucupe(r)ean 135 ettari de terén), vì (cun 72 ètari de tèra) e ciànte da frütu. Survetüttu ste ürtime patiscen ina forte redusiùn, se pènse ai suli 2 ètari dedichèi ai pèrseghi.^[260]

Stu fètu chi u sa(r)ea duvüu au cangiu du moddu de gestì e tère, dedicanduse in mane(r)a ciü specifica a determinàu genere de cultü(r)a. De cuntru, defèti, l'è ben svilupàu l'ambitu de arumatiche. Ben difüze e cultü(r)e du rösuma(r)ìn, du tüme(r)u, du baxe(r)icò, da sarvia e da lavanda, asemme ae sciù(r)e inti vasi cumme e marghe(r)ìtte e, in segunda, quellu de sciù(r)e recise.^[261]

Particularmènte tipichi de Arbenga e da sò ciâna sun e curtivasiùi de articiòcche, spa(r)eghi, sücche trumbette e tumâte. Ben cunusciüa fra e qualitè de tumâta u cö de bö (o cuordibue), che aa fìn du seculu XX a s'è imposta in sciu mercàu rispèttu a de âtre qualitè, cumme a marmanda e u tundulìsciu.^[262]

Segunda(r)iu

Limitàu rispèttu au prima(r)iu, u l'è desvilüpàu survetüttu inti setûi derivèi de quellu agriculu^[263] e alimentâre, seguen pöi quellu chìmicu e quellu mecânicu, pü(r)e se ben difüsu u l'è ascì l'ambitu de custrusiùi. Stu(r)icamènte defèti e l'e(r)an atìve aziènde cumme a Ledoga, arivâ inta ciâna du 1926, inte vixinanse da Caserma Turinetto, dunde u se travajava a scòrsa di castagni pe' trae u tanìn dae légne, ch'u serviva pe' cuncià u cöi(r)u.^[264]^[265]

Du 1820, invêce, a s'é(r)a insediâ a Lüxignàn^[266] a Furnaxe Perseghini, fabrica atìva in Arbenga cun 'na sêde ascì in Puntelungu, che fìn ai ànni '70 a l'ha rapresentàu 'na funte d'ucupasiùn nu da pôcu pe'i arbenganesi e nu sulu. Au dì d'ancöi se mantegnen ancù de stampe(r)ìe e fina de âtre imprese ch'e funsiunan inta lavurasiùn di metàlli.^[267]

Tersia(r)iu

U cumpartu ciü impurtante intu setû tersiàriu u l'è u cumèrciu tantu a l'ingrossu quantu au menüu, sun presènti defèti grandi magazìn e büteghe ciü picine, asèmme ascì a restu(r)ànti e albèrghi. Tüttavìa u türismu in Arbenga u l'è vegnüu a partì dai ànni '50, cun de furme ciü pupulâri e ben dife(r)ènti in cunfruntu ae âtre lucalitè da vixìn. Vista a mazû dispunibilitè de spàssiu sun stèti custruìi campeggi e vilàggi türistichi de varie furme.^[267]

Presènti ascì i stabilimènti e i bagni ma(r)in, ch'i sun vegnüi pôcu primma, se pènse defèti che a primma custrusiùn du genere a remunterea ai ànni '30.^[268] In ürtimu u pìa campu u türismu cultü(r)âle, vista a presènsa di müsei e a valurisasiùn du patrimôniu stò(r)icu e artisticu sitadìn. Intu setû di media sun ben seguii di giurnâli in scia réa, cumme IVG, AlbengaCorsara e u Carciofino, mèntre cutidièi lézüi de ciü i sun A Stampa e u Seculu XIX, pe' de ciü in Arbenga gh'è a sêde de l'emitènte radiufonica Radiu Unda Ligure 101, ch'a l'ha ascì ina segunda stasiùn denuminâ Radiu Unda Ligure Italia e a difunde i sò prugràmmi inte tüttu u punènte da regiùn.

Remove ads

Fèste e fe(r)e

Fèsta da Madònna de Puntelungu, tütti i ànni ai 2 de Lüju, u se regòrda u mi(r)aculu avegnüu intu 1637, cu'a selebrasiùn religiusa e a fe(r)a ch'a se tegne inte tüttu u quartê, cun l'acumpagnamèntu müxicâle da banda e, aa fìn da fèsta, i föghi.^[269] Segundu a tradisiùn, defèti, a sitè a sa(r)ea stèta sarvâ da in'incursciùn de barba(r)eschi che, veghèndu da distante a sitè ilüminâ, i s'e(r)an gi(r)èi versu U Se(r)iâ.^[270]
Fèsta de San Michê: dedicâ au santu prutetû da sitè, a se tegne tütti i ànni ai 29 de setèmbre, cu'a selebrasiùn religiusa e a prucesciùn di crìsti pe' Arbenga Veggia.^[271]
Paliu dei Riùi Ingàuni, rievucasiùn stòrica ch'a se tegne tütti i ànni aa stè in Arbenga Veggia. A manifestasiùn a vegghe u cunfruntu fra i riui de Sant'Eulàlia (cu(r)ùi giancu e selèste, a reciamâ a capélla da santa, aù cacciâ zü), San Scî (gianu e verdu, u l'è u quartê de sud-est, ciamàu cuscì pe' vìa de 'n'âtra gêxa au scumparìa, dedicâ au vescu zenese), San Giuànni (rapresentàu dai cu(r)ùi giancu e russu, ch'u reciamma u santu dedicata(r)iu du batiste(r)u) e Santa Ma(r)ìa (a parte ciü a nord e a punente, ch'a pîa u numme daa gêxa de Santa Ma(r)ìa in Fontibus, rapresentâ dai cu(r)ùi gianu e russu).^[272] E quattru divixùi, pe' guagnà a cumpetisiùn déven afruntâse inte de gâre de tì(r)u cun l'èrcu, zöghi medievâli e de tì(r)u aa còrda. Intu mèntre inte tütta Arbenga Veggia i se tegnen banchetti e spetaculi a têma.^[273]
Sciù(r)e d'Arbenga: pe' in mese, generalmènte in arvì, in Arbenga Veggia, i caruggi e e ciàsse vegnen decu(r)èi cun ciante e sciù(r)e tipiche da Ciâna, furmandu cuscì dife(r)ènti cumpusisiùi artìstiche.^[274]
Sagra Du Burgu: a l'è 'na fèsta ch'a se tegne aa Bastia, urganizâ daa lucâle proloco, l'ürtima settimana d'agustu. Ognidüna de cantine du paìse a vegne duvèrta, cun in itinera(r)iu gastrunomicu ch'u pîa tüttu u paìse.^[275]
Sagra du Michettin: se tegne aa fìn de lüju inta lucalitè de San Zorzu de Campugexa, dedicâ au pan frìtu, dìtu ascì “michetìn”, a l'è ina fèsta dunde se ponen güstà i prudòtti du pòstu, cun ascì ina zona espuxitìva abasta grossa inti spassi da paròcchia.^[276]
Festival da Cansùn in Lengua Ligü(r)e (in vìa üfisiâle Festival "San Giorgio" della Canzone in Lingua Ligure), u se tegne tütti i ànni inta frasiùn de San Zorzu, inti lucâli teâtru Don Pelle o inti spàssi esterni da parocchia, vusciüu e urganizàu a partì dau 2002 daa Cunsürta Lìgü(r)e cun l'ubietìvu de svilupà e fà cunusce e tradisiùi regiunâli.^[277]
Sagra del Budino della Nonna, inte Leca, a se tegne au mese d'agustu intu campu spurtivu e a l'è urganizâ daa paròcchia e daa lucâle squaddra de ballavo(r)u. A primma edisiùn a l'è stèta fèta di ànni '70, u piàttu tipicu da güstà chi u l'è u bunettu, cumme u dixe u numme, asemme a di âtri da tradisiùn lìgü(r)e.^[278]
Sagralea, urganizâ daa cuperativa "Macchia Verde", a l'è a rassegna du vìn pigàu e di âtri vìn doc da Ligü(r)ia. A se tegne in regiùn Tèra Cunìu, frasiùn de Sàlia, in agustu, cun roba da mangiâ e da bêve, müxica, ciü ina se(r)ie de espusisiùi de prudòtti tipichi e nu sulu.^[279]
A Vaìn pe' mangià bèn, inandiâ dae òpere paruchiâli de Vaìn inti sò spàssi, a se tegne i prìmmi dì d'agustu e fra i piàtti prepa(r)èi ghe ne sun dife(r)ènti da tradisiùn nustràna, cumme u cunìu, e lümasse, i raviöi e u cundiùn.^[280]
A Fèsta Grande, aa metè de lüju, a l'è a sagra fèta daa paròcchia du Sacru Cö, intu campu da zögu da San Feìppu, de lungu cun specialitè lucâli cumme i raviöi, a buridda e anciùe frìte e cu'a müxica.^[281]

Remove ads

Sport

In Arbenga e ghe sun pa(r)egge strutü(r)e pe'e ativitè spurtìve:

Stàddiu cumünâle "Annibale Riva": u campu de balùn d'Arbenga, u se tröva inta regiùn de Sgûre e u l'è stètu realizàu fra u 1927 e u 1928; du 1934 u vegne slargàu e u cangia de numme a Stadio Comunale del Littorio. Ai 16 d'utùbre du 1945 l'impiantu u l'è stètu intitulàu aa memo(r)ia de l'Annibale Riva, partigiàn e dirigènte de l'Arbenga masàu a Campugexa du '44.^[282]^[283] U stàddiu, che au dì d'ancöi u cunta de 3.800 pòsti, u l'è u campu de cà de l'Uniùn Spurtìva Arbenga; squaddra da sitè che daa sò fundasiùn, du 1927, a l'ha de lungu zügàu chi.^[284]
Campu da balùn "Massabò": campu da balùn aa Bastia, u l'è u campu de cà pe'a segunda squaddra arbenganese de balùn, l'ASD Pontelungo 1949.^[285]
Palamarco: palasettu du sport a Vaìn, inta regiùn de Campulàu, u l'è stètu fabricàu au prinsippiu di anni 2000 e u l'è duve(r)àu survetüttu pe'u basket e a ballavo(r)u; a ògni moddu u l'è vegnüu ascì a sêde de tante âtre sucietè spurtìve. U campu prinsipâle, au cuèrtu, u g'ha de tribüne pe' 500 pòsti in tüttu.^[286]
Palaleca: âtru palasettu du sport, u se tröva inta frasiùn de Leca. Chi u g'ha a sò sêde l'Albenga Volley, squaddra arbenganese de ballavu(r)u ch'a zöga inta serie B2.^[287]
Stadio del Nuoto: impiantu de prupietè cumünâle pe'i sport d'ègua, u se tröva aa Ma(r)ìna e u l'è dutàu de due vasche da 25 mêtri ciü üna da 16 m.^[288]
Tennis Club Albenga: strutü(r)a du cumün, a l'è de fiancu au stadiu "Annibale Riva", inte Sgûre.^[289] De ciü, pe'u tennis i ghe sun i campi da zögu du Sporting Club Magnolia, ch'u l'è atresàu pe'u paddle ascì.^[290]

Remove ads

Aministrasiùn

Scindichi d'Arbenga

Ciù informaçioìn Periudu, Primmu sitadìn ...

Periudu		Primmu sitadìn	Partìu	Càrega
26 arvì 1945	3 lüju 1945	Domenico Amari	Comitato di Liberazione Nazionale	Scindicu
3 lüju 1945	1946	Libero Emidio Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
1946	1951	Libero Emidio Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
1951	1956	Filiberto Romagnoli	Democrazia Cristiana	Scindicu
1956	1961	Filiberto Romagnoli	Democrazia Cristiana	Scindicu
1961	1965	Luigi Anfossi	Partito Liberale Italiano	Scindicu
1965	1967	Libero Emidio Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
1967	1970	Giovanni Isoleri	Partito Socialista Italiano	Scindicu
1970	1971	Natale Carcheri	Democrazia Cristiana	Scindicu
23 arvì 1971	12 nuvembre 1971	Renato Casillo	Partito Socialista Democratico Italiano	Pro-Scindicu
12 nuvembre 1971	1973	Alessandro Marengo	Democrazia Cristiana	Scindicu
1973	1974	Alessandro Marengo	Democrazia Cristiana	Scindicu
1974	1976	Giovanni Isoleri	Partito Socialista Italiano	Scindicu
1976	1978	Mauro Testa	Partito Socialista Italiano	Scindicu
1978	1981	Angelo Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
1981	2 setembre 1983	Mauro Testa	Partito Socialista Italiano	Scindicu
2 setembre 1983	18 zenâ 1984	Roberto Parodi	Democrazia Cristiana	Pro-Scindicu
18 zenâ 1984	18 zügnu 1984	Filippo Basso	Democrazia Cristiana	Scindicu
18 zügnu 1984	1988	Angelo Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
10 zenâ 1989	25 dixembre 1990	Angelo Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
28 dixembre 1990	12 lüju 1993	Mariangelo Vio	Partito Comunista Italiano, de dòppu Partito Democratico	Scindicu
17 lüju 1993	13 dixembre 1993	Sergio Grandesso Silvestri		Cumisa(r)iu straurdina(r)iu
13 dixembre 1993	27 nuvembre 1997	Angelo Viveri	Lista sivica de sentru-scinistra "Alternativa Democratica"	Scindicu
30 nuvembre 1997	2 dixembre 1997	Angelo Viveri	Lista sivica de sentru-scinistra "Alternativa Democratica"	Scindicu
2 dixembre 1997	9 marsu 1999	Andrea Santonastaso		Cumisa(r)iu straurdina(r)iu
10 marsu 1999	1º zenâ 2000	Renato Bartoli		Cumisa(r)iu straurdina(r)iu
4 zenâ 2000	31 zenâ 2001	Angelo Viveri	Lista sivica de sentru-scinistra "Alternativa Democratica"	Vice scindicu
21 frevâ 2001	28 mazzu 2001	Dionisio Spoliti		Cumisa(r)iu straurdina(r)iu
28 mazzu 2001	28 dixembre 2004	Mauro Zunino	Forza Italia	Scindicu
28 dixembre 2004	4 arvì 2005	Narcisa Livia Brassesco		Cumisa(r)iu straurdina(r)iu
19 arvì 2005	30 marsu 2010	Antonello Tabbò	Uniti nell'Ulivo (poi Partito Democratico) e lìste siviche de sentru-scinistra	Scindicu
30 marsu 2010	27 nuvembre 2013	Rosalia Guarnieri	Lega Nord, Il Popolo della Libertà e lìste siviche de sentru-drìta	Scindicu
27 nuvembre 2013	27 mazzu 2014	Giuseppe Montella		Cumisa(r)iu straurdina(r)iu
27 mazzu 2014	10 zügnu 2019	Giorgio Cangiano	Partito Democratico e liste siviche de sentru-scinistra "Voce alla gente più", "Per Albenga", "Talea d'Albenga"	Scindicu
10 zügnu 2019	10 zügnu 2024	Riccardo Tomatis	Liste siviche de sentru-scinistra "Insieme per il futuro", "Con Albenga", "Progetto comune"	Scindicu
10 zügnu 2024	in càrega	Riccardo Tomatis	Liste siviche de sentru-scinistra "Insieme per il futuro", "Civica 24", "Progetto comune"	Scindicu

Gemelàggi

Carlufòrte, dai 14 de nuvèmbre du 2021^[291]^[292]

Remove ads

Vie de cumünicasiùn

Stradde

Dife(r)ènti e sun e stradde ch'e culigan Arbenga cu'e sitè e i paisi da vixin: artêja de tranxitu fundamentâle a l'è a Stradda Statâle 1 Aurelia, ch'a porta versu U Se(r)iâ (a punènte) e versu A(r)àsce (a levante). A partì dau 2004^[293] cun st'ürtima lucalitè Arbenga a l'è pü(r)e culigâ da 'n rammu de "Aurelia Bis", a Stradda Statâle 717 de Villanöva ch'a cumensa a partì da Tûre Pernìxe, avendughe ascì de sciurtìe inta frasiùn da Bastìa e a Villanöva.

Da Leca a se deràmma pöi a Stradda Pruvinsâle 453 da Valâ de l'A(r)òscia, cunusciüa fina cumme "A Vìa da Cêve", ch'a travèrsa cumme dixe u numme a valâ de l'A(r)òscia rivandu fìn aa Cêve, mèntre versu nord, a punènte, a g'ha u sò prinsipiu a Stradda Statâle 582 da Còlla de San Benardu, ch'a se deràmma partèndu dae Sgûre, passandu Leca e purtanduse versu Cixàn, traversandu l'intrega valâ du Nêva fìn a rivà a Garesce. Inte vixinanse sèmpre de Leca u se tröva u casellu de l'autustradda d'Arbenga, defèti a sitè a g'ha ina sò sciurtìa in sce l'A10 Zena-Vintimìa, ch'a funsiuna ascì pe'i paisi d'in gì(r)u aa Ciâna. Pe' de ciü e frasiùi de Campugexa e de Sàlia sun traversèi daa Stradda Pruvinsâle 3 U Se(r)iâ - Cixàn,^[294] ch'a se racòrda cun l'Aurelia ascì in A(r)iàn, dandu urigine au tòccu dìtu da Stradda Pruvinsâle 39 de Campugexa,^[295] mèntre ancù San Fé e Lüxignàn servìe daa Stradda Pruvinsâle 6 Arbenga - Casanöva - Pàssu de Cexi.^[296]

Feruvìa

Arbenga a l'è servìa da 'na stasiùn feruviària in scia feruvìa Zena-Vintimìa, dutâ de trèi binà(r)i au servissiu du traffegu di pasege(r)i,^[297] a l'è stèta ativâ du 1872, ma a stasiùn cumme a veghemmu ancöi a l'è du 1937, prugetâ, cumme quella de Löa, da l'architettu Roberto Narducci in stìle rasiunalìsta, vista l'òpe(r)a de raduggiu da feruvìa fra ste due lucalitè.^[298] Cun u növu raduggiu da feruvìa a stasiùn d'ancöi a duve(r)ea vegnì sustituìa da üna ciü mudèrna, da custruì a munte, de prubabile inta frasiùn da Bastìa.^[299]

Remove ads

Nòtte

Loading content...

Bibliugrafìa

Loading content...

Âtri prugètti

Loading content...

Ligammi de fö(r)a

Loading content...

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads