Јорупска митологија

Јорупска митологија — традиционалните религиозни и духовни концепти и практики на народот Јоруба. Нивната татковина е во денешна Југозападна Нигерија која ја сочинуваат Ојо, Огун, Осун, Ондо, Екити, како и државите Лагос и соседните делови на Бенин и Того, попозната како Јорубаланд. Оваа религија дели некои паралели со вудуто кое го практикуваат соседните народи Фон и Еве на запад и со религијата на народот Едо на исток. Јорупската религијата е основа за многу религии во Новиот Свет, особено сантерија, убанда, тринидатската ориша, хаитското вуду и кандомбле.^[1] Јорупските верски уверувања се комплекс на песни, приказни и други културни концепти како дел на општеството на Јоруба.^[2][3]

Подрачјето на етничката група Јоруба

Верувања

Приврзаничка од Јемоја во Нигерија

Јоруба развиле обемна космологија.^[1] Накратко, се тврди дека сите човечки суштества поседуваат „ајанмо“, односно, предодреденост или судбина.^[4] На крајот секоја личност ќе се спои со духот на Олодумаре (познат и како Олорун, божествен творец и извор на целата енергија). Мислите и постапките на секоја личност во Аје (физичкиот домен) се поврзани со сите други живи суштества, вклучително и со самата Земја.^[2]

Секоја личност што живее на земјата се обидува да постигне совршенство и да ја пронајде својата судбина во духовната сфера. Нечие ори-ину (духовна свест во физичкиот домен) мора да расте со цел да постигне соединување со нечие „ипонри“ (Ори Орун, духовното јас).^[4] Рамнотежа, медитативно рецитирање и искрено почитување се доволни за зајакнувањето на ори-ину кај личноста.^[2][4]

Една од најважните човечки напори во книжевниот корпус на Јоруба е потрагата за подобрување на нечие „ива“ (карактер, однесување). На овој начин учењата ја надминуваат религиозната доктрина, советувајќи ја личноста да ги подобрува своите граѓански, социјални и интелектуални сфери на битието; секоја строфа на Оду Ифа (светата поезија ) има дел што ја покрива важноста на „ива“. Основата тука е правичноста, како поединечната така и колективната.^[5]

Космологија

Јоруба боговите имаат човечки облик и доживуваат несовршени човечки емоции, како што се љубов и гнев.^[6]

Врховни божества

• Олудумаре - Врховен творец;
• Олорун - владетел на небесата;
• Олофи - посредникот помеѓу Орн (Небото) и Аје (Земјата);
• Нана Булуку - андрогинозен Врховен творец.

Олодумаре

Олодумаре е најбитната „состојба на постоење“. Сметајќи дека е сеопфатно, не може да му се назначи пол. Оттука, вообичаено е да се слушнат наводи за „тоа“ или „тие“. Олодумаре му дал „еми“ (животен здив) на човештвото и се смета за врховен ентитет^[7] Олодумаре како врховен бог наречен се нарекува и Олорун.

Главни ликови меѓу боговите

• Олорун: Владетел на небото; творец на сонцето.
• Олокун: Владетел на морето.
• Обатала: Создател на луѓето и земјата на Земјата („омилениот“ на Олорун).
• Орунмила: Пророк Бога; најстариот син на Олорун.
• Ешу: Гласник и посредник меѓу луѓето и боговите.^[6]

Ориша

Ориша е ентитет кој поседува способност да рефлектира некои од манифестациите на Олодумаре и честопати се опишува како посредник помеѓу човечкото и натприродното. Терминот се преведува како „божество“.^[8] Секоја ориша во јорупската религија претставува посебни идеи, предмети или природни појави. Бројот на ориши според различни извори достигнува 40. Тука се претставени најпознатите седум^[9]:

Ориши	Атрибути
Орумила	Голем свештеник и извор на знаење за кој се верува дека го надгледува знаењето на човековата форма, чистота, лекувањето на заболувања и деформитетите. Бабалавос му се посветени на Орумила како свештеници и следбеници.
Ешу	Често се смета за „ѓаволот“ или „злото суштество“. Ешу е „измамникот“, тој носи несреќа на оние што не нудат почит. Исто така, се смета за „божествен гласник“, главен преговарач помеѓу негативните и позитивните сили во телото и извршител на „законот на битието“. За него се вели дека помага во засилување на моќта добиена од лековити билки и други форми на езотерична технологија. Ешу е ориша на среќата, несреќата и непредвидливоста. Како гласник на Олорун и господар на јазиците, Ешу е одговорен за носење пораки и жртви од луѓето до небесниот Бог. Се вели дека Ешу демне по патиштата и на крстосницата, каде носи шанса и несреќа во животот на луѓето. Тој е познат по најразлични имиња, вклучително и Елегабара.[10]
Огун	Ориша на железото и металургијата, огнот и војната.
Јемаја	Јемаја е ориша, односно божица на живиот Океан, што се смета за мајка на сите. Таа е извор на сите води, вклучително и на реките од западна Африка, особено на реката Огун. Нејзиното име е контракција на Јеј Омо Еја, што значи „Мајки чии деца се риби“. Како што се смета дека целиот живот започнал во морето, се смета дека целиот живот започнал со Јемаја. Таа е мајчинска и длабоко се грижи за сите нејзини деца, утешувајќи ги од тагата. За неа се вели дека може да излечи неплодност кај жените.[11]
Ошун	Јорупските свештеници ѝ припишуваат сензуалност, убавина и грациозност. Таа е поврзана со неколку моќи и претседава со љубовта, интимноста, убавината, богатството и дипломатијата.[9]
Шанго	Поврзан со машкоста, огнот, молњата, камења, воините и магнетизмот. За него се вели дека има способности да ги трансформира основните супстанции во оние кои се чисти и драгоцени.
Оја	Ориша од реката Нигер; претставува ветер, молња, плодност, оган и магија.[9]

Ирунмоле

Ирунмоле се субјекти испратени од Олорун да ги завршат зададените задачи, честопати дејствувајќи како врски помеѓу Орун (невидливиот свет) и Аје (физичкиот свет).

Митот за создавањето

Јоруба го сметаат Олодумаре за главен фактор во создавањето.^[12] Според едно предание за создавањето, во одредена фаза на процесот, „вистината“ била испратена за да потврди дали на планетите што биле новоформирани може да се живее. Земјата, како една од овие, била посетена, но се сметала за премногу влажна за вообичаено живеење.^[13] По некој временски период, голем број божества предводени од Обатала биле испратени да ја исполнат задачата да ѝ помогнат на земјата да ја развие својата кора и да стане погодна за живеење. Приказната е следна:

Аја. Припаѓа на јоруба партенонот, како мала ориша

На почетокот, имало само небо горе, а вода и мочуриште долу. Главниот бог Олорун управувал со небото, а божицата Олокун владеела со тоа што е долу. Обатала, еден друг бог, се осврнал на оваа состојба, а потоа отишол кај Олорун да му дозволи да создаде суво земјиште за сите видови на живи суштества што таму ќе ги насели. Му била дадена дозвола, па затоа побара совет од Орунмила, најстариот син на Олорун и бог на пророштвото. Му било кажано дека ќе му треба златен ланец доволно долг за да стигне долу, полжав полн со песок, бела кокошка, црна мачка и палмин орев, сето тоа требало да го носи во торба. Сите богови придонеле со златото што го имале, а Орунмила му ја наполнил торбата со потребните артикли. Кога сè било подготвено, Обатала го закачил ланецот на небото, ја ставил торбата на рамото и почнал да се симнува надолу. Кога стигнал до крајот на ланецот, видел дека сè уште е далеку. Слушнал како Орунмила од горе му вели да го истури песокот од полжавот, а потоа веднаш да ја ослободи белата кокошка. Тој сторил како што му кажале, при што кокошката што слетала на песокот почнала да ја гребе и да ја расфрла. Каде и да паднел песокот, се формирало суво земјиште, поголемите купови станувале ридови а помалите долини. Обатала скокнал на еден рид и местото го нарекол Ифе. Потоа ископал дупка, го засадил палминиот орев и пораснала палма. Зрелата палма фрлила повеќе палмини ореви на земјата, и пораснале повеќе палми. На Обатала друштво му правела мачката. Поминале многу месеци, а тој се досадувал. Решил да создаде суштества налик на себе за да има друштво.

Тој копал во песок и наскоро нашол глина со која обликувал фигури налик на себе но наскоро се уморил и реши да се одмори. Направил вино од палма и испил многу. Не сфаќајќи дека е пијан, Обатала се вратил на својата задача да ги обликува новите суштества но бидејќи бил пијан тој создал многу несовршени фигури. Несвесен за тоа, го повикал Олорун да го внесе животот во неговите суштества. Следниот ден сфатил што сторил, и се заколнал дека никогаш повеќе нема да се пие и ќе се грижи за оние што биле деформирани, со што станал заштитник на деформираните. Новите луѓе изградиле колиби а наскоро Ифе се развил и станал град. Сите богови биле среќни со она што го направил Обатала и честопати ја посетувале земјата, освен Олокун, владетелката на сите под небото. Таа му се налутила на Обатала дека узурпирал голем дел од нејзиното кралство.

Кога Обатала се вратил во својот дом на небото, Олокун ги повикала големите бранови на нејзините огромни океани и ги испратила да владеат низ целата земја. Земјата се поплавила и голем дел од луѓето се удавиле. Оние што избегале на највисоката земја го замолиле богот Ешу да се врати на небото и да извести што им се случува. Ешу побарал да се изврши жртва. Луѓето жртвувале кози, а Ешу се вратил на небото. Кога Орунмила ги слушнал вестите, по златниот ланец се спуштил на земјата и фрлил многу магии што предизвикале да се повлечат водите од поплавите и повторно да се појави сувата африканска земја. Така завршила големата поплава.^[14]

Реинкарнација

Јоруба веруваат во Атунва, реинкарнација во семејството. Имињата Бабантунде (таткото се враќа), Јетунде (мајката се враќа), Бабатунџи (таткото се буди уште еднаш) и Сотунде (мудриот човек се враќа) сите нудат живописни докази за ифа концептот за семејно или линеарно раѓање.^[15]

Влијание

Религии од африканската дијаспора

Облека за танцување во постојаната колекција на Детскиот музеј на Индијанаполис

Според професорот С.А. Акинтој, Јоруба биле исклучителни државници кои се ширеле низ целиот свет на невиден начин.^[16] досегот на нивната култура главно се должи на миграцијата - најновата миграција се случила со трговијата со робови во Атлантикот. Во овој период, многу Јоруба беа заробени и продадени како робови и биле однесени во Аргентина, Бразил, Куба, Колумбија, Доминиканска Република, Порторико, Тринидад и Тобаго, Свети Винсент и Гренадини, Уругвај, Венецуела и други делови на Америка. Со нив, тие ги носеа своите верски убедувања.^[17][18][19]

• Кандомбле ( Бразил, Аргентина, Уругвај )
• Сантерја ( Куба, Порторико, Доминиканска Република )
• Тринидатска Ориша ( Тринидад и Тобаго )
• Духовен Баптист ( Св. Винсент и Гренадини )
• Умбанда ( Бразил, Аргентина, Уругвај )

Вудуто кое потекнува од различна етничка група (народите што зборуваат во Гбе на денешните Бенин, Того и Гана ), имало влијателни аспекти на африканската дијаспора во земји како Хаити и Куба, како и во Њу Орлеанс, Луизијана во САД ^[20]

Во Латинска Америка, јорупската религија е во интензивен синкретизам со христијанството, домородните религии и спиритизмот уште од првото пристигнување на африканските имигранти.