Западна Белорусија

Западна Белорусија — историски регион во денешна Белорусија, кој ја сочинува територијата што припаѓала на Втората Полска Република за време на меѓувоениот период во согласност со меѓународните мировни договори. Пред нацистичко-советската инвазија на Полска од 1939 година, територијата го формирал северниот дел од полскиот макрорегион Креси^[1]. По завршувањето на Втората светска војна во Европа, територијата на Западна Белорусија била отстапена на Советскиот Сојуз од страна на сојузничките сили, додека градот Бјалисток со околината бил вратен во Полска. До распаѓањето на Советскиот Сојуз во 1991 година Западна Белорусија опфаќала значаен дел од Белоруската Советска Социјалистичка Република (БССР). Денес, тој дел претставува западен дел од суверената Република Белорусија^[2].

Западна Белорусија
Административна поделба на Белоруска ССР (зелено) пред Втората светска војна со териториите дадени од СССР на Полска во 1939 година (обележани со нијанси во портокалово), преклопени со територијата на денешна Белорусија
Западна Белорусија во 1939 година прикажана во темнозелена боја
Земја	Белорусија, делумно во Полска и Литванија
Површина	историски регион
Денес дел од областите на: Барановичиски регион, Белостокски регион, Брестовски регион, Вилејски регион и Пинск	Гродно, Брест, Минск и Витебск;

Создадени од СССР по освојувањето на Полска, новите западни провинции на Белоруска ССР стекнати од Полска се: Барановичиски регион, Белостокски регион, Брестовски регион, Вилејски регион и Пинск^[3]. Тие биле реорганизирани уште еднаш за време на советската контраофанзива од 1944 година во современите западни провинции на Белорусија, кои ги вклучуваат Гродно и Брест, како и делови од денешните региони на Минск и Витебск. Градот Вилно (денешен Вилнус) бил вратен од СССР во Република Литванија^[4][5], односно на тогашната Литванска ССР^[6].

Заднина

Преглед на Полско-литванската Државна Заедница пред Поделбата на Полска во 1772, 1793 и 1795 година, преклопени со преглед на Втората Република (1918-1939). Повеќето територии припоени од страна на Руското Царство за време на поделбите (во нијанси на зелена) останале во Советскиот Сојуз по Првата светска војна.

Териториите на современа Белорусија, Полска, Украина и балтичките држави претставувале главен терен на операции за време на Првата светска војна. Болшевичката револуција ја поништила Привременатаѓ влада и ја формирала Советска Русија. Болшевиците се повлекле од војна со Централните сили со потпишување на договорот од Брест-Литовск^[7], и ја отстапиле Белорусија на Германија во следните осум и пол месеци. Германската висока команда ја искористила оваа можност да ги пренесе своите војници на Западниот фронт за Пролетната офанзива во 1918 година, оставајќи го зад себе моќниот вакуум^[8]. Неруското население, кое живеело во земјите што ги дале Советите на Германија, го сметале договорот како можност да основаат независни држави под германска контрола. Три недели по потпишувањето на договорот од Брест-Литовск на 3 март 1918, новоформираниот Белоруски Централен совет го прогласил основањето на Белоруска Народна Република на територијата на денешна Белорусија. Идејата била отфрлена од Германците и од Болшевиците. За американската делегација предводена од Вилсон, истото било исто така неприфатливо. Американците имале намера да го заштитат територијалниот интегритет на Европска Русија^[7].

Судбината на регионот не била решена следните три и пол години. Полско-советската војна која избувнала во 1919 година била особено горчлива и завршила со потпишан договор од Рига во 1921 година. Полска и балтичките земји се појавиле како независни земји наспроти СССР. Територијата на денешна Белорусија била поделена на полска Западна Белорусија и советска Источна Белорусија, со граничниот град во Микашевичи^[9][10]. Имено, мировниот договор бил потпишан со целосно активно учество на белоруската делегација на советската страна. Полска ги преотстапила сите права и побарувања на териториите на Советска Белорусија (став 3), додека Советска Русија ги преотстапила сите права и побарувања на Западна Белорусија^[11].

Рада на БДР во егзил

Области со присуство на Белоруси, според истражувањата на белоруските етнографи ([Јефим Карски

(1903, жолто) и Митрофан Довнар Заполски (1919, црвено), преклопени со територијата на Белорусија (зелена)]]

Веднаш штом советскиот-германски мировен договор бил потпишан во март 1918 година, новоформираната Рада на Белоруската Демократска Република поставила територијални претензии кон Белорусија врз основа на областите наведени во Третата конститутивна повелба населени со белоруското мнозинство. Истата повелба на Рада, исто така, објавила дека договорот од Брест-Литовск од март 1918 година бил неважечки бидејќи бил потпишан од страна на странски влади кои делеле територии и кои не биле нивни^[12].

Во февруари 1919 година е формирана заедничка Литвансо-белоруска Советска Република, а потоа и посебна Белоруска ССР. Така, скоро несаканата национална држава, која се појавила за време на Првата светска војна, го должела своето постоење директно на алтернативните германски, руски и полски обиди за обезбедување контрола над областа^[13].

Во Втората конститутивна повелба, Рада го укинала правото на приватна сопственост на земјиште (став 7) во согласност со Комунистичкиот манифест^[12]. Во меѓувреме, до 1919 година, болшевиците ја презеле контролата врз поголемите делови на Белорусија и ја присилиле белоруската Рада да замине во егзил во Германија. Болшевиците ја формирале Советската Социјалистичка Република Белорусија за време на војната со Полска на приближно иста територија што ја поседувала Белоруската Република^[14].

Новата полско-советска граница била меѓународно признаена, како и ратификувана од Лигата на народите^[1]. Мировниот договор останал на сила во текот на меѓувоениот период. Границите воспоставени меѓу двете земји останале на сила до избувнувањето на Втората светска војна, како и Советската инвазија на Полска од 17 септември 1939 година. Границите подоцна биле преработени за време на конференцијата во Јалта и Потсдамската конференција на инсистирање на Јосиф Сталин.

Втора Полска Република

„И покрај советските напори за запечатување на границата [со Полска], селаните - бегалци од БССР - преминале во Полска во десетици илјади“, напишал Пер Андерс Рудлинг^[15]. Според првиот полски национален попис од 1921 година имало 1 милион Белоруси во земјата. Некои проценки го процениле бројот на Белоруси во Полска на околу 1,7 милиони^[16], а други до 2 милиони^[17]. Во годините што следеле, по мирот од Рига, илјадници Полјаци се населиле во областа, многумина од нив (вклучувајќи ветерани од Војната за независност на Полска) добиле управување или Осадник^[18].

Во преговорите со белоруските водачи во Вилнус, Јозеф Пилсудски го отфрлил повикот за независност на Западна Белорусија. Во декември 1919 Радатс била распуштена од Полска и наместо тоа, до почетокот на јануари 1920 година било формирано ново тело наречено Rada Najwyższa без аспирации за независност, но со културни, социјални и образовни функции^[19]. Јозеф Пилсудски преговарал со западното белоруско раководство^[20], но на крајот ги напуштил идеите за Интермариум, предложена федерација на делумно самоуправни држави на териториите на поранешниот Полско-литвански Комонвелт^[21].

На полските законодавни избори од ноември 1922 година, белоруската партија добила 14 места во полскиот парламент (11 од нив во Сејмот)^[22]. Во пролетта 1923 година, полскиот премиер Владислав Сикорски најавил извештај за состојбата на белоруското малцинство во Полска. Тоа лето бил донесен нов пропис што го овозможил белорускиот јазик официјално да се користи и во судовите и во училиштата. Задолжителното учење на белорускиот јазик било воведено во сите полски гимназии во области населени со Белоруси во 1927 година.

Полонизација

Во јануари 1921 година, Староста од Вилејка пишувал за апатијата меѓу селаните во Западна Белорусија кон полските власти, осиромашено со барања на храна од болшевиците, како и од полската војска. Тој инсистирал на тоа дека, иако новите белоруски училишта „се развиваат насекаде“ во неговата област, Белорусите имале анти-полски ставови^[23].

Во 1928 година имало 69 училишта на белоруски јазик во Западна Белорусија. Присуството било минимално, делумно поради понискиот квалитет на наставата^[24]. Првиот учебник за белоруската граматика бил напишан во околу 1918 година^[25]. Во 1939 година, над 90% од децата во Полска посетувале училиште^[26]. Како и насекаде, образовните системи исто така го промовирале и полскиот јазик^[27]. Во меѓувреме, белоруските агитатори депортирани во СССР од Полска биле советски членови на НКВД затворени во бунт како буржоаски националисти^[28].

Повеќето полски жители од регионот ја поддржале политиката на културна асимилација на Белорусите, како што предложил Роман Дмовски^[29].Погонот за полонизација бил инспириран и под влијание на Полската национална демократија, предводена од Дмловски, кој се залагал да им го одзеде на Белорусите и на Украинците правото за слободен национален развој^[30]. Владислав Студнички, влијателен полски функционер во администрацијата на регионот Крес во 1919-1920 година, изјавил дека делувањето на Полска на истокот придонесува за економската колонизација^[31]. Белоруските националистички медиуми во Полска се соочиле со зголемен притисок и цензура од властите^[32].

Белорусите биле поделени по религиозни линии, околу 70% православни и 30% римокатолици^[33]. Според руските извори, дискриминацијата била насочена кон асимилација на источните православни Белоруси^[34]. Полските црковни власти го промовирале полскиот јазик во православните служби^[34], и иницирале создавање на полските православни општества во четири града, вклучувајќи ги Слоним, Бјалисток, Волович и Навагрудак. Белорускиот римокатолички свештеник отец. Винсент Хадлевски, кој ја промовирал белоруската национална свест, бил под притисок на неговите колеги од Полска^[34]. Полската католичка црква во Западна Белорусија издала документи за свештениците за користењето на белорускиот јазик, а не за полскиот јазик во црквите и католичките неделни училишта. Упатството објавено во Варшава на Полската католичка црква од 1921 година ги критикувала свештениците кои проповедале на белоруски јазик на католичките миси^[35].

Храмада

Деца во трпезаријата на Белоруската гимназија во Вилнус, Полска, 1935 година

Во споредба со поголемото украинско малцинство кое живело во Полска, Белорусите биле многу помалку политички свесни и активни. Најголемата белоруска политичка организација била Белоруската селанска и работничка унија, исто така наречена Храмада. Храмада добивала логистичка помош од Советскиот Сојуз и Комунистичката интернационала и служела како покритие за радикалната и субверзивната Комунистичка партија на Западна Белорусија. Поради тоа била забранета од страна на полските власти^[36][37], а нејзините водачи биле осудени на разни затворски казни и потоа им биле предадени на СССР, каде што биле убиени од советскиот режим^[38].

Тензиите меѓу повеќе националистичката полска влада и разни сепаратистички групи на етнички малцинства продолжиле да растат, а белоруското малцинство не било исклучок. Исто така, според Марек Јан Чодакевич, СССР ја сметал Полска за „непријател број еден“^[39]. За време на Големата советска чистка, Полскиот автономен округ во Дзјаржинск (полски: Kojdanów) бил распуштен и советската НКВД ја презела т.н. „Полска операција“ (од приближно 25 август 1937 до 15 ноември 1938) - програма за депортација и стрелања кои ги насочуваат Полјаците во Источна Белорусија, односно БССР^[39]. Операцијата предизвикала смрт на 250.000 луѓе - од официјална етничка полска популација од 636.000 - како резултат на политичко убиство, болест или глад^[39]. Меѓу нив, најмалку 111.091 членови на полското малцинство биле застрелани од т.н. Тројка на НКВД^[39][40][41]. Многумина биле убиени во затвор, според Богдан Мусиал^[40]. Покрај тоа, неколку стотици илјади етнички Полјаци од Белорусија и Украина биле депортирани во други делови на Советскиот Сојуз^[39].

Советите, исто така, го промовирале советскиот БССР како формално автономна, со цел да се привлечат Белоруси кои живеат во Полска. Оваа слика била привлечна за многу западни белоруски државни водачи, а некои од нив, како Францишак Алјахнович или Улаџимир Жилка, емигрирале од Полска во БССР, но многу бргу станале жртви на советската репресија.

Советска инвазија на Полска, 1939 година

Анимирана карта од 1939 година Инвазијата на Полска.

Полски семејства депортирани во Сибир по советската анексија на источните региони на Втората Полска Република.

Набргу по инвазијата на Полска, областа на Западна Белорусија бла формално припоена кон Белоруската Советска Социјалистичка Република (БССР). Советската тајна полиција НКВД, потпомогната од Црвената армија, организирала избори^[42]. Советската окупациона администрација одржала избори на 22 октомври 1939 година, помалку од две недели по инвазијата^[43]. Граѓаните постојано се заканувале дека нивните депортации во Сибир се неизбежни. Според дизајнот, кандидатите биле непознати за нивните изборни единици кои биле донесени на гласачките места од страна на вооружените чувари^[44]. Изборите во Западна Украина и Западна Белорусија биле спроведени на руски јазик^[42].

На 30 октомври, седницата на Народното Собрание, што се одржала во Бјалисток ја потврдила одлуката на Белоруската Советска Социјалистичка Република (БССР) да се вклучи кон СССР. Петицијата била официјално прифатена од Врховниот совет на СССР на 2 ноември и од Врховниот Совет на БССР на 12 ноември 1939 година^[45]. Оттогаш, сите граѓани на Полска се нашле во Белоруска ССР како советски субјекти, без признавање на нивното полско државјанство.

Советската инвазија на Полска била прикажана од страна на советската пропаганда како „ослободување на Западна Белорусија и Украина“. Многу етнички Белоруси го поздравиле обединувањето со БССР. Тие го промениле својот став откако доживеале терор од советскиот систем^[46][47].

Депортации, апсења и владеење на терор

Советите бргу започнале да го одземаат, национализираат и прераспределуваат сите приватни и државни полски имоти^[48] During the two years following the annexation, the Soviets arrested approximately 100,000 Polish citizens across Kresy.^[49]. Во текот на две години по анексијата, Советите уапсиле околу 100.000 полски државјани. Поради недостиг на пристап до тајните советски и белоруски архиви, многу години по војната, проценките за бројот на полски граѓани депортирани во Сибир од областа на Западна Белорусија, како и бројот што загинале под советско владеење, биле само проценка^[50]. Во август 2009 година, по повод 70-годишнината од советската инвазија, авторитетниот полски институт објавил дека нејзините истражувачи ја намалија проценката на бројот на депортирани во Сибир на вкупно 320.000. Околу 150.000 полски граѓани загинале под советското владеење^[51].

Советско-германската војна, 1941-1945

Условите на Пактот Молотов-Рибентроп, потпишани претходно во Москва, наскоро биле прекинати, кога германската армија влегла во советската окупациона зона на 22 јуни 1941 година. По започнувањето на операцијата Барбароса, поголемиот дел од Западна Белорусија станал дел од германскиот Рајхскомесаријат Остланд (РКО). Многу етнички Белоруси ја поддржале Нацистичка Германија^[52]. До крајот на 1942 година, свештеникот Иван Ермаченко ја формирал про-нацистичката БНС организација која броела околу 30.000 членови^[53]. Била формирена и Белоруската помошна полиција^[53][54]. Познат на Германците како Шуцманшафт, етничката белоруска полиција играла неопходна улога во Холокаустот во Белорусија^[55][56], особено за време на вториот бран по затворање на гетото^[57], почнувајќи од февруари-март 1942 година^[54].

Две години подоцна, за време на советската контраофанзива, Јосиф Сталин инсистирал на конференцијата во Техеран од 1943 година - на која сојузниците официјално се согласиле повторно на Јалта - дека поголемиот дел од Западна Белорусија ќе остане дел од БССР по крајот на Втората светска војна во Европа. Само регионот околу Бјалисток требало да се врати во Полска. Полското население наскоро било протерано и насилно преселено на запад. Западна Белорусија, во целост, била инкорпорирана во БССР^[2].

Првично било планирано да се премести главниот град на БСРС во Вилнус. Сепак, истата година Јосиф Сталин наредил градот и околниот регион да бидат дадени на Литванија, која неколку месеци подоцна била припоена кон Советскиот Сојуз и станала нова советска република. Така Минск останал главен град. Границите на БССР биле повторно изменети малку по војната (особено областа околу градот Бјалисток кој бил вратен во Полска), но генерално тие се совпаѓаат со современите граници на Белорусија.

Советизација

Белоруските политички партии и општеството во Западна Белорусија често немале информации за репресите лои се случувале во Советскиот Сојуз и биле под силно влијание на советската пропаганда^[34]. Поради лошите економски услови и националната дискриминација на Белорусите во Полска, голем дел од населението во Западна Белорусија ја поздравила анексијата на СССР^[34].

Меѓутоа, веднаш по анексијата на Западна Белорусија од страна на Советскиот Сојуз, белоруските политички активисти немале илузии за пријателството на советскиот режим^[34]. Населението станало помалку лојално, бидејќи економските услови станале уште полоши и додека новиот режим спровел масовни репресии и депортации што ги напаѓале Белорусите, како и етничките Полјаци^[34].

Веднаш по анексијата, советските власти извршиле национализација на земјоделско земјиште во сопственост на големи земјопоседници во Западна Белорусија^[34]. Колективизацијата и создавањето колективни фарми било планирано да се спроведе со поспоро темпо отколку во Источна Белорусија во 1920-тите^[34]. До 1941 година, во западните региони на БССР бројот на поединечните фарми се намалил на 7%; Формирани биле 1115 колективни фарми^[34]. Истовремено, започнале притисоци, па дури и репресии против поголемите фармери (наречени од советската пропаганда, кулаки): големината на земјоделското земјиште за една поединечна фарма била ограничена на 10 хектари, 12 хектари и 14 хектари во зависност од квалитетот на земјиштето. Било забрането вработување на работници и закуп на земјиште^[34].

Под советската окупација, државјаните од западниот дел на Белорусија, особено Полјаците, се соочиле со насилно депортирање во источните делови на Советскиот Сојуз (пр. Сибир) во првиот бран протерувања^[58]. Вкупно, во текот на следните две години, околу 1,7 милиони полски државјани биле ставени во товарен воз и испратени од Креси во трудовите логори во Гулаг^[59].