Копаничарство

Копаничарство,^[1][2] резбарство^[3][4] или дрворез^[5][6] — применета уметност, а според некои и занает, на изработка на предмети и резби од дрво. Вредноста на изработките е дотолку поголема колку што е поголем предметот, подлабока резбата и поквалитетно дрвото. Во таа смисла, резбите се изработуваат од тврди дрва, најчесто од орев, и се разликуваат плитка и длабока резба. Во Македонија копаничарството има милениумска традиција, што е потврдено со археолошки наоди.

Интервју со копаничар

Историја на копаничарството во Македонија

Копаничарството во Македонија во древни времиња

За да ги пронајдеме корените на древното македонско копаничарство мора да се послужиме со археолошките пронајдоци на нашата етничка територија и во светот. Досега пронајдените факти, презентирани во музеите, литературата и во медиумите зборуваат за темата што ја интересира јавноста, особено копаничарите. Со сигурност може да тврдиме дека не постои опипливо, зачувано копаничарско дело од античко време, поради краткиот век на животот на дрвото. Археолошките пронајдоци зборуваат за големото културно-историско богатство и за низа предмети и детали изработени од камен, мермер, керамика, метал и др. Дрвото, кое сигурно било застапено, се распаднало, не може да посведочи за неговата уметничка и историска вредност.

Пронајдената кралска гробница во Кутлеш зборува за високото културно и историско богатство со врвни уметнички елементи. Тоа е претставено на ковчегот со 16-зрачното сонце, декоративна плитка пластика во огледален одраз со богати орнаменти, ногарки што завршуваат со лавовски шепи, пронајдени се златни желади и дабови лисја во вистинска големина. Ако се споредат античките пронајдоци во Кутлеш со сегашните резбани дела и со иконостасите во црквите и манастирите, се забележува видна сличност, блискост и истородност. Желадите и дабовите лисја во злато и желадите и дабовите лисја на иконостасите во дрво слободно може да речеме дека се исти и подеднакво употребувани и застапени во уметноста во етничките граници на Македонија. Лавовските шепи од ковчегот и денеска се резбаат како декор на мебел.

Флората и фауната во античко време, врежана во мозаиците, мермерите, монетите, керамиката, и растителниот и животинскиот свет што денеска е најчест мотив на иконостасите. Најзастапени елементи во копаничарската уметност, во античкиот и во сегашниот период, се: риба, елен, ламја-андрогин (дракон), сатир, кентавр, грифон, лав, орел, паун, змија, лисје, цветови и плодови од смокви, лоза, афион, даб и други. Во античко време, на влезовите во кралските палати и престоли се поставувале по два лава-чувари во скулптура. Таа традиција продолжила низ вековите, а денеска во старите и во новите цркви и манастири се ставаат како задолжителни копаничарски елементи покрај владичките престоли (тронови).

Копаничар

Сатирот, грифонот, кентаврот и други митолошки суштества во иконостасите се често практикувани елементи и ги има насекаде во различни модификации изрезбани во дрво. Тоа е уште еден знак за античките корени на копаничарството во Македонија. Ликот на ламјата е добро познат во уметноста на многу древни народи и во средниот век во Европа. И порано и денес ламјата се става до распетието на иконостасите.

Во античкиот град Баргала е пронајдена резба стара 17 века. На таа резба на дрво се претставени луѓе, лавови и геометриски декорации од крајот на IV век. Изрезбаните симболи и елементи во јагленисаното дрво зборуваат за тесна врска меѓу древноантичките, тогашните (во IV век) и сегашните резби.

Поврзаноста на античкиот период и на копаничарските школи (Прилепско-слепченската во XV и XVI век, Светогорската на Атос во XVII и XVIII век и Дебарско-охридската во XIX век и денеска е изразена и видна преку приказ на елементите, симболите и на мотивите што се користеле во античко време и сѐ до денес.

Копаничарството во Македонија во XIV-XIX век

Во Македонија се зачувани голем број предмети, релјефи и верски украси од резба од периодот XIV-XIX век. Најпознати школи во тој период во Македонија биле Прилепско-слепченската во XV и XVI век и Дебарско-охридската во XIX век. Речиси сите поголеми цркви имале предмети и украси од резба, а во некои целата внатрешност била украсена со резба. Најпознати сочувани дела од овие мајстори се иконостасите во црквите Св. Јован Бигорски кај Дебар и Св. Спас во Скопје. Покрај тоа, и побогатите куќи биле украсувани со мотиви од резба, познат пример за тоа е таванот во една од собите на музеј - куќата на Робевци во Охрид.

Начин на работа

Копаничарите обично работеле во тнр. тајфи од еден или повеќе мајстори и неколку помошници. За длабење на дрвото користеле метални длета и дрвени чекани со различни големини. Материјалот морал да биде суво и цврсто дрво, и затоа одбирале најчесто орев, и тоа сушен повеќе години. Најпрво дрвото се фиксирало за цврста подлога (работна маса) и потоа на него со молив се нанесувал мотивот. Потоа се длабело дрвото така што остане само мотивот, и тоа најпрво грубо, со поголеми длета, а потоа и фините детали, со помали.

Се настојува целата резба да биде од едно парче дрво, бидејќи ако е составувана постои опасност составните делови да се раздвојат.

Техники

Прибор

Рачни алатки: 3 резбарски ножеви, 4 длета, 3 ножеви лажичари и резбарски чекан

Прозорецот Десај Маду Џја во Катманду, Непал е пример за традиционална непалска резба

Детаљ од Тајната вечера од олтарот на светата крв од Тилман Рименшнајдер, 1501-05, Ротенбург на Таубер, Баварија

• резбарски ножеви - нож за детали, нож за резбање, нож за резба, нож за глодање, голема и мала полукружна лажица, голема и мала тркалезна лажица - специјализирани ножеви се користат за сечење и мазнење на дрвото.
• резбарски длета – прави, аголни, свиткани, во облик на лажица и специјални, кои се користат во различни облици и големини за резбање вдлабнатини, кругови и кривини.
• резбарска пила: мала пила што се користи за сечење парче дрво.
• резбарски додатоци: алатки за релјеф, сечило за цртање (право, закосено, свиткано, големо рамно), дрвен и месинган чекан, рачки за длета...
• опрема за острење, како што се разни камења, неопходна за одржување на алатите.

Резбарските алатки се изработени од високојаглероден челик. Делот за сечење мора да биде многу остар. Аголот на сечење е околу 20 степени за четинари и околу 30 степени за листопадни дрвја. Сечилото е брусено косо од надворешната страна. Алатките се острат рачно со камења или со помош на електрични острилки. Треба да се обрне внимание на температурата за време на брусењето. Сечилата се толку тенки што настанатата топлина брзо го уништува материјалот.

На резбарската маса потребни се следниве работи: завртка за монтирање на фигура, лост за стегање, уред за стегање, плоча за стегање на резбање и табла за резбање.

• 
  Резбарски ножеви
• 
  Резбарски нож за сечење рабови
• 
  Резбарско длето во облик на V

Избор на дрво

Природата на дрвото го ограничува обемот на резбање, бидејќи дрвото не е подеднакво цврсто во сите правци, тоа е анизотропна супстанца. Насоката во која дрвото е најсилно се нарекува „гранулација“ (структурата може да биде права, испреплетена, брановидна итн.). Затоа, мудро е да се користат надолжни насоки на едногодишните растенија за понежни делови од моделот, наместо нормални на нив, а потенките стебла или врвови не треба да бидат премногу одвоени од нивната околина. Недоволното почитување на овие основни правила може да резултира со лош производ.

Двете дрва што најчесто се користат за резбање се липата и дренот. И двете се листопадни дрвја кои се релативно лесни за обработка. Костенот, дабот, американскиот орев, махагонот и тиковото дрво се исто така многу погодни дрва; додека италијанскиот орев, планински јавор, јаболкницата, крушата, сливата или шимширот се погодни за фина работа. За оние производи што треба да се бојат и не се премногу деликатни по природа, по правило се користи бор.

Статуи

Резбата започнува со избор на парче дрво, со приближна големина и облик на идната фигура или, во случај на поголеми скулптури, неколку парчиња дрво. Видот на дрво е важен. Тврдите дрва (листопадните) се потешки за обликување, но имаат поубав сјај и подолг век на траење. Помеките видови дрво се полесни за резбање, но се посклони кон оштетување. Секое дрво може да се резба, но сите тие имаат различни својства и одлики. Барањата на производот го наметнуваат изборот на дрво. На пример, за подробна фигура ни треба дрво со фина гранулација, но за многу мала фигура фината структура може да смета.

Откако скулпторот ќе го избере дрвото, тој прво ја црта фигурата и ја започнува општата постапка на обликување користејќи сечења со различни големини. Алатката што ја користи зависи од подробностите на фигурата. За помалите пластики може да се користи резбарски нож, додека за поголемите парчиња може да се користи пила. Без разлика какво дрво е избрано или која алатка се користи, резбањето секогаш треба да се прави или преку или по должината на структурата, никогаш спротивно од неа.

Откако ќе се направи основниот облик, резбарот може да користи разни алатки за да создаде подробности. Откако ќе се направат пофините елементи, резбарот ја завршува површината. Избраниот метод зависи од посакуваниот квалитет на површината. Текстурата на плитките засеци дава „живот“ на површината на резбата, а многу резбари ја завршуваат својата работа на овој начин. Доколку е потребна целосно мазна површина, измазнувањето се врши со посебни алатки, рамни алатки со површина од конусни заби. Овие алатки исто така доаѓаат во различни облици и финост. Пофиното полирање се врши со шмиргла со различна густина.

Откако резбата ќе биде завршена, уметникот може да го заштити и обои дрвото со разни природни масла, како што се масло од орев или ленено семе, што го штити дрвото од нечистотија и влага. Маслото, исто така, дава сјај што ја одбива светлината и му помага на набљудувачот да го види обликот. Резбарите ретко користат сјаен лак бидејќи создава премногу сјајна површина што одбива толку многу светлина што може да го промени обликот. Дрвените предмети често се завршуваат со слој восок, кој го штити дрвото и му дава мек луксузен сјај. Восокот е сразмерно осетлив и е погоден само за внатрешни резби.