Психа (митологија)

Психа (грчки: Ψυχή, romanized: Psykhḗ) — бесмртната сопруга на Купидон, римскиот бог на еротската љубов и желба. Таа често е претставена како убава жена со крилја на пеперутка.

Психа
„Напуштената Психа“ од Пјетро Тенерани
Бесмртна сопруга на Купидон
Живеалиште	Олимп
Симбол	Крилја од пеперутка
Родители	Неименуван крал и кралица
Деца	Волупија

Психа е позната од античкиот римски протороман „Златното магаре“ (исто така познат како „Метаморфози“, напишан од филозофот и оратор Апулеј во 2 век. ^[1] Во приказната, Психа ја крши довербата на својот нов сопруг, Купидон, и мора да издржи повеќекратни искушенија од раката на својата мајка, Венера, за да го врати назад. На крајот од нејзините искушенија, двојката се смирува и се венчава, а Психа станува бесмртна. Иако „Златното магаре“ е единствената позната верзија на приказната за Психа од антиката, културните влијанија на наративот се прикажани во уметноста што датира од 4 век п.н.е.

Име

Зборот психа (Ψυχή) има грчко потекло и најчесто се преведува како „душа“, „живот“ и „дух“. ^[2] Употребата на зборот од страна на Хомер често се преведува како „ дух “ (psukhê) и се употребува за да се означат починатите души кој Одисеј ги среќава во „Одисеја“. Може да се преведе и како „ пеперутка“ или „молец“ (psukhai. ^[3] Неговата врска со зборот psȳ́chein („да дува“, „да дише“, „животен здив“) е спорна и не е познато дали психа е изведено. ^{[4] [2]}

Златното магаре

Златното магаре е напишано на латински во 2 век од н.е. од Апулеј. ^[5] Приказната го следи нејзиниот протагонист, Луциј, кој случајно е преобразен во магаре откако експериментирал со магија. За време на неговото патување, му се раскажуваат повеќе приказни, од кои една е епизодата Купидон и Психа, која се протега од Книгите 4 до 6. Иако точното потекло на оваа приказна е непознато, веројатно е позајмена од народната книжевност или денес изгубено дело. Научниците претпоставуваат дека самата приказна може да биде од италијанско, ^[6] грчко, северноафриканско (поточно берберско), или иранско потекло. Потенцијални извори и инспирации се именувани како Лукијан, ^[7] Лукиј од Патра, ^[1] Аристид, ^[8] или друг непознат автор. ^[9]

Митологија

Психа со крилја од пеперутка на на камила, мермерен релјеф во Лувр

Во едно неименувано кралство, еден крал и една кралица имале три ќерки. Иако сите три биле убави, најмладата, Психа, поседувала натприродна убавина. Како што почнала да се шири гласот за нејзиниот изглед, огромен број луѓе започнале да пристигнуваат во градот за да ја видат; некои дури почнале да ја обожаваат како божица Венера или нова земска варијанта од неа. Обожавателите почнале да ги занемаруваат храмовите, приносите и обредите на Венера, избирајќи наместо тоа да ја посетат Психа. ^[10] Божицата била разбеснета поради тоа што еден смртник бил обожаван поради неа и решила да ѝ се одмазди на девојката. ^{[11] :59–60}Венера го повикала својот син, Купидон, богот на желбата. Купидон можел да го натера секого да се заљуби во боцката на неговата стрела, а таа му наложила да ја застрела Психа и таа да се заљуби во еден грд и сиромашен човек. ^[12]

Брак со Купидон

Сепак, Психа се чувствувала несреќно и изолирано поради својата убавина и сè уште била немажена иако нејзините помалку убави сестри веќе имале склучено поволни бракови. Таткото на Психа решил да се консултира со пророштвото на Аполон во Милет и добил пророштво дека Психа ќе се омажи за несмртно и ужасно змиско чудовиште од кое дури и Јупитер ќе се плаши и од кое ниту еден човек ниту бог не можат да одолеат, и дека таа треба да биде поставена на врвот на планината во погребна облека за да се изврши церемонијата. ^[13] Преплашен, таткото на Психа послушал и таа била оставена на врвот на планината. Зефир, западниот ветер, ја зел и ја однел на ливада во долината подолу за да се сретне со нејзиниот нов сопруг. Во некои прераскажувања, Купидон е таму, но е невидлив. ^[14]

Оживеана Психа од бакнежот на Купидон , мермерна скулптура од Антонио Канова

Кога Психа ја истражува околината, таа наоѓала и влегувала во прекрасно изработен дом со мозаични подови украсени со скапоцени камења, тавани од резбано цитронско дрво и слонова коска потпрени на златни столбови и сребрени ѕидови врежани со претстави на животни. Одеднаш проговорува бестелесен глас кој и кажува дека сите богатства во домот се нејзини и дека за неа ќе се грижат невидливи слуги. Ја почестуваат со гозба што се служи сама по себе и ја забавуваат невидлив хор и лираџија. Таа ноќ, кога си легнала, конечно пристигнал нејзиниот сопруг. Сепак, тој не ја поздравил. Наместо тоа, ја зел нејзината невиност и си заминал пред изгрејсонце без да ѝ дозволи да го види. По многу недели од овој договор, Психа забременила.

Подоцна, сестрите на Психа дознале што се случило со нивната сестра, посакале да ја најдат и решиле да патуваат до планината каде што се одржал ритуалот. Купидон дознал за ова и ѝ се обратил на Психа со зборовите: „Твоите сестри, верувајќи дека си мртва, денес во својата тага те следат до врвот на планината и наскоро ќе бидат таму. Доколку ги чуеш нивните оплакувања, не одговарај, ниту гледај на таа страна, или ќе предизвикаш голема тага за мене, а за себе чисто уништување.“ ^{[11] :64}Психа ветила дека ќе ги следи неговите наредби, но станала депресивна и неутешна, одбивајќи да се искапе или јаде. Купидон бил вознемирен од состојбата на неговата сопруга. Поколен од нејзините молби, ѝ рекол дека може да ги види своите сестри, но уште еднаш ја предупредил дека нивната средба може да ја пропадне и ѝ рекол дека не може да им ја открие на своите сестри природата на нивната врска, ниту да биде охрабрена од нив да се обиде да го открие неговиот идентитет. Психа се согласила, а Купидон го натерал Зефир да ги донесе нејзините сестри во куќата.

„Грабнувањето на Психа“, слика од Емил Сањол

Кога нејзините сестри пристигнале, Психа ги почастила со истиот луксуз што го ужувала кога за првпат пристигнала. Тие биле воодушевени од раскошот и почнале да ѝ завидуваат на положбата на нивната сестра. Тие поставувале прашања за нејзиниот сопруг, а таа тврдела дека тој е млад човек кој поголемиот дел од времето го поминувал ловејќи. Откако сестрите си заминале, нивната завист почнала да се претвара во бес; тие верувале дека нивната сестра не заслужува таков луксузен живот, живот што ним самите им бил одземен во нивните бракови без љубов. Тие решиле да ја казнат. Сепак, Купидон бил свесен за нивните заговори и уште еднаш ја предупредил Психа дека ќе се обидат да ја убедат да го погледне во лице и ѝ кажал дека доколку ја открие неговата тајна, нивното дете ќе се роди смртник, но доколку не го стори тоа, ќе се роди како божествено. При нивната трета посета, нејзините сестри ја потсетиле Психа на зборовите на пророштвото и ја убедиле дека Купидон веројатно е чудовиште кое на крајот ќе ја уништи. Тие ѝ наложиле, додека тој спие, таа да употреби кандило за да го погледне во лицето, а потоа да земе сечило и да му ја отсече главата. ^[15]

Психа, иако се сомневала, на крајот била поколебана од зборовите на нејзините сестри и го погледнала Купидон додека тој спиел. Додека Психа го осветлувала лицето на нејзиниот сопруг, таа разбрала дека тој е бог и се прекорила себеси за својата глупост. Меѓутоа, додека се поместувала, мала капка врело масло паднала на рамото на Купидон, разбудувајќи го од сонот. Предаден од постапките на неговата сопруга, Купидон полетал во бегство за да се засолни во куќата на неговата мајка и да ја лекува раната. Кога Венера открила дека нејзиниот син ја земал Психа како љубовница, таа се разбеснила и се заколнала дека повторно ќе ѝ се одмазди.

Кога Купидон си заминал, палатата исчезнала и Психа се нашла на поле во близина на местото каде што живееле нејзините сестри. Растроена, Психа им кажала на своите сестри што се случило, а тие се преправале дека им е жал за неа. Наместо тоа, тие кроеле заговор да го убедат Купидон да ја земе едната од нив за жена. Двете сестри заминале до врвот и скокнале, сметајќи дека Зефир ќе ги фати и ќе ги однесе во палатата како што направил и последниот пат. Зефир, сепак, знаејќи што навистина им е во срцата, ги игнорирал и двете сестри паднале во смрт.

Растроена и изгубена, Психа започнала да талка низ селата во потрага по својот сакан. Прво пристигнала во храмот на Церера и, одлучувајќи дека не треба да го занемарува обожавањето на ниту еден бог за време на потрагата, го организирала и исчистила храмот, а потоа ѝ се помолила на божицата. Церера се сожалила на Психа. Таа ѝ се појавила и ја известила за бесот на Венера, но не можела да ѝ помогне од страв да не ја налути Венера. Потоа Психа заминала и талкала до храмот на Јунона, каде што добила сличен одговор: Јунона не можела да ѝ помогне и да ја предаде Венера. Потоа Психа одлучила дека треба да најде начин да се покае пред самата Венера.

Кога Психа пристигнала во домот на Венера, ја пречекала слугинката на божицата, Хабит, која ја зграпчила за коса и ја влечела пред божицата. Венера била воодушевена и ги повикала своите слугинки Грижа^{[note 1]} и Тага да ја тепаат и мачат Психа, по што Венера почнала да ја тепа и самата Психа, кинејќи ѝ ја облеката и заканувајќи се дека ќе го убие нејзиното неродено дете. После ова, Венера ѝ рекла на Психа дека, доколку сака повторно да ја заработи довербата на нејзиниот син, тогаш ќе треба да стане нејзина робинка и да ја докаже својата заслуга со извршување на невозможни задачи.

Хермес и Психха во Палатата Гарние во Париз. Над главата на Психа се наоѓа пеперутка. Нивните имиња се на грчки, ΨΥΧΗ (Психа) и ΕΡΜΗΣ (Хермес).

Испитувањата на Психеј

Сортирање жито

Венера ѝ подарила на Психа голема куп мешани зрна и ѝ наредила да ги одвои и сортира додека Венера не се врати од свадба таа вечер. Психа се скршила од очај. Меѓутоа, кога една мравка ја видела во неволја и разбрала дека е невозможно да се изврши задачата што ѝ била дадена, ѝ се сожалила. Ги собрала другите мравки и, работејќи заедно, успеале успешно да ги сортираат сите зрна пред да се врати Венера. Кога божицата видела дека Психа успешно го завршила обидот, се разбеснила. ѝ фрлила на девојката парче груб леб, а потоа си легнала, оставајќи ја Психа повторно сама. ^[16]

Златно руно

Кога Венера се разбудила следното утро, таа ѝ дала на Психа нова задача. Таа ѝ покажала на девојката шума и кривулеста река каде што паселе овни со златно руно и ѝ наложила да собере дел од нивната волна. Психа послушала и се упатила кон реката каде што тајно планирала да се удави и да го заврши своето страдање. Меѓутоа, додека стоела на брегот на реката, еден божествен глас ѝ се обратил и ѝ рекол да не ги спроведува своите планови. Потоа ја информирал дека треба да почека додека не помине жештината на денот за да го собере руното, бидејќи овните ќе бидат разбеснети од жештината, но ќе се смират како што времето ќе се олади. Штом ќе станеле попослушни, таа можела да оди во шумата и да собере дел од волната што се закачила на гранките. Психа го послушала гласот и успеала да собере куп волна за да ѝ ја подари на божицата.

Водите на Стикс

Откако таа задача била завршена, Венера ѝ ја дала на Психа нејзината трета задача: да ги собере црните води од реката Стикс во кристална чаша. Сепак, Стикс истрчал од врвот на планинска карпа кој бил премногу опасен и тежок за Психа да се искачи, а самата Река ја повикала, велејќи ѝ да се сврти. Еден од Јупитеровите орли ја забележал Психа и се сожалил; ја зел чашата од девојката и собрал дел од водата на Реката за неа, со што успешно ја завршила и третата задача. ^{[11] :83–84}

Патување до Подземјето

Психа и Персефона, релјеф од Херман Хајдел.

Свесна дека Психа добивала помош од непознати извори, Венера смислила нова задача, уште потешка од претходните. Таа ѝ дала кутија и ѝ наредила да патува до Орк, подземјето, за да земе парче убавина од Просерпина, божицата на пролетта и кралица на подземјето. Психа, верувајќи дека оваа задача е невозможна, повторно решила да си го одземе животот. Се искачила на висока кула и се подготвила да скокне, но кулата проговорила и ѝ наложила на Психа да оди до границата на Спарта каде што може да најде премин до подземјето. ^[17] Потоа ѝ наложила да носи со себе две јачменови колачиња натопени со мед и вино и да стави две парички во устата; колачите ќе му бидат дадени на Кербер за да може да помине без повреда, а паричките ќе се искористат за плаќање за превозот на Харон. Исто така, ја предупредила да не се занимава со ниту еден од духовите што може да ги сретне, ниту да ја отвора кутијата под никакви околности. Психа ги следела неговите наредби, а по пристигнувањето, Просерпина ја пречекала Психа и доброволно ја наполнила кутијата со нејзината убавина.

Кога Психа го напуштила подземјето, таа станала љубопитна и решила да земе малку убавина од кутијата за себе, верувајќи дека тоа би можело да му се допадне на Купидон. Сепак, наместо убавина, кутијата содржела црн облак кој ја ставил во длабок сон.

Бракот на Психеј и Купидон

Отприлика во тоа време, Купидон целосно се излекувал од повредата и тргнал да ја пронајде својата љубов. Кога ја пронашол Психа, го исчистил облакот од сонот од нејзиното тело и нежно ја боцнал со стрела за да ја разбуди, велејќи: „Гледаш како повторно љубопитноста те уништи. Но, во меѓувреме, мора да ја завршиш мисијата што ти ја довери мојата мајка со сета трудољубивост; за останатото јас ќе се погрижам.“ Психа послушала и ја донела кутијата кај Венера.

Во меѓувреме, Купидон отпатувал кај Јупитер за да го застапува својот случај. Јупитер се согласил да му помогне на Купидон во замена за услугите на Купидон следниот пат кога убава девојка ќе го привлече неговото внимание, и бил склучен договор. Зевс организирал собир, испраќајќи го Меркур, богот гласник, да ги собере боговите. На ова собирање, Зевс ја предупредил Венера никогаш повеќе да не ѝ наштети на Психа пред да ѝ го даде на девојката пијалокот на боговите, амброзија, кој ѝ давал бесмртност и ги правел двајцата еднакви во очите на боговите. Потоа, Психеја и Купидон се венчале и започнала голема прослава и гозба. Подоцна, Психа родила ќерка: Волупта, персонификација на задоволството.

Толкувања

На приказната за Купидон и Психа се дадени многу толкувања, меѓу кои и за врските помеѓу љубовта, искушенијата и душата. Според писателот Фулгенциј, приказната може да се прочита преку христијанска призма во која Психа се споредува со Адам бидејќи двајцата имале куриозитети што ги навеле да бидат протерани од рајот. Италијанскиот поет Џовани Бокачо предложил бракот помеѓу Психа и Купидон да се гледа како врска помеѓу душата и Бога. Томас Булфинч напишал дека душата може да се спореди со пеперутка, по тоа што душата може да се прочисти преку искушенија и неволји, исто како пеперутка што излегува од својот кожурец. Други научници веруваат дека тоа може да се гледа како алегорија за патувањето на душата кон љубовта, додека некои веруваат дека исто како пеперутките, човечката душа трпи болка и промени и сепак може да има среќен крај. ^[18]

Гностичка нарација

Психа е претставена во митот за создавањето пронајден во древниот гностички текст познат како „За потеклото на светот“. Таму таа се појавува како љубовница на Ерос која ја истура својата крв врз него, а исто така и врз Земјата, што предизвикува првата роза да расте од трнлива грмушка. ^[19]

Уметност и книжевност

Релјеф на Психа на капак од саркофаг од Тир, Либан.

Книжевност

• „Љубов во боја“ од Болу Бабалола е збирка дела што содржи приказна за Психа и Ерос.
• „Басна за божицата Психа и Купидон“ од Луциј Апулеј, преведена од Т. Тејлор 2023 година.
• „ Додека имаме лица“ од К.С. Луис не е фокусирана на Психа, туку на нејзината сестра Оруал, давајќи поинаков поглед на Психа во митот.
• „Купидон: Приказна за љубовта и желбата“ од Џулиус Лестер е центрирана околу Купидон во ова романтично, лесно прераскажување.
• „Земскиот рај“ од Вилијам Морис е поема од 1868 година што ја прераскажува приказната за Психа и Купидон и други митови.
• „Ода за Психа“ поема од Џон Китс од 1819 година во која нараторот ги споделува своите планови за воскреснување на Психа.
• „Психа во фустан“ од Франческа Лиа Блок била објавена во 2006 година како современо прераскажување на митот за Психа во поетска проза.

Слики, скулптури и гравури

• Слика „Свадбената гозба на Купидон и Психа“ од Рафаел, 1517 година. ^[16]
• Психа оживеана од скулптурата „Бакнежот на Купидон“ од Антонио Канова, 1787 година. ^[17]
• Прстени од римска Британија гравирани со слики од двајцата љубовници
• Слика „Свадбата на Психа“ од Едвард Берн-Џонс, 1895 година.
• Слика „Купидон и Психа“ од Франсоа Жерар, 1798 година.
• Слика „Бах, Венера и Купидон“ од Росо Фиорентино, 1531 година.
• Скулптура на Психа од Хирам Пауерс, 1848 година.
• Скулптура „Напуштената Психа“ од Пјетро Тенерани, 1819 година.
• Психа скулптура од Бертел Торвалдсен, 1806 година.

Останато

• Маската на Комос од Џон Милтон алудира на приказната за Психа.
• Астрономот Анибале де Гаспарис именувал астероид пронајден во 1852 година по Психа.
• НАСА испратила сателит со исто име за да го проучи астероидот.
• „ Ева, Психа и жената на Синобрадиот “, песна од 2023 година од Ле Серафим
• Психа, полуопера од Метју Лок

Белешки

1. Алтернативно преведено како „Тага“