Ketupat

Ketupat (Jawi: ‏کتوڤت‎‎) ialah sejenis makanan tradisional yang dibuat daripada beras yang dimasak di dalam bungkusan anyaman daun kelapa atau palma muda. Ia biasanya ditemukan di kawasan Kepulauan Asia Tenggara, terutamanya di Malaysia, Brunei, Singapura, Indonesia dan selatan Thailand. Ketupat disediakan dengan mengisi beras ke dalam sarung daun yang dianyam, kemudian direbus hingga beras mengembang dan menjadi padat. Ketupat biasanya dihidang bersama lauk seperti rendang, gulai, opor atau kuah kacang dan sering muncul dalam majlis perayaan dan kenduri.

Ketupat
Ketupat Palas dihidangkan bersama Rendang Tok
Nama alternatif	katupat, tupat, topat, tipat
Jenis	Kek beras, makanan Hari Raya
Jenis sajian	Nasi, pulut
Tempat asal	Kepulauan Asia Tenggara[1][2][3][4]
Masakan berkaitan	Brunei  Indonesia  Malaysia  Singapura  Thailand (Selatan Thailand)
Suhu penghidangan	panas atau suam suhu bilik
Bahan yang biasa digunakan	Beras
Cara penyediaan	Pengukusan
Keragaman/variasi	Ketupat pulut, ketupat daun palas, lepet
sunting · sunting di Wikidata Lihat pendokumenan templat ini

Kelongsong ketupat bawang yang belum digunakan.

Lebih daripada sekadar makanan, ketupat turut membawa makna simbolik dan memainkan peranan budaya yang penting dalam kehidupan masyarakat di rantau ini dan amat sinonim dengan sambutan Hari Raya Aidilfitri. Di luar tradisi Islam, ketupat turut digunakan dalam upacara keagamaan Hindu di Bali, amalan perubatan tradisional, serta adat berkaitan musim menuai dan penghormatan kepada roh nenek moyang. Dalam sesetengah komuniti, ketupat juga mempunyai tempat dalam tradisi Kristian dan kepercayaan tempatan lain.

Terdapat banyak variasi ketupat mengikut daerah, berbeza dari segi jenis beras, daun pembungkus, bentuk, cara memasak dan jenis hidangan yang mengiringinya. Antaranya termasuk ketupat palas yang dibalut dengan daun palas dan berbentuk segitiga; katupa’ pandan yang dibungkus dengan daun pandan; serta ketupat landan yang direbus menggunakan air beralkali. Ketupat juga menjadi bahan penting dalam pelbagai sajian popular seperti ketoprak, kupat tahu, ketupat sotong dan ketupat kandangan.

Sejarah

Asal usul dan kaitan serantau

Ketiadaan bukti arkeologi fizikal tentang kewujudan awal ketupat sebahagian besarnya berpunca daripada bahan organik yang digunakan dalam pembuatannya, seperti daun dan beras, yang mudah mereput dan tidak tahan lama. Oleh itu, kajian tentang asal usul ketupat banyak bergantung kepada bukti tidak langsung, termasuk analisis linguistik, budaya material Austronesia dan tradisi kulinari serantau yang terdapat di seluruh Asia Tenggara Kepulauan dan rantau Pasifik.^[5]

Patupat, sejenis kuih pulut tradisional yang dibungkus dengan daun dari utara Filipina, sebahagian daripada tradisi kulinari Austronesia yang turut tercermin dalam katupat (Guam) dan ketupat (Kepulauan Asia Tenggara)

Penemuan linguistik menunjukkan bahawa penutur bahasa Austronesia berkongsi kosa kata berkaitan tumbuhan tropika seperti kelapa, pisang dan padi, yang menjadi tunjang dalam penyediaan makanan tradisional masyarakat maritim. Persamaan ini sering dikaitkan dengan teknik memasak dan pembungkusan makanan menggunakan daun kelapa muda, iaitu kaedah yang menjadi asas penyediaan ketupat dan pelbagai jenis kuih beras. Ini menyokong andaian bahawa ketupat berakar umbi daripada tradisi kulinari Austronesia yang meluas.^[2][3]

Dalam beberapa bahasa Austronesia, istilah kupat dipercayai berasal daripada perkataan epat yang bermaksud "empat", mungkin merujuk kepada bentuk empat sisi pada bungkusan ketupat yang dianyam. Hubungan linguistik ini menunjukkan bahawa amalan membungkus nasi dengan daun telah berkembang secara berasingan di beberapa wilayah atau tersebar melalui pertukaran budaya dalam kalangan masyarakat Austronesia. Penyebaran istilah dan teknik serupa di pelbagai rantau mencerminkan warisan bersama di mana nasi dan pembalut daun memegang nilai praktikal serta simbolik.^[2][3]

Di Filipina, kuih beras yang dibungkus daun wujud dalam pelbagai bentuk serantau yang mencerminkan adaptasi budaya setempat dan bahan tempatan. Di wilayah Ilocos di utara negara itu, satu variasi yang dikenali sebagai patupat lazim disediakan semasa musim menuai tebu. Dikelaskan sebagai sejenis suman, patupat menggunakan bungkusan daun palma yang dianyam rumit dan diisi dengan pulut mentah (malagkit), sebelum direbus dalam air tebu segar. Cecair manis tersebut bukan sahaja memberikan rasa unik, malah bertindak sebagai bahan pengawet semula jadi yang membolehkan ia disimpan lebih lama.^[6]

Lebih ke timur, di Kepulauan Mariana, masyarakat Chamorro turut mempunyai tradisi menyediakan katupat, sejenis bungkusan nasi berbentuk segi empat yang diperbuat daripada anyaman daun kelapa dan direbus sehingga padat. Kajian arkeologi dan linguistik menunjukkan bahawa amalan menanam padi dan menghasilkan katupat telah wujud di wilayah ini sebelum kedatangan penjajah Sepanyol pada abad ke-17. Catatan awal penjajah Sepanyol turut menyebut kemahiran wanita Chamorro dalam menganyam daun kelapa untuk menghasilkan pelbagai barangan, termasuk bekas makanan seperti katupat.^[7][8]

Selain berfungsi sebagai makanan, katupat juga mempunyai nilai adat dan kerohanian dalam kalangan masyarakat Chamorro. Di sesetengah tempat, ia digunakan sebagai simbol penghormatan dalam upacara tradisional, termasuk dalam ritual yang berkaitan dengan tempat suci dan permohonan restu untuk memasuki wilayah tertentu. Ini menonjolkan lagi peranan ketupat sebagai sebahagian daripada warisan budaya Austronesia yang mencakupi aspek masakan, kerajinan dan kepercayaan.^[8]

Kupatay, Kupat dan Ritual Padi dalam Jawa Pra-Islam

Sajian ritual Jawa (sajen) yang memaparkan ketupat bersama unsur simbolik lain

Dalam budaya agraria Jawa sebelum kedatangan Islam, penyediaan kek beras yang dibungkus dengan anyaman daun memainkan peranan penting dari segi budaya dan kerohanian. Dalam kalangan masyarakat Jawa, padi bukan sekadar makanan ruji tetapi juga lambang kesuburan dan kelangsungan hidup, serta dikaitkan secara rapat dengan pemujaan Dewi Sri, dewi padi yang melambangkan kesuburan dan kemakmuran. Hidangan beras yang dibungkus daun sering dijadikan sebagai persembahan ritual (sajen) kepada Dewi Sri sebagai tanda kesyukuran atas hasil tuaian yang berjaya.^[9][10] Amalan ini selari dengan corak yang lebih luas dalam masyarakat Austronesia, di mana kek beras berbalut daun mempunyai fungsi praktikal dan upacara.

Walaupun istilah ketupat tidak disebut dalam inskripsi awal, sumber sastera Jawa Kuno menunjukkan kewujudan tradisi yang berkaitan. Kakawin Ramayana, sebuah puisi Jawa yang dikarang pada abad kesembilan semasa pemerintahan Kerajaan Mataram, menyebut tentang sejenis kek beras yang dikenali sebagai kupatay, yang memberi petunjuk bahawa amalan membungkus nasi dalam daun yang dianyam telah pun wujud di Jawa pada masa itu. Istilah kupat turut muncul dalam karya kemudian seperti Kakawin Kresnayana (abad kedua belas, zaman Kediri), Kakawin Subadra Wiwaha dan Kidung Sri Tanjung (abad keempat belas hingga kelima belas, zaman Majapahit). Rujukan ini mencerminkan bahawa kek beras berbalut daun telah menjadi sebahagian daripada budaya Jawa sejak zaman awal, jauh sebelum penerimaan meluas agama Hindu, Buddha dan Islam, dan bahawa ketupat kemungkinan besar berkembang daripada amalan kulinari dan ritual Austronesia yang lebih awal.^[11]

Ketupat dalam Sumber Melayu

Halaman pembukaan Hikayat Inderaputera, sebuah teks Melayu abad ke-16 yang mencatatkan penggunaan terawal perkataan "ketupat"

Catatan awal mengenai ketupat dalam dunia Melayu boleh ditemui dalam sumber tempatan dan asing yang berasal dari zaman Kesultanan Melaka. Sebuah glosari Cina–Melayu yang disusun antara tahun 1403 hingga 1511 menyenaraikan istilah tu pa, yang merujuk kepada kek beras yang dimasak dalam sarung daun palma atau kelapa yang dianyam. Ini menunjukkan bahawa makanan beras berbalut daun telah pun menjadi sebahagian daripada tradisi masakan Melayu pada awal abad ke-15, sejajar dengan amalan kulinari masyarakat Austronesia yang lebih luas.^[12]

Dalam kesusasteraan, istilah ketupat pertama kali direkodkan dalam Hikayat Inderaputera, sebuah hikayat istana yang dikarang pada abad ke-16. Dalam teks ini, ketupat disebut sebagai sebahagian daripada unsur budaya dalam kehidupan golongan bangsawan. Sumber-sumber ini mencadangkan bahawa ketupat telah menjadi sebahagian daripada amalan harian dan ekspresi budaya masyarakat Melayu menjelang akhir zaman Kesultanan Melaka dan awal pasca-Melaka.^[1][13]

Jenis

Jenis ketupat bergantung kepada bahan yang digunakan dan daun yang digunakan untuk membuat bungkusannya. Ketupat pulut ialah ketupat yang mengunakan beras pulut sebagai bahan asasnya, manakala ketupat nasi dibuat daripada beras. Biasanya dibungkus dengan daun kelapa.

Ketupat palas

Ketupat palas ialah ketupat yang menggunakan daun palas sebagai pembungkusnya. Biasanya sarung ketupat palas dianyam terlebih dahulu sebelum disumbat dengan pulut yang telah dimasak. Ketupat palas juga biasanya dihidangkan begitu sahaja atau digoreng terlebih dahulu. Biasanya daun palas digunakan untuk membalut ketupat pulut, manakala daun kelapa untuk ketupat nasi.

Ketupat tiga segi ialah bentuk ketupat tradisi yang berbentuk tiga segi. Ketupat moden biasanya empat segi.

Sejak 1990, ketupat yang dibungkus dalam plastik mula diperkenalkan, dan boleh dikukus dalam periuk biasa mahupun periuk elektrik. Ketupat sebegini dinamakan ketupat segera / nasi himpit. Walaupun ada pelanggan yang merungut bau tidak seenak dahulu, itu tidak jadi masalah. Terdapat juga dakwaan bahawa ketupat segera dalam plastik boleh mengakibatkan barah.^[14]

Kegunaan lain

Dalam kepawangan Melayu

Ketupat juga disemahkan dalam seberapa upacara pawang seperti puji padi bertujuan menenangkan hantu penjaga sawah hendak dikerjakan atau sebagai korban "menyemah belat" untuk meningkatkan tangkapan ikan laut.^[15]

Lihat juga

• Jenis-jenis ketupat
• Lontong
• Pusô, jenis yang ada di Filipina