Nizza
belt Franċiża From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Nizza (pronunzjata: [ˈnittsa]; bil-Franċiż: Nice; pronunzja bil-Franċiż: [nis]; bid-djalett ta' Nizza u tal-Liguria: Nissa; bil-Grieg Antik: Νίκαια; bil-Latin: Nicaea) hija l-prefettura tad-dipartiment tal-Alpes-Maritimes fi Franza. L-agglomerazzjoni ta' Nizza hija estiża ferm lil hinn mil-limiti tal-belt amministrattiva, b'popolazzjoni ta' kważi miljun ruħ f'erja ta' 744 km2 (287 mil kwadru).[1][2] Nizza tinsab fir-Rivjera Franċiża, il-kosta tax-Xlokk ta' Franza mal-Baħar Mediterran, taħt l-Alpi Franċiżi. Nizza hija t-tieni l-ikbar belt fi Franza mal-kosta Mediterranja u t-tieni l-ikbar belt fir-reġjun ta' Provence-Alpes-Côte d'Azur wara Marsilja. Nizza hija madwar 13-il kilometru (tmien mili) mill-Prinċipat ta' Monaco u 30 kilometru (19-il mil) mill-fruntiera bejn Franza u l-Italja. L-ajruport ta' Nizza jservi bħala punt ta' kollegament għar-reġjun kollu.
Il-belt hija mlaqqma Nice la Belle (Nissa La Bella bin-Niçard), li tfisser "Nizza s-Sabiħa" u li huwa wkoll it-titlu tal-innu mhux uffiċjali ta' Nizza, miktub minn Menica Rondelly fl-1912. Iż-żona ta' Nizza moderna tinkludi is-sit ta' Terra Amata, li huwa sit arkeoloġiku li juri evidenza tal-użu bikri ħafna tan-nar 380,000 sena ilu. Għall-ħabta tat-350 Q.K., il-Griegi ta' Marsilja stabbilew insedjament permanenti u sejħulu Νίκαια, Nikaia, f'ġieħ Nike, l-alla femminili tar-rebħa.[3] Matul is-snin, ir-riedni tal-belt għaddew minn id għall-oħra bosta drabi. Il-pożizzjoni strateġika u l-port tagħha kkontribwew għall-qawwa marittima tagħha. Mill-1388 kienet dominju tal-familja Savoia, imbagħad saret parti mill-Ewwel Repubblika Franċiża bejn l-1792 u l-1815, meta reġgħet lura fir-Renju ta' Piemonte-Sardenja, il-predeċessur ġuridiku tar-Renju tal-Italja, sal-annessjoni mill-ġdid minn Franza fl-1860.
L-ambjent naturali taż-żona ta' Nizza u l-klima Mediterranja miti tagħha attiraw l-attenzjoni tal-Ingliżi tal-klassijiet għoljin fit-tieni nofs tas-seklu 18, meta għadd dejjem ikbar ta' familji aristokratiċi bdew iqattgħu x-xtiewi tagħhom hemmhekk. Fl-1931, wara r-rinnovazzjoni tal-mogħdija prinċipali tal-belt mal-baħar, il-Promenade des Anglais ("Mogħdija tal-Ingliżi"), ġiet inawgurata mill-Prinċep Arthur, id-Duka ta' Connaught; l-isem ingħata minħabba l-viżitaturi li kienu jżuru l-lokalità.[4] Fosthom kien hemm ir-Reġina Vitorja flimkien ma' binha Dwardu VII li qattgħu x-xtiewi hemmhekk, kif ukoll Henry Cavendish, li twieled f'Nizza, li skopra l-idroġenu.
L-arja nadifa u d-dawl bati attiraw b'mod partikolari lill-pitturi notevoli, fosthom Marc Chagall, Henri Matisse, Niki de Saint Phalle u Arman. Ix-xogħol tagħhom jitfakkar f'bosta mużewijiet tal-belt, inkluż il-Musée Marc Chagall, il-Musée Matisse u l-Musée des Beaux-Arts.[5] Il-kittieba internazzjonali wkoll ġew attirati u ispirati mill-belt. Frank Harris kiteb diversi kotba, inkluż l-awtobijografija tiegħu My Life and Loves (Ħajti u n-Namriet Tiegħi) f'Nizza. Friedrich Nietzsche qatta' sitt xtiewi konsekuttivi f'Nizza, u kiteb Thus Spoke Zarathustra (Imbagħad Tkellmet Zarathustra) hawnhekk. Barra minn hekk, il-kittieb Russu Anton Chekhov temm id-dramm tiegħu Three Sisters (Tliet Aħwa Nisa) meta kien jgħix f'Nizza.
Nizza kienet tappella wkoll għar-Russi tal-klassijiet għoljin. Il-Prinċep Nicholas Alexandrovich, l-eredi apparenti għar-Russja Imperjali, miet f'Nizza u kien patrun taċ-Ċimiterju Ortodoss Russu f'Nizza, fejn indifnet il-Prinċipessa Catherine Dolgorukova, il-mara tal-Ksar Alessandru II tar-Russja. Midfuna hemmhekk ukoll hemm il-Ġeneral Dmitry Shcherbachev u l-Ġeneral Nikolai Yudenich, il-mexxejja tal-Moviment Abjad kontra l-Komuniżmu.
Fost dawk li ndifnu fiċ-Cimetière du Château nsibu l-ġojjellier famuż Alfred Van Cleef, Emil Jellinek-Mercedes, il-fundatur tal-kumpanija tal-karozzi Mercedes, ir-reġista tal-films Louis Feuillade, il-poeta Agathe-Sophie Sasserno, iż-żeffiena Carolina Otero, il-ħallieq tal-comics Asterix René Goscinny, l-awtur ta' The Phantom of the Opera Gaston Leroux, il-Prim Ministru Franċiż Léon Gambetta, u l-ewwel President tal-Qorti Internazzjonali tal-Ġustizzja José Gustavo Guerrero.
Minħabba l-importanza storika tagħha bħala belt turistika fix-xitwa għall-aristokrazija Ewropea u t-taħlita ta' kulturi fil-belt li rriżultat minnha, fl-2021 il-belt ġiet iddikjarata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2021.[6][7] Il-belt għandha t-tieni l-ikbar ammont ta' postijiet fil-lukandi fil-pajjiż[8], u hija t-tieni l-iżjed metropoli li jżuruha nies fi Franza Metropolitana, bi kważi erba' miljun turista kull sena.[9] Hija wkoll it-tielet ajruport bl-iżjed traffiku fi Franza, wara ż-żewġ ajruporti prinċipali ta' Pariġi.[10] Nizza hija l-belt kapitali storika tal-Kontea ta' Nizza (bil-Franċiż: Comté de Nice, bin-Niçard: Countèa de Nissa).[11]
Remove ads
Sit ta' Wirt Dinji
Nizza, il-Belt Turistika tax-Xitwa tar-Rivjera Franċiża, ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2021.[7]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ".[7]
Remove ads
Ġeografija
Nizza tikkonsisti minn żewġ bajjiet kbar. Villefranche-sur-Mer tinsab f'bajja mkennija, filwaqt li l-parti prinċipali tal-belt tinsab bejn il-belt portwali antika u l-Ajruport ta' Côte d'Azur, tul bajja b'daqsxejn ta' kurvatura. Il-belt tibda wara l-bajja ċatta u tibqa' sejra fl-għoljiet dejjem jogħlew; il-belt hija kkonfinata mill-muntanji tal-madwar li jirrappreżentaw l-estensjoni fin-Nofsinhar u kważi fil-Punent tal-katina muntanjuża tal-Alpi tal-Liguria.
Flora
Il-veġetazzjoni naturali ta' Nizza hija tipika tal-pajsaġġ Mediterranju, b'rappreżentazzjoni qawwija ta' arbuxxelli bil-weraq wesgħin li qatt ma joħorfu. Is-siġar għandhom it-tendenza li jkunu sparpaljati iżda jiffurmaw foresti densi f'xi nħawi. Fost l-ispeċijiet nattivi ta' siġar kbar hemm siġar li qatt ma joħorfu bħall-ballut, iż-żnuber u l-arbutus. Bosta speċijiet introdotti jikbru fil-parks u fil-ġonna tal-belt. Il-palm, l-ewkaliptu u ċ-ċitru huma fost is-siġar li jagħtu bixra subtropikali lil Nizza. Iżda hemm ukoll speċijiet familjari għaż-żoni miti ta' madwar id-dinja; pereżempju l-qastan, it-tilju u saħansitra l-abit.
Klima
Nizza għandha klima Mediterranja bi sjuf sħan (Köppen: Csa), u tgawdi xtiewi miti b'xita moderata. Għandha waħda mill-iżjed klimi Mediterranji sħan għal-latitudni tagħha. Is-sjuf ikunu sħan jew sħan ħafna, nexfin, u xemxin. Ix-xita qajla tinżel f'dan l-istaġun, u xahar tipiku ta' Lulju jkollu minn jum sa jumejn biss bi ftit xita. It-temperatura tipikament tkun iktar minn 26 °C (79 °F) iżda qajla titla' iktar minn 32 °C (90 °F). Id-data klimatika tiġi rreġistrata mill-ajruport, li jinsab ftit metri 'l bogħod mill-baħar. Għaldaqstant, it-temperaturi tas-sajf ikunu iktar għoljin fil-belt. It-temperatura massima medja fl-iżjed xhur sħan ta' Lulju u Awwissu tkun madwar 27 °C (81 °F). L-ogħla temperatura rreġistrata kienet 37.7 °C (99.9 °F) fl-1 ta' Awwissu 2006. Ġeneralment il-ħarifa tibda bnazzi f'Settembru u ssir iktar bis-sħab u bix-xita lejn Ottubru, filwaqt li t-temperaturi normalment jibqgħu iktar minn 20 °C (68 °F) sa Novembru meta t-temperatura tibda tibred għal madwar 17 °C (63 °F).
Ix-xtiewi huma kkaratterizzati minn jiem miti (11 sa 17 °C (52 sa 63 °F)), iljieli bierda (4 sa 9 °C (39 sa 48 °F)), u temp varjabbli. Binhar ikun bnazzi u niexef jew umduż u bix-xita. It-temperatura minima medja f'Jannar tkun madwar 5 °C (41 °F). Qajla jkun hemm il-ġlata u l-borra. L-iżjed darba reċenti meta niżlet il-borra f'Nizza kienet is-26 ta' Frar 2018. Nizza esperjenzat ftit borra wkoll fl-2005, fl-2009 u fl-2010. Ir-rebbiegħa tibda bierda u bix-xita lejn l-aħħar ta' Marzu, u Nizza ssir kulma jmur iktar sħuna u xemxija lejn Ġunju.
Remove ads
Demografija
Mill-2018, iż-żona urbana (unité urbaine) ta' Nizza, definita mill-INSEE, tospita 944,321 abitant (is-seba' l-iżjed popolata fi Franza) u ż-żona metropolitana tagħha (aire urbaine) tospita total ta' 609,695 abitant (it-13-il post bħala daqs fi Franza). Parti miż-żona urbana ta' Nizza tagħmel parti miż-żona metropolitana ta' Cannes-Antibes.
Mis-snin 70 tas-seklu 20, l-għadd ta' abitanti ma tantx inbidel b'mod sinifikanti; il-migrazzjoni relattivament għolja lejn Nizza hija bbilanċjata minn tkabbir negattiv naturali tal-popolazzjoni.
Edukazzjoni
- L-Università ta' Côte d'Azur;
- Institut Eurécom;
- École des hautes études commerciales du nord;
- École pour l'informatique et les nouvelles technologies;
- Villa Arson;
- L-iskola tal-films ta' ESRA;
- Institut supérieur européen de formation par l'action;
- L-Iskola tan-Negozju ta' IPAG;
- Supinfo;
- L-Iskola tan-Negozju ta' Skema.
Sport
- Il-klabb tal-futbol ewlieni tal-belt huwa OGC Nice. Jilagħbu fil-Ligue 1 (l-ogħla diviżjoni fi Franza).
- Il-klabb tal-għawm Olimpiku ta' Nizza (bil-Franċiż: Olympic Nice Natation) huwa notevoli wkoll; Camille Muffat u Yannick Agnel tħarrġu hemmhekk.[18]
- Nizza tospita t-tmiem tat-tellieqa annwali taċ-ċikliżmu minn Pariġi sa Nizza.
- Il-klabb tal-Hockey Élite ta' Nizza jilgħab fil-Ligue Magnus, l-ogħla diviżjoni tal-irġiel tal-hockey Franċiż fuq is-silġ.
- Stade Niçois huwa klabb tar-rugby li jilgħab fil-Fédérale 1.
Remove ads
Relazzjonijiet internazzjonali
Nizza hija ġemellata ma':[19]
- Alicante, Spanja;
- Antananarivo, il-Madagascar;
- Astana, il-Każakistan;[20]
- Can Tho, il-Vjetnam;
- Cartagena, il-Kolombja;
- Cuneo, l-Italja;
- Edinburgu, l-Iskozja, ir-Renju Unit;[21][22]
- Gdańsk, il-Polonja;
- Hangzhou, iċ-Ċina;
- Houston, l-Istati Uniti;
- Kamakura, il-Ġappun;
- Laval, il-Kanada;
- Libreville, il-Gabon;
- Locarno, l-Iżvizzera;[23]
- Louisiana (stat), l-Istati Uniti;
- Manila, il-Filippini;
- Miami, l-Istati Uniti;
- Netanya, Iżrael;[24]
- Nouméa, New Caledonia;
- Nuremberg, il-Ġermanja;
- Papeete, Franza;
- Phuket, it-Tajlandja;
- Rio de Janeiro, il-Brażil;
- Saint-Denis, Franza;
- San Pietruburgu, ir-Russja;
- Santa Cruz de Tenerife, Spanja;
- Sorrento, l-Italja;
- Szeged, l-Ungerija;
- Thessaloniki, il-Greċja;[25]
- Xiamen, iċ-Ċina;
- Yalta, l-Ukrajna/ir-Russja;
- Yerevan, l-Armenja.[26]
Remove ads
Nies notevoli
- Nicholas Alexandrovich – tsesarevich, l-eredi apparenti tar-Russja Imperjali miet f'Nizza u kien il-patrun taċ-Ċimiterju Ortodoss Russu ta' Nizza;
- Louis Aragon – poeta u rumanzier, u martu, il-kittieba mwielda Russa Elsa Triolet, għexu b'mod klandestin f'Nizza matul it-Tieni Gwerra Dinjija;
- The Avener (twieled fl-1987) – artist mużikali u DJ, imwield f'Nizza;
- Jean Behra (1921–1959) – sewwieq fit-tlielaq tal-karozzi, imwieled f'Nizza;
- Elliot Benchetrit (twieled fl-1998) – plejer tat-tennis;
- Freda Betti (1924–1979) – kantanta tal-opri;
- Henri Betti (1917–2005) – kompożitur u pjanist;
- Priscilla Betti (twieldet fl-1989) – kantanta u attriċi;
- Jules Bianchi (1989–2015) – sewwieq tal-Formula 1;
- Surya Bonaly (twieldet fl-1973) – figure skater;
- Alexy Bosetti (twieled fl-1993) – plejer tal-futbol;
- Loïc Bruni (twieled fl-1994) – downhill mountain biker professjonista;
- Albert Calmette (1863–1933) – tabib, batterjologu u immunologu;
- René Cassin – ġurista, professur tad-dritt u mħallef, eks student tal-Lycée Massena ta' Nizza, ingħata l-Premju Nobel għall-Paċi fl-1968;
- Henry Cavendish – xjenzat Brittaniku magħruf għall-iskoperta tal-idroġenu;
- Éric Ciotti (twieled fl-1965) – politiku mwieled f'Nizza;
- Alfred Van Cleef – ġojjellier midfun f'Nizza fiċ-Cimetière du Château;
- Alizé Cornet (twieldet fl-1990) – plejer tat-tennis;
- Marc Duret (twieled fl-1957) – attur u reġista Franċiż-Amerikan, protagonista f'The Big Blue, La Femme Nikita, La haine, Borgia, Outlander, imwieled f'Nizza;
- Christian Estrosi (twieled fl-1955) – imwieled f'Nizza, sindku mill-2008 sal-2016 u mill-ġdid mill-2017;
- Jacqueline Eymar (1922–2008) – pjanista tal-mużika klassika;
- Feder (twieled fl-1987) – artist mużikali u DJ, imwieled f'Nizza;
- Léon Gambetta (1838–1881) – politiku, midfun f'Nizza;
- Giuseppe Garibaldi (1807–1882) – ġeneral, politiku u patrijott Taljan, missier fundatur tal-Italja, imwieled f'Nizza;
- René Goscinny – ħallieq ta' Asterix, midfun f'Nizza;
- James C Harris – konslu Brittaniku tas-seklu 19 f'Nizza; pitter bosta xeni fil-belt u fil-madwar;
- José Gustavo Guerrero – l-ewwel President tal-Qorti Internazzjonali tal-Ġustizzja, midfun f'Nizza fiċ-Cimetière du Château;
- Dominic Howard – mużiċist li jdoqq it-tnabar għal Muse, li attwalment jgħix f'Nizza;
- Cyprien Iov (twieled fl-1989) – magħruf sempliċement bħala Cyprien, kummidjant u attur fuq kanal kbir tal-YouTube, imwieled f'Nizza;
- Dominique Jean-Zéphirin (twieled fl-1982) – plejer tal-futbol;
- Emil Jellinek-Mercedes – Konslu Ġenerali għall-Awstrija-Ungerija, u fundatur tal-kumpanija tal-karozzi Mercedes, midfun f'Nizza fiċ-Cimetière du Château;
- Elton John – kantant, kien sid ta' dar f'Mont Boron fuq l-għoljiet ta' Nizza;
- David Kadouch (twieled fl-1985), pjanist u mużiċist tal-kamra;
- Alexis Kossenko (twieled fl-1977) – flawtist u surmast tal-mużika klassika;
- Georges Lautner (1926–2013) – reġista mwieled f'Nizza, midfun fiċ-Cimetière du Château;
- J. M. G. Le Clézio – awtur u professur, ingħata l-Premju Nobel għal-Letteratura fl-2008;
- Hugo Lloris (twieled fl-1986) – plejer tal-futbol internazzjonali Franċiż, imwieled f'Nizza;
- Heinrich Mann – rumanzier Ġermaniż (u ħu Thomas Mann) għex f'Nizza;
- André Masséna (1758–1817) – l-Ewwel Duka ta' Rivoli u l-Ewwel Prinċep ta' Essling, wieħed mit-18-il Marexxall oriġinali tal-Imperu, kmandant militari Franċiż matul il-Gwerer tar-Rivoluzzjoni u ta' Napuljun, imlaqqam l'Enfant chéri de la Victoire ("il-Wild Għażiż tar-Rebħa");
- Jean-Pierre Mocky (1929–2019) – reġista, attur, xeneġġjatur u produttur tal-films;
- Amedeo Modigliani – għex għal ftit xhur f'Nizza mal-imsieħba tiegħu Jeanne Hébuterne li welldet lil binthom Giovanna Modigliani fl-1918;
- Moħammed VI, ir-Re tal-Marokk, kiseb id-Dottorat tiegħu fl-Università Sophia Antipolis ta' Nizza;
- Jacques Ochs (1883–1971) – artist u ċampjin Olimpiku tal-fencing;
- Clairemarie Osta (twieldet fl-1970) – żeffiena taż-żfin klassiku, étoile fil-Paris Opera Ballet;
- Pino Presti – bassista, arranġatur, kompożitur, surmast u produttur tad-diski Taljan, għex f'Nizza mill-2004;[27]
- Fabio Quartararo (twieled fl-1999) – ċampjin dinji Franċiż tal-MotoGP;
- Auguste Renoir – kellu l-istudjo tiegħu f'Nizza mill-1911 sal-1919 fil-kantuniera ta' Rue Alfred Mortier u l-Quai St Jean Baptiste fejn issa hemm plakka kommemorattiva;
- Dick Rivers – imwieled Hervé Forneri, kantant rock, imwieled f'Nizza fl-1945;
- Ken Samaras (twieled fl-1990) – magħruf bħala Nekfeu, rapper Franċiż, imwieled fis-subborgi ta' Nizza;
- Robert W. Service – poeta u kittieb tal-Klondike Gold Rush, għex f'Nizza matul is-sajf mill-1916 sal-1940;[28]
- Joann Sfar – artist tal-comics, ħallieq tal-comics u reġista tal-films;
- Michel Siffre (twieled fl-1939) – riċerkatur tal-avventuri u xjenzat;
- Gilles Simon (twieled fl-1984) – plejer tat-tennis;
- Michael Sinterniklaas (twieled fl-1972) – doppjatur Amerikan;
- Aimé Teisseire (1914–2008) – uffiċjal tal-Armata Franċiża, għex f'Nizza wara li rtira mill-militar sa mewtu meta kellu 93 sena;[29]
- Simone Veil (1927–2017) – avukat u politiku li ġiet inkarigata bħala l-Ministru għas-Saħħa, laħqet President tal-Parlament Ewropew u membru tal-Kunsill Kostituzzjonali ta' Franza; baqgħet ħajja wara li kienet fil-kamp ta' konċentrament ta' Auschwitz-Birkenau, imwieled f'Nizza;
- Reġina Vitorja – Reġina tar-Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda, Imperatriċi tal-Indja, qattgħet bosta xtiewi f'Nizza;
- Valérie Zenatti (twieldet fl-1970) – kittieba;
- Nguyễn Văn Xuân (1892–1989), ġeneral tal-Armata Franċiża u politiku tal-Vjetnam, għex fi Franza lejn l-aħħar ta' ħajtu sa mewtu f'Nizza meta kellu 96 sena.
Ċittadini onorarji
Karlu III, dak iż-żmien il-Prinċep ta' Wales, ingħata ċ-ċittadinanza onorarja ta' Nizza fit-8 ta' Mejju 2018.[30]
Remove ads
Referenzi
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads