ကိုလိုနီ

ဤဆောင်းပါးသည် နိုင်ငံရေးအယူအဆ အကြောင်း ဖြစ်သည်။ လူနေထူထပ်သောနေရာ အတွက် လူနေထူထပ်မှု ကို ကြည့်ပါ။ တိရစ္ဆာန်များ၏ ထူထပ်သောနေရာ အတွက် Colony (biology) ကို ကြည့်ပါ။ အခြားအသုံးအနှုန်းများ အတွက် Colony (disambiguation) ကို ကြည့်ပါ။

ကိုလိုနီ (အင်္ဂလိပ်: Colony) ဆိုသည်မှာ လက်အောက်ခံ နိုင်ငံစုကို ခေါ်တွင်သည်။ [[ဗြိတိသျှအင်ပါယာ|ဗြိတိသျှ၊ ပြင်သစ်၊ ဒတ်ချ်၊ စပိန်၊ ပေါ်တူဂီ စသောနိုင်ငံများသည် အာရှ၊ ဥရောပ၊ တောင်အမေရိက၊ အာဖရိက စသော တိုက်ကြီးများနှင့် သမုဒ္ဒရာများတွင် စီးပွားရေးစားကျက်နယ်ပယ်များ ရှာဖွေကြ၍ နည်းအမျိုးမျိုးဖြင့် မိမိတို့ လက်အောက်ခံနိုင်ငံများအဖြစ် သွတ်သွင်း၍ သွေးစုပ်အုပ်ချုပ်ကြသည်။ စစ်တိုက်ခြင်း၊ ဝယ်ယူခြင်း၊ လဲလှယ်ခြင်း၊ ပြည်တွင်းရေးစွက်ဖက်ခြင်း၊ ဩဇာဖြန့်ခြင်း၊ သာသနာပြုခြင်း စသော နည်းအမျိုးမျိုးဖြင့် လက်နက်အင်အားနည်းပါးသော နိုင်ငံပေါင်းများစွာတို့သည် နိုင်ငံကြီးများ၏ ပိုင်နက်အင်ပါယာ အပါအဝင်များဖြစ်ခဲ့ရသည်။ ထိုနိုင်ငံများတွင် ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်ရေး စနစ်ဖြင့် သီးခြားအုပ်ချုပ်ကြသည်။ ဒုတိယကမ္ဘာစစ်အပြီးတွင် ကိုလိုနီနိုင်ငံအများ လွတ်လပ်လာကြသည်။ ကိုလိုနီလက်အောက်ခံ နိုင်ငံအချို့ ကျန်ရှိနေပေသေးသည်။^[၁]

လက်ရှိ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်မရှိသော နယ်မြေများ (အဓိကအားဖြင့် ကျွန်းများ) နှင့် ၎င်းတို့၏ အချုပ်အခြာအာဏာပိုင် နိုင်ငံများကို အရောင်ဖြင့် သရုပ်ဖော်ထားသော ဇယား (as of ဇွန် 2012^[update])

ကိုလိုနီ ဆိုသည်မှာ နိုင်ငံခြားအုပ်ချုပ်မှု ပုံစံတစ်မျိုးအောက်တွင် ရှိသော နယ်မြေတစ်ခုဖြစ်ပြီး^[၂] ထိုနယ်မြေနှင့် ၎င်း၏ ဌာနေတိုင်းရင်းသားများ ကို နိုင်ငံခြားအုပ်ချုပ်သူများ၊ ဆိုလိုသည်မှာ ကိုလိုနီဖန်တီးသူ နှင့် ၎င်းတို့၏ မိခင်နိုင်ငံ တို့မှ ခွဲထားပြီး အုပ်ချုပ်သည်။^[၃] ဤခွဲထားအုပ်ချုပ်မှုကို မကြာခဏ ကိုလိုနီအင်ပါယာ များအဖြစ် ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး ၎င်းတို့၏ မိခင်နိုင်ငံများကို ဗဟိုအဖြစ်ထားသည်။ ထို့ကြောင့် ကိုလိုနီများသည် သိမ်းပိုက်ထားခြင်း သို့မဟုတ် ပေါင်းစည်းထားခြင်း မဟုတ်သလို လက်အောက်ခံနိုင်ငံ များလည်း မဟုတ်ပေ။ အထူးသဖြင့် ခေတ်သစ်အင်ပီရီယယ်လစ်ဇင် နှင့် ၎င်း၏ ကိုလိုနီဝါဒ သည် ဤခွဲထားအုပ်ချုပ်မှုနှင့် ၎င်း၏ ရေရှည်တည်တံ့သော ကိုလိုနီသဘောတရား ကို တိုးတက်စေခဲ့သည်။ ကိုလိုနီများကို အများအားဖြင့် အသုံးချရန်နှင့် ကိုလိုနီဖန်တီးသူများ ဖြင့် အခြေချနေထိုင်ရန် ဖန်တီးခဲ့သည်။^[၄]

“ကိုလိုနီ” ဟူသော အသုံးအနှုန်းသည် ရှေးရောမခေတ် မှ colonia ဟူသော ရောမအခြေချနေထိုင်မှု အမျိုးအစားမှ ဆင်းသက်လာခြင်းဖြစ်သည်။ ၎င်းသည် colonus (လယ်သမား၊ စိုက်ပျိုးသူ၊ စိုက်ခင်းလုပ်သူ၊ သို့မဟုတ် အခြေချနေထိုင်သူ) မှ ဆင်းသက်လာပြီး ‘လယ်ယာ’ နှင့် ‘မြေပိုင်ဆိုင်မှု’ ဟူသော အဓိပ္ပာယ်ကို ဆောင်သည်။^[၅] ထို့ပြင် ဤအသုံးအနှုန်းကို ရှေးဂရိခေတ်၏ apoikia ဟူသော နိုင်ငံခြားအခြေချနေထိုင်မှု များကို ရည်ညွှန်းရန် အသုံးပြုခဲ့သည်။ ထိုအခြေချနေထိုင်မှုကို တည်ထောင်သော မြို့သည် မိခင်မြို့ ဟု လူသိများလာသည်။ ခေတ်သစ်အစောပိုင်းကတည်းက သမိုင်းပညာရှင်များ၊ အုပ်ချုပ်ရေးမှူးများနှင့် နိုင်ငံရေးသိပ္ပံပညာရှင်များသည် “ကိုလိုနီ” ဟူသော အသုံးအနှုန်းကို အဓိကအားဖြင့် ၁၅ ရာစုမှ ၂၀ ရာစု ခရစ်နှစ် အတွင်း ဥရောပနိုင်ငံများ၏ နိုင်ငံခြားနယ်မြေများ အမျိုးမျိုးကို ရည်ညွှန်းရန် ယေဘုယျအားဖြင့် အသုံးပြုခဲ့ကြပြီး၊ ကိုလိုနီဝါဒနှင့် ကိုလိုနီဖယ်ရှင်းရေး တို့ကို ဆက်စပ်ဖြစ်စဉ်များအဖြစ် သတ်မှတ်သည်။

ကိုလိုနီများသည် ကုန်သွယ်ရေးစခန်းများ သို့မဟုတ် နယ်မြေပိုင်ဆိုင်မှု များမှ မကြာခဏ စတင်ဖွံ့ဖြိုးလာသော်လည်း၊ ထိုနယ်မြေများသည် ကိုလိုနီဖန်တီးမှု ၏ ရလဒ်ဖြစ်ရန် မလိုအပ်သလို ကိုလိုနီအဖြစ် ဖွဲ့စည်းထားသော နယ်မြေများဖြစ်ရန်လည်း မလိုအပ်ပေ။ ထို့ပြင် နယ်မြေများသည် စစ်ရေးအရ သိမ်းပိုက်ခြင်း နှင့် အုပ်ချုပ်ခြင်း မပြုလုပ်ဘဲ ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်မှုအောက်သို့ ရောက်ရှိပြီး တကယ်တမ်း ကိုလိုနီများအဖြစ် သတ်မှတ်ခံရနိုင်သည်။ ထိုအစား နယိုကိုလိုနီဝါဒဆိုင်ရာ မှီခိုမှု အသုံးချခြင်း သို့မဟုတ် အင်ပီရီယယ်လစ်ဝါဒဆိုင်ရာ အာဏာ ကို အသုံးပြု၍ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ပြီး မူဝါဒများ အတင်းအကြပ်ချမှတ်ခြင်း တို့က နယ်မြေတစ်ခုကို ကိုလိုနီအဖြစ် သတ်မှတ်ခံရစေနိုင်သည်။ ၎င်းက အယူအဆကို ကျယ်ပြန့်စေပြီး သွယ်ဝိုက်အုပ်ချုပ်မှု သို့မဟုတ် ရုပ်သေးနိုင်ငံ များ (ပိုမိုလွတ်လပ်သော လက်အောက်ခံနိုင်ငံများဖြစ်သည့် လက်အောက်ခံပြည်နယ် များနှင့် ဆန့်ကျင်ဘက်) ကိုပါ ထည့်သွင်းစဉ်းစားသည်။ ထို့နောက် သမိုင်းပညာရှင်အချို့က အခြားနိုင်ငံတစ်ခု၏ တကယ်တမ်းထိန်းချုပ်မှုအောက်တွင် ရှိသော နိုင်ငံတစ်ခုကို အလွတ်သဘော ကိုလိုနီ ဟု ရည်ညွှန်းခဲ့ကြသည်။ သို့သော် အယူအဆ၏ ကျယ်ပြန့်မှုသည် မကြာခဏ အငြင်းပွားဖွယ်ဖြစ်သည်။

ယနေ့ခေတ်တွင် ကိုလိုနီများကို ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့် လုံလောက်စွာ မရှိသော မှီခိုနယ်မြေများ အဖြစ် ခွဲခြားသတ်မှတ်ပြီး စီစဉ်ထားသည်။ အခြားအတိတ်က ကိုလိုနီများသည် လုံလောက်စွာ ပေါင်းစည်းပြီး ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့် ရရှိခဲ့သည် သို့မဟုတ် လွတ်လပ်ရေး ရရှိခဲ့ပြီး၊ အချို့မှာ ကျန်ရှိနေသော ကိုလိုနီအခြေချသူလူ့အဖွဲ့အစည်းများ သို့မဟုတ် နယိုကိုလိုနီဝါဒ တို့၏ ထိန်းချုပ်မှုကို အတိုင်းအတာတစ်ခုအထိ ခံရသည်။

အယူအဆ

“ကိုလိုနီ” ဟူသော စကားလုံးသည် လက်တင်စကားလုံး colōnia မှ ဆင်းသက်လာပြီး၊ ၎င်းသည် ရှေးရောမခေတ် စစ်စခန်းများ နှင့် နောက်ပိုင်းတွင် မြို့များအတွက် အသုံးပြုခဲ့သည်။ ၎င်းသည် colōnus ဟူသော စကားလုံးမှ ဆင်းသက်လာပြီး၊ ၎င်းသည် ရောမခေတ် လယ်သမား တစ်ဦးကို ရည်ညွှန်းသည်။

ရောမခေတ် coloniae အဖြစ် စတင်ခဲ့သော အခြေချနေထိုင်မှုများတွင် ကိုလုံး (၎င်း၏ အမည်တွင် ဤသမိုင်းကို ထိန်းသိမ်းထားသည်)၊ ဘဲလ်ဂရိတ် နှင့် ယောက် တို့ ပါဝင်သည်။ ရောမအင်ပါယာ၏ လွှမ်းမိုးမှုအောက်တွင် တစ်ချိန်က ရောမကိုလိုနီဖြစ်ခဲ့ဖူးသော အခြေချနေထိုင်မှု၏ ထင်ရှားသော လက္ခဏာတစ်ခုမှာ မြို့လယ်တွင် ဇယားကွက်ပုံစံ ရှိခြင်းဖြစ်သည်။^[၆]

အသုံးပြုမှု၏ ရှည်လျားပြီး ပြောင်းလဲနေသော သမိုင်းကြောင်းဖြင့် ကိုလိုနီများကို “အခြေချကိုလိုနီများ” မှ ခွဲခြားထားပြီး၊ ၎င်းတို့သည် အခြေချနေထိုင်မှု သို့မဟုတ် လူမှုအသိုင်းအဝိုင်း၏ ပိုမိုသတ်မှတ်ထားသော အမျိုးအစားဖြစ်ပြီး နယ်မြေဆိုင်ရာ သဘောမျိုး မဟုတ်ပေ။^[၄]

ရှေးခေတ်ဥပမာများ

• ကာသေ့ဂျ် - ဖိုနီးရှား ကိုလိုနီအဖြစ် ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။
• ကဒစ် - ဖိုနီးရှား ကိုလိုနီအဖြစ် ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။
• ဆိုင်ရင်း - သယ်ရာ ၏ ဂရိလူမျိုး များ၏ ကိုလိုနီဖြစ်သည်။
• ဆစ်လီ - တစ်စိတ်တစ်ပိုင်း ဂရိ၊ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်း ဖိုနီးရှား ကိုလိုနီဖြစ်သည်။
• ဆာဒီနီးယား - ဖိုနီးရှား]] ကိုလိုနီဖြစ်သည်။
• မာဆေး - ဂရိ ကိုလိုနီအဖြစ် ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။
• မော်လတာ - ဖိုနီးရှား ကိုလိုနီဖြစ်သည်။
• ကိုလုံး - ရောမ ကိုလိုနီအဖြစ် ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး ၎င်း၏ ခေတ်သစ်အမည်သည် လက်တင်အသုံးအနှုန်း “colonia” ကို ရည်ညွှန်းသည်။
• ကန်ဒါဟာ - ဘီစီ ၃၃၀ တွင် အလက်ဇန္ဒားမင်းကြီး၏ ဟယ်လီနစ်ခေတ်အတွင်း ဂရိ ကိုလိုနီအဖြစ် ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။

ခေတ်သစ်သမိုင်းဆိုင်ရာ ဥပမာများ

အကျယ်တဝင့် ဖော်ပြထားသောဆောင်းပါး - List of colonies

• လန်စီ မီးဒိုး - c. ၁၀၂၅ ခုနှစ်တွင် တည်ရှိခဲ့သော နော့စ် ကိုလိုနီဖြစ်သည်။
•  အင်ဂိုလာ - ၁၆ ရာစုမှ ၁၉၇၅ ခုနှစ် လွတ်လပ်ရေးရသည်အထိ ပေါ်တူဂီ ၏ ကိုလိုနီဖြစ်သည်။
•  ဩစတြေးလျ - ၁၉၀၁ တွင် ဖက်ဒရေးရှင်း မှတစ်ဆင့် ဗြိတိသျှဒိုမီနီယံ အဖြစ် ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး၊ ၁၇၈၈ မှ ၁၈၂၉ အကြား တည်ထောင်ခဲ့သော ဗြိတိသျှကိုလိုနီ ခြောက်ခုမှ ဆင်းသက်လာသည်။
•  ဘာဘေးဒိုးစ် - အတ္တလန္တိတ် ကျွန်ကုန်သွယ်မှုတွင် အရေးပါခဲ့သော ဗြိတိသျှကိုလိုနီဖြစ်ပြီး ၁၉၆၆ တွင် လွတ်လပ်ရေးရရှိခဲ့သည်။
•  ဘရာဇီး - ၁၆ ရာစုမှ ပေါ်တူဂီကိုလိုနီ ဖြစ်ခဲ့ပြီး ၁၈၂၂ မှ လွတ်လပ်သည်။
•  ကနေဒါ - ပထမဦးစွာ ပြင်သစ် မှ နယူးဖရန့်စ် (၁၅၃၄-၁၇၆၃) နှင့် အင်္ဂလန် (နယူးဖောင်လန်၊ ၁၅၈၂) တို့က ကိုလိုနီဖန်တီးခဲ့ပြီး၊ ထို့နောက် ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်မှု (၁၇၆၃-၁၈၆၇) အောက်တွင် ရှိခဲ့ပြီး ဒိုမီနီယံအဆင့် ရရှိပြီး “ကိုလိုနီ” အမည်တံဆိပ် ဆုံးရှုံးခဲ့သည်။
•  ကွန်ဂိုဒီမိုကရက်တစ်သမ္မတ - ၁၉၀၈ မှ ၁၉၆၀ အထိ ဘယ်လ်ဂျီယံ ၏ ကိုလိုနီဖြစ်ခဲ့ပြီး၊ ယင်းမတိုင်မီ ဘုရင် လီယိုပိုလ် ဒုတိယ ၏ ပုဂ္ဂလိကပိုင်ဆိုင်မှုအောက်တွင် ရှိခဲ့သည်။
• တမ်းပလိတ်:နိုင်ငံ စာရင်းအင်း ပြင်သစ်ပိုင် အင်ဒိုချိုင်းနား - ၁၈၈၇ အောက်တိုဘာတွင် အန်နမ်၊ တွန်ကင်း၊ ကိုချင်ချိုင်းနား (ယခုခေတ် ဗီယက်နမ်ကို ဖွဲ့စည်းသည်) နှင့် ကမ္ဘောဒီးယားနိုင်ငံတော်တို့မှ ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး၊ ၁၈၉၃ ပြင်သစ်-ဆီယမ်ပဋိပက္ခ နောက်ပိုင်း လာအိုကို ထည့်သွင်းခဲ့သည်။ ဤဖက်ဒရေးရှင်းသည် ၁၉၅၄ အထိ တည်ရှိခဲ့သည်။ အကာကွယ်နယ်လေးခုတွင် ပြင်သစ်တို့က ဒေသခံအုပ်ချုပ်သူများဖြစ်သော ဗီယက်နမ်ဧကရာဇ်များ၊ ကမ္ဘောဒီးယားဘုရင်များ နှင့် လွမ်ဖရာဘန်ဘုရင်များကို အာဏာတွင် တရားဝင်ထားခဲ့သော်လည်း၊ အာဏာအားလုံးကို ၎င်းတို့လက်ထဲတွင် စုစည်းထားပြီး ဒေသခံအုပ်ချုပ်သူများသည် အမည်ခံအဖြစ်သာ ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။
•  ဂါနာ - ဥရောပ နှင့် ဂါနာ (ရွှေကမ်းရိုး ဟု လူသိများ) အကြား ဆက်သွယ်မှုသည် ၁၅ ရာစုတွင် ပေါ်တူဂီ ရောက်ရှိလာခြင်းဖြင့် စတင်ခဲ့သည်။ ၎င်းသည် ဥရောပနိုင်ငံများမှ ကိုလိုနီများစွာ တည်ထောင်ခြင်းသို့ မကြာမီ ဦးတည်သွားခဲ့သည်- ပေါ်တူဂီရွှေကမ်းရိုး (၁၄၈၂-၁၆၄၂)၊ ဒတ်ချ်ရွှေကမ်းရိုး (၁၅၉၈-၁၈၇၂)၊ ဆွီဒင်ရွှေကမ်းရိုး (၁၆၅၀-၁၆၆၃)၊ ဒိန်းမတ်ရွှေကမ်းရိုး (၁၆၅၈-၁၈၅၀)၊ ဘရန်ဒန်ဘာဂါနှင့် ပရူးရှန်ရွှေကမ်းရိုး (၁၆၈၅-၁၇၂၁) နှင့် ဗြိတိသျှရွှေကမ်းရိုး (၁၈၂၁-၁၉၅၇)။ ၁၉၅၇ တွင် ဂါနာသည် ဆာဟာရအာဖရိကတောင်ပိုင်းရှိ ပထမဆုံး လွတ်လပ်ရေးရရှိသော အာဖရိကကိုလိုနီဖြစ်လာခဲ့သည်။
•  ဂရင်းလန်း - ၁၇၂၁ မှ ဒိန်းမတ်-နော်ဝေး၏ ကိုလိုနီဖြစ်ခဲ့ပြီး ၁၈၁၄ မှ ၁၉၅၃ အထိ ဒိန်းမတ် ၏ ကိုလိုနီဖြစ်ခဲ့သည်။ ၁၉၅၃ တွင် ဂရင်းလန်းသည် ဒိန်းမတ်နိုင်ငံ၏ တန်းတူအစိတ်အပိုင်းဖြစ်လာခဲ့သည်။ ၁၉၇၉ တွင် အိမ်တွင်းအုပ်ချုပ်ခွင့်ရရှိခဲ့ပြီး ၂၀၀၉ တွင် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့် တိုးချဲ့ရရှိခဲ့သည်။ အမေရိကတိုက်များ၏ ဒိန်းမတ်ကိုလိုနီဖန်တီးမှု ကိုလည်း ကြည့်ပါ။
• ဂင်းနီဗစ်ဆောနိုင်ငံ - ၁၅ ရာစုမှ ပေါ်တူဂီ ၏ ကိုလိုနီဖြစ်ခဲ့ပြီး ၁၉၇၄ မှ လွတ်လပ်သည်။
• ဗြိတိသျှဟောင်ကောင် - ၁၈၄၁ မှ ၁၉၉၇ အထိ ဗြိတိသျှကိုလိုနီ (၁၉၈၃ မှ ဗြိတိသျှမှီခိုနယ်မြေ) ဖြစ်ခဲ့သည်။ ယခုအခါ တရုတ်၏ အထူးအုပ်ချုပ်ရေးဒေသ ဖြစ်သည်။
• ဗြိတိသျှရာဇ - ၁၈၅၈ မှ ၁၉၄၇ အထိ ယခုခေတ် အိန္ဒိယ၊ ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ် နှင့် ပါကစ္စတန်တို့ ပါဝင်သော အင်ပီရီယယ်နိုင်ငံရေးအဖွဲ့အစည်းဖြစ်ပြီး၊ ဒေသများကို ဗြိတိသျှအစိုးရ မှ တိုက်ရိုက်ထိန်းချုပ်ခဲ့သည်။ ၁၅ ရာစုမှ ၁၉၆၁ အထိ ပေါ်တူဂီအိန္ဒိယ (ဂိုအာ) သည် ပေါ်တူဂီ ၏ ကိုလိုနီ ဖြစ်ခဲ့သည်။ ပန်ဒီချယ်ရီ နှင့် ချန်ဒါနာဂိုး တို့သည် ၁၇၅၉ မှ ၁၉၅၄ အထိ ပြင်သစ်အိန္ဒိယ ၏ အစိတ်အပိုင်းဖြစ်ခဲ့သည်။ သရန်ဂမ်ဘာဒီ၊ ဆီရန်ပိုးနှင့် နီကိုဘားကျွန်းများ မှ ဒိန်းမတ်၏ သေးငယ်သော ကိုလိုနီများသည် ၁၆၂၀ မှ ၁၈၆၉ အထိ ဒိန်းမတ်အိန္ဒိယ ဟု လူသိများခဲ့သည်။
•  အင်ဒိုနီးရှား - နယ်သာလန် ၏ ကိုလိုနီဖြစ်ခဲ့ပြီး ၁၉၄၉ တွင် အပြည့်အဝ လွတ်လပ်ရေးရရှိခဲ့သည်။^[၇]
•  ဂျမေကာ - ၁၆ နှင့် ၁၇ ရာစုများတွင် စပိန်အနောက်အင်ဒီး ၏ အစိတ်အပိုင်းဖြစ်ခဲ့သည်။ ၁၆၅၅ တွင် အင်္ဂလိပ် ကိုလိုနီ ဖြစ်လာပြီး ၁၉၆၂ တွင် လွတ်လပ်ရေးရရှိခဲ့သည်။
• လိုက်ဘေးရီးယားနိုင်ငံ - ၁၈၂၁ တွင် အမေရိကန် ပုဂ္ဂလိကနိုင်ငံသားများက အာဖရိကန်-အမေရိကန် လွတ်လပ်သူများ ၏ ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်မှုအတွက် တည်ထောင်ခဲ့သော ကိုလိုနီဖြစ်သည်။ ၁၈၄၇ ဇူလိုင် ၂၆ တွင် အမေရိကန်ကိုလိုနီဖန်တီးမှုအသင်း မှ လိုက်ဘေးရီးယား၏ လွတ်လပ်ရေးကြေညာချက် ထုတ်ပြန်ခဲ့သည်။ ၎င်းသည် ဟေတီ ပြီးနောက် ကမ္ဘာပေါ်တွင် ဒုတိယအကြီးဆုံး လူမည်းသမ္မတနိုင်ငံဖြစ်သည်။
• ပေါ်တူဂီမကာအို - ၁၅၅၇ မှ ၁၉၉၉ အထိ ပေါ်တူဂီ ၏ ကိုလိုနီ (၁၉၇၆ မှ “ပေါ်တူဂီအုပ်ချုပ်မှုအောက်ရှိ တရုတ်နယ်မြေ”) ဖြစ်ခဲ့သည်။ ၁၉၉၉ တွင် ဟောင်ကောင်ပြီးနောက် နှစ်နှစ်အကြာ တရုတ်၏ အထူးအုပ်ချုပ်ရေးဒေသ ဖြစ်လာခဲ့သည်။
•  မလေးရှား - ၁၅၁၁ တွင် မလက္ကာ ကို သိမ်းပိုက်ပြီးနောက် ပေါ်တူဂီအင်ပါယာ မှ အစပြုကိုလိုနီဖန်တီးခဲ့သည်။^[၈] ၁၅၁၁ နောက်ပိုင်း ဗြိတိန်သည် မလေးကျွန်းဆွယ် တွင် ကိုလိုနီများနှင့် ကုန်သွယ်ရေးဆိပ်ကမ်းများ တည်ထောင်ခဲ့ပြီး ပင်နန်းကို ဗြိတိသျှအရှေ့အိန္ဒိယကုမ္ပဏီ သို့ ငှားရမ်းခဲ့သည်။ ဒတ်ချ်အင်ပါယာ သည် မလေးရှားကို ဟင်းခတ်အမွှေးအကြိုင်များ ကုန်သွယ်ရန် ရှာဖွေစဉ် တွေ့ရှိခဲ့သည်။^[၉]
•  မော်လတာ - ပြင်သစ်တော်လှန်ရေးစစ်ပွဲ မှ ၁၈၀၀ မှ လွတ်လပ်ရေးရသည့် ၁၉၆၄ အထိ ဗြိတိသျှ၏ အကာကွယ်နယ် နှင့် နောက်ပိုင်း ကိုလိုနီ ဖြစ်ခဲ့သည်။
•  မိုဇမ်ဘစ် - ၁၅ ရာစုမှ ပေါ်တူဂီ ၏ ကိုလိုနီဖြစ်ခဲ့ပြီး ၁၉၇၅ မှ လွတ်လပ်သည်။
•  ဖိလစ်ပိုင် - c. ၁၅၆၅ မှ ၁၈၉၈ အထိ စပိန် ၏ ကိုလိုနီ ဖြစ်ခဲ့ပြီး စပိန်အရှေ့အင်ဒီး ၏ အစိတ်အပိုင်းဖြစ်သည်။ ^[၁၁] ၁၈၉၈ မှ ၁၉၄၆ အထိ အမေရိကန် ၏ ကိုလိုနီဖြစ်ခဲ့သည်။ ၁၉၃၅ တွင် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရှိသော ကော်မန်ဝဲလ် အဆင့်ရရှိခဲ့ပြီး ၁၉၄၆ တွင် လွတ်လပ်ရေးရရှိခဲ့သည်။
•  ပေါ်တိုရီကို - ၁၄၉၃ မှ ၁၈၉၈ အထိ စပိန် ၏ ကိုလိုနီ ဖြစ်ခဲ့ပြီး၊ ၁၈၉၈ တွင် အမေရိကန် ၏ ကိုလိုနီပိုင်ဆိုင်မှုသို့ ကူးပြောင်းခဲ့သည်။^{[၁၂][၁၃][၁၄]} အမေရိကန်က ၎င်းကို “ပေါင်းစည်းမထားသော နယ်မြေ” အဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့သည်။^[၁၅] ၁၉၁၄ တွင် ပွာတိုရီကိုအောက်လွှတ်တော်က အမေရိကန်မှ လွတ်လပ်ရေးအတွက် တညီတညွတ်တည်း မဲပေးခဲ့သော်လည်း၊ အမေရိကန်ကွန်ဂရက်က ၎င်းကို “ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေနှင့် မညီညွတ်” သော အကြောင်းပြချက်ဖြင့် ပယ်ချခဲ့ပြီး ၁၉၀၀ ဖိုရာကာအက်ဥပဒေ ကို ချိုးဖောက်သည်ဟု ဆိုခဲ့သည်။^[၁၆] ၁၉၅၂ တွင် အမေရိကန်ကွန်ဂရက်က ပွာတိုရီကို၏ ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေကို အတည်ပြုပြီးနောက် ၎င်း၏ တရားဝင်အမည်သည် “ပွာတိုရီကို ကော်မန်ဝဲလ်” ဖြစ်လာခဲ့သော်လည်း၊ အမည်သစ်သည် “ပွာတိုရီကို၏ နိုင်ငံရေး၊ လူမှုရေး နှင့် စီးပွားရေးဆိုင်ရာ အမေရိကန်နှင့် ဆက်ဆံရေးကို မပြောင်းလဲခဲ့ပေ။”^{[၁၇][၁၈]} ထိုနှစ်တွင် အမေရိကန်သည် ကုလသမဂ္ဂသို့ ကျွန်းသည် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရှိသော နယ်မြေဖြစ်သည်ဟု အကြံပြုခဲ့သည်။^{[၁၉][မှတ်စု ၁]} အမေရိကန်သည် “အင်ပီရီယယ်အခန်းကဏ္ဍကို လူသိရှင်ကြား မဆောင်ရွက်လိုဘဲ၊ ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်မှု၏ ထင်ရှားသော ကွဲလွဲမှုများကို လူသိရှင်ကြား အသိအမှတ်ပြုရန် စိတ်အားထက်သန်မှု မရှိပေ။”^{[၂၂][မှတ်စု ၂]} ကျွန်းကို အမေရိကန် ဖက်ဒရယ်တရားသူကြီးများ၊^[၂၃] အမေရိကန် ကွန်ဂရက်အမတ်များ၊^{[၂၄][၂၅]} ပွာတိုရီကို တရားရုံးချုပ်၏ တရားသူကြီးချုပ်၊^[၂၆] နှင့် ပညာရှင်များစွာ^{[၂၇][မှတ်စု ၃]} အပါအဝင် လူများစွာက ကိုလိုနီဟု ခေါ်ဆိုခဲ့ကြသည်။
•  တောင်အာဖရိက - အာဖရိက၊ ဒတ်ချ်၊ ဗြိတိသျှ နှင့် အန်ဂူနီတို့၏ နယ်မြေများနှင့် ကိုလိုနီများ ပါဝင်ခဲ့သည်။ ယခုခေတ်နိုင်ငံဖြစ်သော နယ်မြေကို ၁၈၀၆ မှ ၁၉၁၀ အထိ ဗြိတိသျှက တိုက်ရိုက်အုပ်ချုပ်ခဲ့ပြီး ၁၉၁၀ တွင် တောင်အာဖရိကသမဂ္ဂ ၏ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရှိသော ဒိုမီနီယံဖြစ်လာခဲ့သည်။
•  သီရိလင်္ကာ - ၁၈၁၅ မှ ၁၉၄၈ အထိ ဗြိတိသျှကိုလိုနီဖြစ်ခဲ့ပြီး သီဟိုဠ် ဟု လူသိများသည်။ ၁၉၇၂ အထိ ဗြိတိသျှဒိုမီနီယံ ဖြစ်ခဲ့သည်။ ၁၆-၁၇ ရာစုများတွင် ပေါ်တူဂီကိုလိုနီ နှင့် ၁၇-၁၈ ရာစုများတွင် ဒတ်ချ်ကိုလိုနီ လည်း ဖြစ်ခဲ့သည်။
• ကိုရီးယားနိုင်ငံ - ၁၉၁၀ မှ ၁၉၄၅ အထိ ဂျပန် ၏ ကိုလိုနီဖြစ်ခဲ့သည်။ မြောက်ကိုရီးယား နှင့် တောင်ကိုရီးယား တို့ကို ၁၉၄၈ တွင် တည်ထောင်ခဲ့သည်။
•  ထိုင်ဝမ် - ဒတ်ချ် (၁၆၂၄-၁၆၆၂)၊ စပိန် (၁၆၂၆-၁၆၄၂)၊ တရုတ် (၁၆၈၃-၁၈၉၅) နှင့် ဂျပန် (၁၈၉၅-၁၉၄၅) အပါအဝင် အာဏာပိုင်မျိုးစုံ၏ ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်မှု၏ ရှုပ်ထွေးသော သမိုင်းကြောင်းရှိသည်။^[၃၂] ကိုလိုနီမဖြစ်မီ (၁၆၂၄ မတိုင်မီ) နေထိုင်သူများသည် ယခုခေတ် ထိုင်ဝမ်လူမျိုး အများစု၏ လူမျိုးရေးအရ ဟန်တရုတ် မဟုတ်ဘဲ၊ လူမျိုးရေးနှင့် ဘာသာစကားအရ ဩစတြိုနီးရှန်း ထိုင်ဝမ်ဌာနေတိုင်းရင်းသားများ ဖြစ်သည်။ သမိုင်းတွင် နှစ်ကြိမ်၊ ထိုင်ဝမ်သည် တရုတ် အစိုးရများ အတွက် ကွာဆီ ပြည်နှင်ဒုက္ခသည်အစိုးရ အဖြစ် ဆောင်ရွက်ခဲ့ပြီး၊ ပထမအကြိမ်မှာ မင်သစ္စာခံ ထုန်းနင်းနိုင်ငံတော် (၁၆၆၂-၁၆၈၃) ဖြစ်ပြီး ဒုတိယအကြိမ်မှာ ယခုခေတ် တရုတ်သမ္မတနိုင်ငံ (ROC) ဖြစ်သည်။ ၎င်းသည် ဆက်ခံမှု သို့မဟုတ် ဆက်လက်တည်ရှိမှု ကို ၁၉၁၂-၁၉၄၉ တရုတ်သမ္မတနိုင်ငံ မှ တရားဝင်တောင်းဆိုထားပြီး၊ ၁၉၄၉ တွင် တရုတ်ပြည်မကြီးမှ ထိုင်ဝမ်သို့ ဆုတ်ခွာခဲ့သည် တရုတ်ပြည်တွင်းစစ် (၁၉၂၇-၁၉၄၉) ၏ နောက်ဆုံးနှစ်များအတွင်း။ ROC သည် ၎င်း၏ တကယ်တမ်း နယ်မြေဖြစ်သော ထိုင်ဝမ်ကျွန်း နှင့် ၎င်း၏ အသေးစားဂြိုဟ်တုကျွန်းများ နီးပါးအားလုံးပါဝင်ပြီး၊ တရုတ်ပြည်သူ့သမ္မတနိုင်ငံ (တရုတ်ပြည်မကြီး၊ ဟောင်ကောင် နှင့် မကာအို ပါဝင်သည်) နှင့် သီးခြားနိုင်ငံတစ်ခုအဖြစ် ထိုင်ဝမ်ကို ဆက်လက်အုပ်ချုပ်နေသည်။
•  အမေရိကန် - ဗြိတိသျှ ကိုလိုနီ ဆယ်သုံးခု ၏ ပြည်ထောင်စုမှ ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ဗာဂျီးနီးယားကိုလိုနီ သည် ဆယ်သုံးကိုလိုနီများအနက် ပထမဆုံးဖြစ်သည်။ ၁၇၇၆ ဇူလိုင်တွင် ဆယ်သုံးခုလုံးက လွတ်လပ်ရေးကြေညာခဲ့ပြီး ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်ရေးမှူးများကို နှင်ထုတ်ခဲ့သည်။

လက်ရှိကိုလိုနီများ

[[Image:Dependent territories.svg|thumb|upright=2.35|မှီခိုနယ်မြေများနှင့် ၎င်းတို့၏ အချုပ်အခြာအာဏာပိုင်နိုင်ငံများ။ နယ်မြေအားလုံးကို ISO 3166-1^{[မှတ်စု ၄]} သို့မဟုတ် နံပါတ်များဖြင့် တံဆိပ်တပ်ထားသည်။^{[မှတ်စု ၅]} အရောင်တပ်ထားသော နယ်မြေများတွင် တံဆိပ်မပါပါက ၎င်းတို့၏ သက်ဆိုင်ရာ နိုင်ငံများ၏ အဓိကအစိတ်အပိုင်းများဖြစ်သည်။ အန္တာတိက ကို တစ်ဦးချင်းတောင်းဆိုမှုများ အစား ပူးပေါင်းအုပ်ချုပ်မှု အဖြစ် ပြသထားသည်။

ကိုလိုနီဖယ်ရှင်းရေး အထူးကော်မတီ သည် ကုလသမဂ္ဂ၏ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်မရှိသော နယ်မြေများစာရင်း ကို ထိန်းသိမ်းထားပြီး၊ ၎င်းသည် ကုလသမဂ္ဂက ကိုလိုနီများဟု (အငြင်းပွားမှုမရှိဘဲ မဟုတ်ပါ) ယူဆသော နယ်မြေများကို ဖော်ထုတ်သည်။ မှီခိုနယ်မြေများ သည် ထိန်းချုပ်နိုင်ငံ၏ ကိစ္စရပ်များတွင် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်နှင့် နိုင်ငံရေးအာဏာ အတိုင်းအတာအမျိုးမျိုးရှိသည်ကို ထည့်သွင်းစဉ်းစားပြီး “ကိုလိုနီ” အမျိုးအစားခွဲခြားမှုနှင့် ပတ်သက်၍ သဘောထားကွဲလွဲမှုများ ရှိသည်။

ဆက်လက်ကြည့်ရှုရန်

• ကိုလိုနီဝါဒ
• ကိုလိုနီဖန်တီးမှု
• ကိုလိုနီဖယ်ရှင်းရေး
• ဒီမိုကရက်တစ်ငြိမ်းချမ်းရေးသီအိုရီ
• အသုံးချကိုလိုနီဝါဒ
• အာဖရိကအတွက် အပြိုင်အဆိုင်
• ကိုလိုနီအခြေချသူဝါဒ
• ကုလသမဂ္ဂ၏ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်မရှိသော နယ်မြေများစာရင်း
• ဖွံ့ဖြိုးရေးမြို့
• ဟင်းခတ်အမွှေးအကြိုင်ကုန်သွယ်မှု

မှတ်စုများ

1. ၎င်း၏ အဋ္ဌမအကြိမ် အစည်းအဝေးအတွင်း၊ ကုလသမဂ္ဂအထွေထွေညီလာခံ သည် ၁၉၅၃ နိုဝင်ဘာ ၂၇ တွင် ပွာတိုရီကို၏ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို Resolution 748 (VIII) ဖြင့် အသိအမှတ်ပြုခဲ့သည်။^[၂၀] ၎င်းသည် ပွာတိုရီကို၏ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်မရှိသော နယ်မြေ အဖြစ် သတ်မှတ်ခံရမှုကို ဖယ်ရှားခဲ့သည် (ကုလသမဂ္ဂပဋိညာဉ်စာတမ်း အပိုဒ် ၇၃(စ) အောက်တွင်)။ ဆုံးဖြတ်ချက်သည် အထွေထွေညီလာခံ၏ ၄၀% ခန့်မှ ထောက်ခံမဲဖြင့် အတည်ပြုခဲ့ပြီး ၆၀% ကျော်က မဲမပေးဘဲ သို့မဟုတ် ဆန့်ကျင်မဲပေးခဲ့သည် (၂၀ မဲထောက်ခံ၊ ၁၆ မဲဆန့်ကျင်၊ ၁၈ မဲမပေး)။ ယနေ့တွင် ကုလသမဂ္ဂသည် “ပွာတိုရီကိုသည် ကိုလိုနီဖြစ်သည် မဟုတ်သည်” ကို ဆက်လက်ငြင်းခုံနေဆဲဖြစ်သည်။^[၂၁]
2. Sidney Mintz ၏ ကိုးကားချက်သည် ဆက်လက်၍ “ကျွန်ုပ်တို့၏ သမိုင်းတွင် တစ်စုံတစ်ခုသည် အခြားလူများကို အုပ်ချုပ်ရန် ကျွန်ုပ်တို့၏ အတွေးကို အလွန်ခက်ခဲစေသည်။ ပွာတိုရီကို၏ နိုင်ငံရေးအဆင့်အတန်းသည် မြောက်အမေရိက ‘မိသားစု’ အတွင်း ၎င်း၏ ရာစုနှစ်တစ်ခုအတွင်း အမှန်တကယ် တိုးတက်ပြောင်းလဲလာခဲ့သည်။ သို့သော် တိုမတ်စ် ဘလန်ကို ရေးသားခဲ့သော အမြဲတမ်း ယာယီအဆင့်အတန်းသည် ယခုထိ အဆုံးသတ်မသွားသေးပါ။”
3. ၂၀၂၁ ခုနှစ်တွင် အမေရိကန်အုပ်ချုပ်မှုအောက်ရှိ ပွာတိုရီကို၏ လက်ရှိကိုလိုနီအဆင့်အတန်းကို ထပ်မံကိုးကားမှုများအတွက် Nicole Narea၊^[၂၈] Amy Goodman နှင့် Ana Irma Rivera Lassén၊^[၂၉] David S. Cohen^[၃၀] နှင့် Sidney W. Mintz^[၃၁] တို့ကို ကြည့်ပါ။
4. အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု၏ အသေးစားကျွန်းများ ရှိ နယ်မြေတစ်ခုစီကို UM- နှင့် ၎င်း၏ အမည်၏ ပထမစာလုံးနှင့် လိုအပ်ပါက ထပ်မံထူးခြားသော စာလုံးတစ်လုံးဖြင့် တံဆိပ်တပ်ထားသည်။
5. အောက်ပါနယ်မြေများတွင် ISO 3166-1 ကုဒ်များ မရှိပါ-
   ၁: အက်ခရိုတိရီနှင့် ဒီကီလီယာ
   ၂: အက်ရှမိုးနှင့် ကာတိယေးကျွန်းများ
   ၃: ကိုရယ်ပင်လယ်ကျွန်းများ