Zwaaikom

Een zwaaikom is een keerplaats voor schepen die de draai niet binnen de normale vaargeul kunnen maken. Daarnaast worden er ook zwaaikommen aangelegd waar een haakse of scherpe bocht gemaakt moet worden. Schepen kunnen achteruit varen, maar dit is lastig en niet ongevaarlijk,^[3] zodat een zwaaikom een uitkomst is. Echter, het manoeuvreren in een zwaaikom vraagt ook stuurmanskunst. Zeeschepen zwaaien daarom in een haven normaal gesproken met sleepbootassistentie.

De Berlena, een Dortmunder, is tegen de klok in gedraaid in het Wendebecken bij Dörpen

Zwaaikom in het kanaal Roeselare-Leie - richting Izegem

Zwaaikom in de haven van Gdynia, Polen

De Augustijnenkaai langs de Lieve te Gent, met de zwaaikom. Erachter de Lievebrug en tegen de horizon de Sint-Baafskathedraal en het Gravensteen. Pieter-Frans De Noter, jaren 1820, collectie STAM.N.B.: deze weergave is erg donker, het museum toont een lichter beeld.

Ronde sluis van Agde, zij- en bovenaanzicht, kaart 1697

Zwaaikom annex ligplaats in het Wilhelminakanaal in Tilburg, geschikt voor kempenaars. De Sophia, lengte 60 meter, ligt hier aangemeerd.

Zwaaikom annex passeerplaats voor kleine boten. Erachter de sluis van Fort bij Uitermeer, 2019.

Haventje de Zwaaikom bij Bergen met de 13 meter lange schuit van beurtschipper Kleverlaan. Deze onderhield tweemaal per week een retourdienst op Amsterdam, via het Noordhollandsch Kanaal. Foto A.J. Bonda, circa 1914. Collectie RAA.^[1][2]

In een rivier, kanaal of gracht is de keerplaats herkenbaar in de vorm van een plaatselijke verbreding of aftakking, maar bij havens, bochten of natuurlijke verbredingen kan deze een onzichtbaar onderdeel van het geheel zijn. Vanwege diepte, veiligheid en oeverbescherming is niet iedere kom geschikt om te zwaaien.

Sommige eeuwenoude keerplaatsen zijn nog in gebruik. In België zijn zwaaikommen bekend uit het begin van de 17e eeuw. Winding holes in Engelse kanalen hebben dezelfde functie, maar een heel andere uitvoering; deze gaan minstens terug tot de tijd van de trekvaart.

Historie

Context

Zelfs bij boten die langer zijn dan de vaarwegbreedte zijn keerplaatsen niet altijd nodig. Lichte boten kunnen op het land getrokken worden. Verder verweidden boeren in het natte Zuid-Holland hun vee met pramen die aan beide einden identiek waren en dus in twee richtingen konden varen, zoals ook bij veel veerboten het geval is. Voor langere afstanden is deze oplossing echter ongeschikt.

Daarnaast zijn er allerlei alternatieven voor het aanleggen van een zwaaikom: veelal zullen andere kommen en verbredingen of bochten in het vaarwater het zwaaien terloops gefaciliteerd hebben. Zo wordt in 1876 scheepszate als synoniem voor zwaaiplaats opgevoerd, hoewel zate normaal gesproken een ligplaats aanduidde:^[4][5]

[…] In verband met het groot scheepvaart- en afwateringkanaal, moet de haven te Delfzijl nog eene belangrijke verbetering ondergaan. Door ons is bij besluit van 19 Juni 1875, no. 13, le afd. bepaald, dat de uitvoering van die werken voor bijzondere rekening van en door de provincie zal plaats hebben. […] zal eene geul vanaf de schut- en uitwateringsluis tot in de Eems worden gegraven in rechte richting, met afsluiting van bestaande bochtige oude geulen, terwijl eene scheepszathe of zwaaiplaats zal gemaakt worden tegen den door het rijk gebouwden bazaltmuur; […]^[6][7]

Oude voorbeelden

• 1611: In Gent werd een zwaaikom aangelegd in de Lieve, bij het Augustijnenklooster. Deze is in 1836 gedempt,^[8] waarna een halfrond plein overbleef.^[9] Een andere zwaaikom in Gent, bij de Dampoortbrug, bleef wel behouden.
• 1638: Het bescheiden maar monumentale sluizencomplex Plassendale in Oudenburg en Oostende laat het kanaal Plassendale-Nieuwpoort aantakken op het kanaal Brugge-Oostende. Het is, inclusief de zwaaikom in het zijkanaal, aangelegd van 1638 tot 1641,^[10] maar in de 16e eeuw waren hier al militair beschermde sluizen.^[11] Het complex is in de periode 1783-90 vernieuwd en in 1828 verbreed. Sinds 1997 is het een beschermd monument, inclusief het aanliggende dorpsgezicht.^[11]
• 1676: In de Zuid-Franse plaats Agde wordt de ronde sluis van Agde aangelegd, oorspronkelijk 29,20 m in diameter en 5,20 m diep. Deze sluis verbindt het Canal du Midi met de Hérault en de Middellandse Zee. De schutkolk van vulkanisch steen dient tevens als zwaaikom. Met die dubbelfunctie verschilt deze sluis van de 19e-eeuwse, eveneens ronde Ketelsluis in Emden, die bestaat uit een zwaaikom met vier aparte kolken.

Gent

Plassendale

Agde

Woordgebruik

Het Algemeen Handelsblad schrijft in 1887:

Die Leidsche Rijn, thans een onbeteekenend klein rivierke, belooft eenmaal Utrechts haven te worden, als hij, voor het stadsgedeelte, de waterverbindingsweg wordt van de stad naar de nieuwe Keulsche Vaart. Met 't oog daarop zijn van zijn oevers gronden in exploitatie gebracht, en wel door de Mij. tot expl. van bouwterrein. Deze wilde een gedeelte van haar terrein afstaan en een paar leden van den Raad hadden daar wel ooren naar, ten einde ter plaatse waar de Kruisvaart uitmondt in den Leidschen Rijn een draai- of zwaaikom voor flinke schepen te maken, die daar konden wenden en draaien, en elkaar gemakkelijk passeeren. Bij het dagelijksch bestuur vond zulk een waai- en draaikom veel bezwaar en ook eenige leden van den Raad waren er tegen. Men is niet verder gekomen dan tot aanneming van 't plan van B. en W., om over te gaan tot verbetering van het vaarwater in den Leidschen Rijn.^[12]

De genoemde 'flinke schepen' zouden maximaal 44 meter lang zijn,^[13] iets groter dan een spits. Al in 1892, toen het Merwedekanaal de Keulse Vaart had vervangen, werd de enkele jaren oude kom te klein gevonden.^[14]

De term zwaaikom wordt minstens vanaf 1879 gebruikt in kranten en sluit aan bij het spraakgebruik van schippers, waarin een draaiend schip zwaait. De aanduiding kom verwijst naar de beschikbare ruimte. Een internationale term is turning basin.

Synoniemen

Er is een reeks synoniemen. Hier worden er een aantal gegeven, met het jaartal waarin ze in oude publicaties te vinden zijn, vooral via Delpher. De tabel onder het kopje Vermeldingen geeft meer informatie en bronnen.

Draaigat, 1927 of eerder; draaikom, 1874; keerhaven, 1923; keerplaats, 1852; keerkom, 1951; zwaaicirkel, 1926; zwaaigat, 1882; zwaaihaven, 1884; zwaaikom, 1879; zwaaiplaats, 1860; zwenkkom, 1907.

Enkele opmerkingen:

• De term zwaaicirkel is meerduidig en wordt ook gebruikt om de draairuimte van een schip aan te geven, vergelijkbaar met de draaicirkel van een auto. Bij een schip is een draaicirkel echter iets heel anders dan een zwaaicirkel.
• Zwaaihaven en zwaaikom komen ook als toponiem voor: de Zwaaihaven bij de Beverwijkse haven De Pijp uit 1936 en de Zwaaikom Leek.
• De jaartallen kunnen een indicatie geven, maar zijn niet gebaseerd op uitgebreid onderzoek; allicht zijn enkele termen ouder dan hier aangegeven.

Kenmerken en gebruik

Vaarwater

Ondanks de naam zijn moderne zwaaikommen langs kanalen vaak eerder trapeziumvormig.^[3] Ze zijn veelal in één oever uitgespaard. Zwaaikommen in havens zijn soms niet als zodanig te herkennen, vaak is het de open ruimte in het centrum van de haven. Drukke havens hebben altijd een zwaaikom, bij stille havens kan een kom in de buurt volstaan.^{[15]:H. BINNENHAVENS, p 17} Bij insteekhavens en T-kruisingen is een driepuntsdraai een weliswaar tijdrovend alternatief. Een voorbeeld is de Zeehaven in Dordrecht: schepen tot 135 meter kunnen zonder meer draaien, langere zeeschepen gebruiken deels de insteekhavens.

Schip

Schepen met hoekige kimmen draaien verhoudingsgewijs moeilijk.

Gastankers hebben ruimere zwaaikommen nodig dan andere schepen omdat hun hoge, bolle gastanks en dek-installaties veel wind vangen. Evenals bij andere kegelschepen kunnen er bovendien speciale voorzieningen nodig zijn, zoals een wachtplaats^{[15]:H. BINNENHAVENS, p 22} op veilige afstand van havens en bebouwing. Bij insteekhavens maken tankers voor gevaarlijke stoffen eventueel geen normale zwaai. Ze varen dan achteruit de haven binnen om bij gevaar vooruit weg te kunnen.^[16]

Binnenvaartschepen worden gebouwd voor krappe en bochtige wateren en zijn daarom vrij wendbaar. Nederland hield eind jaren 1980 voor de diameter van een zwaaikom in binnenwater 1,3 keer de de lengte van het maatgevende schip aan, met een zwaaipaal was de factor 1,2. Het schip vaart dan aan kabels in een krappe boog om de paal heen, maar het kolkende schroefwater bij deze manoeuvre is belastend voor de oeverbeschoeiing.^[17] In de jaren 2020 houdt België de factor 1,2 aan.^[18]

De meeste zeeschepen zijn minder wendbaar en de diameter moet ruwweg twee keer de lengte van het te keren schip zijn. Bij sleepbootassistentie kan de kom kleiner zijn, maar de slepers hebben uiteraard ook ruimte nodig.

Zwaaikommen en scheepsklassen

In PIANC richtlijn 141^[19] wordt een zwaaikom-diameter voor kanalen geadviseerd van 1,2 keer de scheepslengte, in China houdt men twee keer de scheepslengte aan. Voor zeeschepen adviseert PIANC richtlijn 121^[20] een diameter van 2 maal de scheepslengte als er sleepboothulp aanwezig is. Zonder sleepboten wordt drie maal de scheepslengte geadviseerd. De Spaanse richtlijnen voor zwaaikommen voor zeeschepen^[21] geven heel specifieke maten voor verschillende soorten manoeuvres die bij een zwaaikom in een zeehaven kunnen voorkomen.

Uit de vereisten volgt dat zwaaikommen veel ruimte innemen. Een schip van CEMT-klasse III (85 meter), wat voor de Rijnvaart vrij klein is, vereist zonder zwaaipaal een diameter van 111 meter en een cirkel van een hectare. Duwstellen kunnen tien hectare nodig hebben. Weliswaar kunnen de duwbakken afgekoppeld worden, maar dat is niet altijd verenigbaar met een efficiënte bedrijfsvoering op drukke vaarwegen.

Een panamax-zeeschip (294 meter) heeft een diameter van 600 meter en ruim 27 hectare nodig. Zie verder de tabel.

Schip				Zwaaikom
Klasse	Karakteristiek type	Lengte (m)	Factor	Diameter (m)	Oppervlakte (ha)
CEMT I	Spits	38,5	1,3	50,5	0,20
CEMT III	Verlengd Dortmund-Eemskanaalschip	85	1,3	110,5	0,96
CEMT Va	Verlengd groot rijnschip	135	1,3	175,5	2,42
CEMT VIc	Duwkonvooi met 3×2 bakken naast elkaar	270	1,3	351	9,68
Handymax		190	2	380	11,3
Panamax		294,1	2	588,2	27,2
Valemax	Ertstanker	362	2	724	41,2

Bebording binnenwateren

Het linkse bord is een keerverbod, verder mag een schip keren waar dit redelijkerwijs kan; veel zwaaikommen hebben dan ook geen specifieke verkeerstekens. Het rechtse bord is een aanwijzingsbord dat een keergelegenheid aanwijst, maar het houdt ook een verbod in: hier mag een schip geen ligplaats nemen.^[22]

De betekenis kan door onderborden aangepast worden. Deze borden zijn in de Europese Unie gestandaardiseerd.

Winding hole

Winding hole langs het Worcester and Birmingham Canal

Nieuwpoort, Ganzepoot in november 1914

Gent, zwaaikom met Oktrooibrug (links) en Dampoortbrug, maart 2012

Zwaaikom bij het Kennedy Space Center. Op de achtergrond wordt de spaceshuttle Columbia naar het lanceerplatform gerold.

Het Wendebecken bij de Nordschleuse in Bremerhaven. Op de achtergrond de grote autoterminal, op de voorgrond een containerterminal. Rechts is de auto-spoorbrug opengedraaid voor toegang vanaf de Nordschleuse.

Het havengebied van Bremerhaven. Het blauwe vlak bovenaan is het Wendebecken. Aankondiging aanbesteding kanaal Regge-Almelo: 22.000 ellen, met uitwijk- en keerplaatsen. Opregte Haarlemsche Courant 08-11-1852. Bezichtiging en toelichting 11 en 12 november aan de Regge, bij de stuw aan het Hankate, aanbesteding de 15e.

De winding holes voor narrowboats in Engelse kanalen hebben dezelfde functie als zwaaikommen, maar zijn heel anders uitgevoerd. Ze bestaan veelal uit een driehoekige uitsparing in de oever, waar de schipper de boeg tegen de wal kan laten lopen. De achtersteven moet dan de draai maken, zo mogelijk met hulp van de snelheid van het schip en de stroming en de wind; zo nodig gebruikte men in de tijden van de trekvaart een vaarboom.

Ook hedendaagse keerplaatsen kunnen als winding hole uitgevoerd zijn, bijvoorbeeld die bij de Graankaai in Roeselare, die overigens gewoon als zwaaikom aangeduid wordt.

Dubbelfuncties, hergebruik en waarde

Zwaaikommen kunnen meerdere functies vervullen; een zwaaikom die royaal bemeten is of weinig gebruikt wordt, kan bijvoorbeeld ook als ligplaats of losplaats dienen. Anderzijds kan een geschikte verbreding in het vaarwater, bijvoorbeeld een stroomgeleidingskom, ook als zwaairuimte dienen. Dat is beslist niet vanzelfsprekend: de kom moet overal voldoende diep zijn voor de diepgang van het zwaaiende schip en de oever moet bestand zijn tegen de hekgolven. Verder kunnen zwaaikommen landschappelijke en cultuurhistorische waarde hebben, wat zich uit in vernoemingen van straten en buurten.

Enkele voorbeelden van veranderende plannen en gebruik:

• Bij de planning voor de Tweede Maasvlakte verwachtte men een tekort aan ophoogzand, wat opgelost zou worden door het uitbaggeren van een zwaaikom met een diameter van 700 meter. Door de toenemende scheepsgrootte moest men echter bredere vaarwegen aanleggen en had men uiteindelijk een overschot aan zand. Die kom is er niet gekomen.^[23]
• Buiten gebruik geraakte zwaaikommen vinden toepassing als spaarbekken, waterbergingsgebied, natuurzwembad of recreatiegebied. Ettelijke campings en andere recreatievoorzieningen zijn naar zwaaikommen vernoemd. Het Groninger Museum ligt in een zwaaikom van het Verbindingskanaal.
• Aan de noordkant van het Albertkanaal bij Ranst is een aanzet gemaakt voor het duwvaartkanaal dat een betere verbinding met Antwerpen had moeten verzorgen en ruwweg de loop van de Antitankgracht zou volgen. Dit ging niet door, maar de aanzet bewees zijn nut als zwaaikom. Toen deze zijn functie verloren had, werd hij in gebruik genomen als spaarbekken. Het gebied met omgeving hield de benaming Zwaaikom. Een andere waterplas, ten zuiden van het kanaal, werd ook tot dit gebied gerekend. Dit zou industriegebied worden, maar zal op suggestie van drinkwaterbedrijf water-link ook een spaarbekken worden.^[24]. Men hoopt dit rond 2028 te kunnen realiseren.^[25] Het ovale gebied in onderstaand kaartje is het nieuwe spaarbekken, de hoekige vorm is de voormalige zwaaikom.

Voorbeelden

De voorbeelden geven een beeld van aspecten van zwaaikommen, maar zijn niet representatief. Er worden zowel kleine tot onbetekenende zwaaikommen als grote, bekende voorbeelden gegeven.

Binnenvaart

Vrijwel alle wat langere kanalen hebben zwaaikommen, vaak meerdere. Ook in waterrijke steden zijn ze te vinden.

België

• De Ganzepoot, een sluizencomplex in Nieuwpoort, is handvormig, waarbij het midden fungeert als zwaaikom. De pols en de vijf vingers zijn waterwegen. Het 19e-eeuwse complex speelde in 1914 een belangrijke rol bij de inundatie van de IJzervlakte en is heropgebouwd na vernietiging in de Eerste Wereldoorlog.
• In het Kanaal Roeselare-Leie ligt de zwaaikom in Roeselare in een verruimde bocht in de industriële kanaalzone. Met zijn driehoekige vorm fungeert deze voor grote schepen meer als winding hole dan als eigenlijke zwaaikom.
• Bij het historische fabriekscomplex Marie Thumas^[26] te Wilsele ligt de oudste zwaaikom van het Kanaal Leuven-Dijle, die aangelegd moet zijn tussen 1891 en 1931. Tevoren was er vanwege de kleinere schepen waarschijnlijk geen nodig.^[27] Na 1970 zijn er bij Kampenhout en Tildonk Sas ook kommen gekomen; deze worden recreatief gebruikt.^[27]
• De zwaaikom bij de Dampoortbrug en de Oktrooibrug in Gent heeft die functie goeddeels verloren en dient vooral de pleziervaart. De geknikte toegang tot de haven wordt iets vergemakkelijkt door de extra breedte in de kom.

Ranst

Ganzepoot

Roeselare

Duitsland

In het Duits wordt de term Wendebecken (keerbekken) gebruikt.

• Het Wendebecken bij Dörpen ligt bij de verbinding tussen het Dortmund-Eemskanaal en het Küstenkanaal. Het is nodig omdat deze waterwegen een kleine hoek met elkaar maken.
• De Europahafen in Bremen ligt 80 vaarkilometers van de zee, maar geldt toch als getijhaven, gevoelig voor aanslibbing. In het Wendebecken van de haven werd gedurende decennia rond 1975 jaarlijks een pakket van 66 centimeter sediment afgezet, plaatselijk meer dan 90 cm. Het ging om 62.600 m³ per jaar. Het kon echter erger: in andere Duitse havens werd meer dan 350 cm per jaar gevonden, bij Emden meer dan 400 cm.^[28]
• De 19e-eeuwse Ketelsluis in Emden kreeg in 1911 zijn huidige vorm: een ronde zwaaikom (de ketel) met aan vier zijden schutkolken.

Frankrijk

• De ronde sluis van Agde, 1676; zie ook onder Oude voorbeelden. Een van de kwadranten is in 1978 vergroot, zodat de kolk niet rond meer is, maar wel geschikt voor spitsen.

Nederland

• Tussen Hengelo en Enschede langs het Twentekanaal.^[29]
• In Assen is de kom aan de Asser Vaart ter hoogte van De Kolk in 2006 groter gemaakt dan eerst de bedoeling was. In de jaren 70 van de 20e eeuw was de historische kom gedempt.
• Bij de aanleg van het Eindhovensch Kanaal in de jaren 1840 werd aan de zuidoever, ten oosten van Tongelre, een zwaaikom aangelegd. Er vestigde zich industrie in het ietwat afgelegen gebied, maar in het interbellum was daar weinig van over en in 1929 werd er woonwagenkamp de Zwaaikom gevestigd.^[30] Veel bewoners zijn in 1944 gedeporteerd met het Zigeunertransport en later kwam er opnieuw industrie, maar anno 2023 is er nog steeds een woonwagenkamp.
• In Leur is een oude zwaaikom, die het begin vormt van de Leurse Haven, een belangrijke attractie.
• Aan de westrand van Tilburg is vanaf 2014 bij de Dongenseweg een ruime zwaaikom annex loshaven aangelegd in het Wilhelminakanaal,^[31] waar schepen van CEMT-klasse IV kunnen zwaaien. Zeven kilometer verderop, in het smallere stuk binnen Tilburg, ligt sinds de aanleg van het kanaal een zwaaikom annex ligplaats voor de Kempenaar-klasse. Schepen die hier zwaaien voor het iets westelijker gelegen industrieterrein Kraaiven moeten twee keer de ophaalbrug passeren.

Zeevaart

• 20 kilometer ten oosten van Port Elizabeth in Zuid-Afrika werd tussen 2002 en 2009 een nieuwe diepzeehaven aangelegd. Het toegangskanaal werd 18 meter diep uitgebaggerd en de zwaaikom van 600 meter werd 16 meter diep, goed voor schepen tot 80.000 ton en meer dan 366 meter lang, de postpanamax-klasse.^[32][33][34]
• Het Kennedy Space Center heeft een eigen turning basin, een zwaaikom.
• In de marinehaven van Den Helder konden tot 1954 slechts schepen van 130 meter keren. In de Nieuwe Haven kwam een zwaaikom van 580 meter.^[35]
• Bij de bouw van de Nordschleuse van Bremerhaven in 1924 werd ook een Wendebecken, een zwaaikom, aangelegd. De haven kon vanaf het begin schepen afhandelen die groter waren dan de panamaxklasse.^[36] De twee uitstulpingen (Nordhafen en Osthafen) bieden vrachtterminals en kadefaciliteiten.

Stroomgeleidingskommen

Verbreding bij de uitmonding van het Twentekanaal in de IJssel; geen zwaaikom

Op plaatsen waar een kanaal uitmondt in een rivier is soms een komvormige verbreding, een stroomgeleidingskom. Schepen kunnen hier wel zwaaien, maar dit soort kommen zijn bedoeld om onregelmatige neren te voorkomen en aanslibbing te verminderen.^[37] Dit is uitgewerkt voor de kruising van het Amsterdam-Rijnkanaal en de Lek, de zogenaamde eieren van Thijsse. Het concept wordt ook op andere plaatsen gebruikt, zoals aan het einde van het Amsterdam-Rijnkanaal bij de Pins Bernhardsluizen in Tiel, bij de mond van het Twentekanaal en het Zwolle-IJsselkanaal in de IJssel, de in- en uitvaart van de sluispanden bij Driel, Amerongen en Hagestein en de mond van het Maas-Waalkanaal in de Waal.

De vaargeul in de kom in het Twentekanaal (afbeelding hiernaast) is met boeien gemarkeerd; deze is niet noemenswaardig breder dan de rest van het kanaal. Ook is er deels beperkt beschoeiing aanwezig. Een maatgevend schip kan hier niet zwaaien, eventueel wel een driepuntsdraai maken.

Vermeldingen

Benaming	Jaar	Citaten en opmerkingen
Draaigat	1927	Mogelijk eerder, in 1895 en 1907. Deze eerdere vermeldingen geven weinig context,[38][39] maar een bericht uit 1927 gaat wel duidelijk over een zwaaikom, in Numansdorp: Bespreking haven en kaai. […] Het draaigat wordt dan 20 Meter. Blijkt dit evenwel te klein, dan kan het gemakkelijk vergroot worden.[40]
Draaikom	1874	1874: een draaikom in het Spieringkanaal in de Biesbosch wordt tussen andere waterwerken genoemd in een politiereglement.[41]
Keerhaven	1923	1923; dit kan een haven zijn die tevens als keerplaats fungeert,[42] maar het kan ook een aanduiding zijn voor een grote zwaaikom als zodanig,[36] eventueel met kadefaciliteiten.
Keerplaats	1852	1852: Het Graven van een Kanaal van de Rivier de Regge naar Almelo, ter lengte van ongeveer 22,000 Ellen, met Uitwijk- en Keerplaatsen, benevens eene Haven te Almelo, en het maken van Rijwegen , Jaagpaden , enz.[43] 1861; Overijsselse kanalen, […] het vernieuwen van bruggendekken en vlotbruggen, en het daarstellen eener keerplaats, door welk laatste werk, het gebruik der 4e sectie zeer is bevorderd, daar vaartuigen van eenige betekenis hier vroeger niet konden keeren. [44]
Keerkom	1951	1951: Kranten berichten over de te bouwen keerkom in de Nieuwe Haven in Den Helder.[45]
Zwaaicirkel	1926	1926: De Locomotief, een krant in Semarang, bericht over de aanleg van een zeehaven met een zwaaicirkel van 350 meter.[46] De term is meerduidig en wordt ook gebruikt om de draairuimte van een schip aan te geven, vergelijkbaar met de draaicirkel van een auto. Het woord draaicirkel betekent bij een schip echter iets anders.
Zwaaigat	1882	1882: Ten gerieve van de stoomboot, die in vaste correspondentie met den stoomtramweg op Tilburg, tusschen Grevelduin Capelle en Rotterdam vaart, is door den raad van eerstgenoemde gemeente besloten om de kom der haven tot aan de oude straat pl. m. 1 meter te laten uitdiepen en het aldaar bestaande Zwaaigat een paar meter te verlengen.[47]
Zwaaihaven	1884	1884: In het Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage wordt onderzoek naar een zwaaihaven bepleit.[48] Uit de context is niet op te maken dat meer bedoeld wordt dan een zwaaikom. Toponiem: de Zwaaihaven bij de Beverwijkse haven De Pijp[49]:p. 462 uit 1936.
Zwaaikom	1879	1879:[50] de term die gangbaar is geworden. Toponiem: Zwaaikom Leek.[49]:p. 4
Zwaaiplaats	1860	1860: In de haven te Breskens […] is de zwaaiplaats voor de stoomboot, ten dienste van een vaartuig van meerdere lengte dan de Schelde [een langer schip dan stoomboot de Schelde], verruimd […]. De kosten daarvan hebben bedragen f 550.[51]
Zwenkkom	1907	1907: Schuttevaêr plaatst een mededeling van de Belgische overheid over een zwenkkom in de Leie.[52]

Bronnen

1. De motordienst Bergen – Amsterdam. Het schip aangemeerd in het haventje van Bergen, de Zwaaikom. Aan het roer schipper Kleverlaan.. Regionaal Archief Alkmaar. Geraadpleegd op 23 augustus 2023.
2. De Schermersloot met de schuit van beurtschipper Kleverlaan.. Regionaal Archief Alkmaar. Geraadpleegd op 23 augustus 2023.
3. Bousbecque: aanleggen zwaaikom | Seine Schelde Vlaanderen. www.seineschelde.be Klik op 'Wat is een zwaaikom?'. Geraadpleegd op 20 augustus 2023.
4. Debrabandere, F., Oost-Vlaams en Zeeuws-Vlaams etymologisch woordenboek: de herkomst van de Oost- en Zeeuws-Vlaamse woorden, Amsterdam. Etymologiebank. Instituut voor de Nederlandse Taal (2005). Geraadpleegd op 24 augustus 2023 – via Etymologiebank: Zate - (basis van bv een dijk).
5. DBNL, Verklarende woordenlijst., Tractaet van dyckagie, Andries Vierlingh. DBNL. Geraadpleegd op 24 augustus 2023.
6. Algemeene visscherij-courant p. 3 (10 september 1876). Geraadpleegd op 24 augustus 2023 – via Delpher.
7. De auteur of opdrachtgever van de geciteerde tekst is niet duidelijk. De gehele tekst beslaat meerdere krantenpagina's en gezien de context en de formulering met 'wij' is te denken aan een instantie die betrokken is bij waterbouwkundige werken in de provincie Groningen.
8. De Augustijnenkaai langs de Lieve te Gent. STAM. Geraadpleegd op 20 augustus 2023.
9. DE KUIP - GENT, Augustijnenkaai Ansichtkaart, archiefversie van de kaart. DE KUIP – GENT (11 november 2020). Gearchiveerd op 21 augustus 2023. Geraadpleegd op 21 augustus 2023.
10. Het sluizencomplex Plassendale. inventaris.onroerenderfgoed.be (11 februari 1997). Geraadpleegd op 23 augustus 2023.
11. Sluizencomplex Plassendale met omgeving. inventaris.onroerenderfgoed.be (11 februari 1997). Geraadpleegd op 23 augustus 2023.
12. UTRECHT, 14 Juli. Algemeen Handelsblad (16 juli 1887). Geraadpleegd op 17 augustus 2023 – via Delpher.
13. BINNENLANDSCH NIEUWS.. Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage (18 oktober 1890). Geraadpleegd op 18 augustus 2023 – via Delpher.
14. ALLERLEI.. De Maasbode (17 september 1892). Geraadpleegd op 20 augustus 2023 – via Delpher.
15. Velsink, H., Groenveld, R. (1985). Havens en scheepvaatwegen, collegedictaat. TU Delft, afdeling waterbouwkunde, Blz 80.
16. Milieueffectrapport voor de oprichting van een lagedoorzetterminal voor Vopak Eemshaven. Vopak Terminal Eemshaven B.V. (7 juli 2009). Geraadpleegd op 23 augustus 2023.
17. Richtlijnen voor de afmetingen en vormgeving van vaarwegen van de CEMT-klassen I t/m IV. Secretariaat van de Commissie Vaarwegbeheerders: Rijkswaterstaat Dienst Verkeerskunde Hoofdafdeling Scheepvaart (april 1987). Gearchiveerd op 16 augustus 2023. Geraadpleegd op 16 augustus 2023 – via https://dokumen.tips/.
18. Karakteristieken zwaaikom Potentiële locaties  Onderzoek van de effecten per locatie A. B. C. D. D. A. Onderzoek van de effect. Seine Schelde Vlaanderen (Jaren 2020; zie voor de datering deze pagina over hetzelfde project). Geraadpleegd op 23 augustus 2023.
19. (en) Design guidelines for inland waterway dimensions (Incom-wg141). PIANC (2019), p. 131-133. ISBN 978-2-87223-257-4.
20. (en) Harbour approach channels design guidelines (MarCom-wg 121). PIANC (2014), p. 96. ISBN 978-2-87223-210-9.
21. (en) Recommendations for the Design of the Maritime Configuration of Ports, Approach Channels and Harbour Basins. Puertos del estado (2007), sectie 8.6.4. ISBN 84-88975-39-2. Gearchiveerd op 4 februari 2024. Geraadpleegd op 4 februari 2024.
22. Binnenvaartpolitiereglement : Artikel 7.02. Ligplaats nemen (ankeren en meren) : lid 1i. wetten.overheid.nl. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (1 januari 2017). Geraadpleegd op 7 september 2023.
23. Hutter, R.A., Maasvlakte 2, vanuit historisch perspectief : “Van Botlek tot Maasvlakte 2”. Technische Universiteit Delft (februari 2003). Gearchiveerd op 22 maart 2020. Geraadpleegd op 17 augustus 2023.
24. Van de Pol, Caroline, "GroenRand tevreden met Vlaamse beslissing over Zwaaikom: “Installatie Water-link zal fauna en flora kunnen versterken”", Het Laatste Nieuws, 15-01-21. Geraadpleegd op 15-5-2022.
25. NWS, VRT, Zwaaikom aan Albertkanaal in Ranst wordt spaarbekken van 4 miljard liter water. vrtnws.be (8 augustus 2022). Geraadpleegd op 20 augustus 2023.
26. Fabriekssite Marie Thumas. inventaris.onroerenderfgoed.be (8 oktober 2021). Geraadpleegd op 20 augustus 2023.
27. Kanaal Leuven-Dijle. inventaris.onroerenderfgoed.be (19 maart 1997). Geraadpleegd op 20 augustus 2023.
28. (de) Nasner, H., SEDIMENTATION IN TIDEHÄFEN : Phase 1 Schlußbericht MTK 0470 : Ergebnisbericht p. 2 en 5 en pp. 13 en verder. Hochschule Bremen (24 februari 1992). Geraadpleegd op 21 augustus 2023.
29. Onderzoek noodzakelijkheid zwaaikommen. Grontmij (22 april 1998), 33blz.
30. Webmaster, Contentbooster, Woonwagenkamp de Zwaaikom | Geschiedenis Eindhoven. www.geschiedeniseindhoven.nl. Geraadpleegd op 19 augustus 2023.
31. Redactie, Zwaaikom Wilhelminakanaal Tilburg levert 3.000 vrachtwagens aan zand op. bd.nl (5 mei 2014). Geraadpleegd op 16 augustus 2023.
32. New Ngqura Haven, Zuid-Afrika. Jan De Nul (2021). Geraadpleegd op 20 augustus 2023.
33. (en) Bruno, Margherita, Port of Ngqura gets refurbished with Shibata fenders. Port Technology International (8 juni 2022). Geraadpleegd op 20 augustus 2023.
34. (en) Raunek, The Ultimate Guide to Ship Sizes. Marine Insight (1 februari 2021). Geraadpleegd op 20 augustus 2023.
35. Yumpu.com, Den Helder Marinestad (vanaf 1945). yumpu.com. Gemeente Den Helder (2004). Gearchiveerd op 21 augustus 2023. Geraadpleegd op 21 augustus 2023 – via Yumpu.
36. DUITSCHLAND. EEN KERSTBOODSCHAP VAN DEN RIJKSKANSELIER. De Maasbode (24 december 1923). Geraadpleegd op 21 augustus 2023 – via Delpher.
37. Lange, P.J. de (Mei 1967). Aansluiting Twenthekanaal- IJssel : rapport modelonderzoek. Waterloopkundig Laboratorium, rapport M812.
38. Verschillende Berichten.. Middelburgsche Courant (23 april 1895). Geraadpleegd op 1 september 2023 – via Delpher. “[…] werd besloten bij den hoofdingenieur te Vlissingen te vragen […] te trachten te bewerken dat het plaatje by het draaigat van de Moerdjjkache brug wordt weggeruimd ;”
39. Ongelukken.. De Courant (12 november 1907). Geraadpleegd op 1 september 2023 – via Delpher. “De spoorwegbrug kan niet dicht, de trein hangt juist in het draaigat.”
40. GEMEENTERAAD VAN NUMANSDORP.. Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde (25 januari 1927). Geraadpleegd op 1 september 2023 – via Delpher.
41. NEDERLANDEN. s GRAVENHAGE, den 18den Maart 1874. (Staatsblad no. 25.) BESLUIT van den 6den Maart 1874, houdende vaststelling van een reglement van politie voor de schutsluizen in de afgesloten killen van het Bergsche Veld, ten zuiden van de rivier de Merwede, met hare havens en verdere werken.. Nederlandsche staatscourant (19 maart 1874). Geraadpleegd op 20 augustus 2023 – via Delpher.
42. Aanleg haven kan beginnen in 2011. Alkmaaronderneemt (15 december 2009). Geraadpleegd op 21 augustus 2023.
43. Advertentie. Opregte Haarlemsche Courant (8 november 1852). Geraadpleegd op 13 september 2023 – via Delpher.
44. (1861). hoofdstuk 11, waterstaat. Provinciale Verslagen : 191
45. Rijk bouwt een haven te Den Helder. Het vaderland (7 september 1951). Geraadpleegd op 21 augustus 2023 – via Delpher.
46. EENE UITEENZETTING DER PLANNEN — HOE DE TOEKOMSTIGE HAVEN ER ZAL UITZIEN.. De Locomotief (18 juni 1926). Geraadpleegd op 23 augustus 2023 – via Delpher.
47. Binnenland. ROTTERDAM, 17 Augustus.. Rotterdamsch nieuwsblad (18 augustus 1882). Geraadpleegd op 1 september 2023 – via Delpher.
48. Niet-Officieel Gedeelte.. Dagblad van Zuidholland en s Gravenhage (22 april 1884). Geraadpleegd op 24 augustus 2023 – via Delpher.
49. Vaarwegen in Nederland. Rijkswaterstaat, Centrale Informatievoorziening (CIV) (augustus 2023). Geraadpleegd op 24 augustus 2023.
50. Binnenland.. Winschoter Courant (17 december 1879). Geraadpleegd op 17 augustus 2023 – via Delpher.
51. VERKORTE MEDEDEELING VAN HET DOOR GEDEPUTEERDE STATEN VAN ZEELAND, GEDAAN VERSLAG van den toestand der provincie Zeeland, aan de provinciale staten in de zomervergadering van 1860. (Vervolg.) Havens.. Middelburgsche courant (21 juli 1860). Geraadpleegd op 24 augustus 2023 – via Delpher.
52. (19 oktober 1907). Onderbreking der scheepvaart.. Schuttevaêr; weekblad gewijd aan de belangen van den handel en de binnenlandsche scheepvaart 19 (24)