Pesta negra

La pesta negra (var. pèsta negra) es una epidemia mondiala de pesta que tochèc Asia, Euròpa e Africa entre 1346 e 1353. Entraïnèc la mòrt d'environ 75 milions de personas. En Euròpa, desestabilizèc la Gleisa Catolica, incapabla de gerir las crentas novelas de la populacion, e menèc a l'aparicion progressiva del movement protestant.

Causas

Las fònts e las informacions disponiblas

Las fònts e las informacions sus la pesta negra son relativament nombrosas. D'efiech, plusors cronicaires depintèron la malautiás e sas consequéncias d'una maniera relativament precisa. Los pus importants son probable Gabriel de Mussis (1280-1356)^[1], Simon de Couvin († 1367)^[2], Marchionne di Coppo Stefani (1336-1385)^[3] e Michel de Piazza († 1377)^[4]. L'arqueologia, la medecina, la genetica o los matematicas pòion pereu portar d'elements suplementaris gràcias a la descuberta e l'estudi dels restas de victimas de l'epidemia^[1]. Enfin, dins mai d'una region, de documents oficiaus conservats permèton d'estimar los efiechs socioeconomics a partir de las donaas administrativas. Pasmens, la compreneson d'aquelos documents es pas totjorn simple en causa dels limits de la conoissença medicala e scientifica dels autors de l'epòca. Ansin, dempuei la segonda mitat del segle XX, las recherchas sus la pesta negra son generalament multidisciplinàrias^[1][5][6].

La malautiá e l'arribaa del rat negre en Euròpa

Fotografia d'un rat negre.

Article detalhat: Pesta.

Dins las cronicas ancianas, la malautiá es totjorn designaa coma la pesta. Causaa per la bacteria Yersinia pestis, es una malautiá explicaa per los trabalhs d'Alexandre Yersin (1863-1943). Es una infeccion greva que pòt prendre de formas variablas coma la pesta bubonica, la pesta pulmonària, la pesta septicemica, etc^[7]. Durant la segonda mitat del segle XX, plusors istorians aguèron de dobtes sus lo contengut dels testimònis medievaus. Lo prumier èra l'utilizacion frequenta del mot « pesta » per designar, d'una faiçon generala, totas las malautiás epidemicas mortalas^[8][9]. Lo segond èra la diferéncia marcaa entre los taus de mortalitat de la pesta medievala e de la pesta actuala^[10]. Enfin, plusors scientifics notèron l'abséncia de roïgaires mòrts dins los textes ancians, un element normalament caracteristic de la pesta^[1][11]. Pasmens, l'origina de l'epidemia foguèc confirmaa per l'identificacion de traças ADN de Yersinia pestis dins los dents d'esqueletas trobats dins de charnàs^[12][13].

La difusion rapida de la pesta foguèc egalament acceleraa per l'arribaa del rat negre (Rattus rattus) en Euròpa. Originari d'Asia, aqueu rat es una serva naturala de Yersinia pestis^[14].

Lo contexte istoric

Al començament de l'epidemia, plusors regions del monde èran dins una fasa de desvolopament marcaa per una aumentacion progressiva de la populacion. Per exemple, en Euròpa, la populacion triplèc gràcias a l'adopcion de tecnicas agricòlas novelas (rotacion tercenala de las culturas, extension de las zònas cultivaas, melhorament dels otís, etc.). Aquò favorizèc l'urbanizacion, lo desvolopament dels eschangis comerciaus (Liga Anseatica, Rota de la Seda, etc.) e los movements de populacion (romavatges, crosaas, etc.)^[15].

L'igiena generala èra pereu insufisenta. Se l'imatge d'una Edat Mejana poplaa de gents solhats vivent de longa dins la crassa es faussa, las conoissenças medicalas generalas èran limitaas. Las infrastructuras èran pereu pas totjorn ben adaptaas o sufisentas (banhs publics, evacuacion de las aigas, etc.). Las nieras e los pesolhs èran egalament frequents^[15]. Aquò aguèc una gròssa importància durant l'epidemia car Yersinia pestis èra veïculat per una niera.

Debanament

L'origina de l'epidemia

L'origina geografica de l'epidemia es pas ben coneissua, mas los istorians son segurs d'una arribaa en Euròpa per las rotas de la Seda per lo nòrd e lo sud de la mar Caspiana^[16][17]. Au-delà, los cronicaires medievaus plaçavan la region d'origina en Republica Populara de China o en Índia^[16]. Pasmens, aquelas teorias son endechaas d'errors car la geografia de l'Orient èra quasiment inconeissua dels autors europeus del segle XIV.

Despuei la fin del segle XX, los estudis filogenetics an permés de precisar l'origina de la malautiá dins una region situaa entre la mar Negra e lo sud de Russia. Pasmens, d'estudis filogenetics pus recents suggerisson pusleu una origina en Asia Centrala, entre lo Cazacstan e lo Quirguizstan actuaus. Lo ròtle dels Mongòls es pereu contestat. Per una partia dels istorians, la Pax Mongolica favorizèc lo comerci eurasiatic e la difusion de la malautiá, mas per una autra partia, son los conflictes engendrats per l'islamizacion dels chefs mongòls que foguèron responsables de la difusion de l'infeccion^[16].

La difusion

Euròpa e bacin mediterraneu

Representacion de l'enterrament de victimas de la pesta negra en Euròpa.

Lo sietge de Caffa per los Mongòls en 1346 es tradicionalament presentat coma lo començament de l'epidemia. Aquò es faus car la malautiá èra ja establia en Asia. Pasmens, en causa del ròtle economic e marchand de Caffa, un important establiment genovés situat en Crimèa, la batalha favorizèc fòrça la propagacion de l'epidemia en Euròpa. Segon la legenda, los Mongòls catapultèron de cadavres de victimas de la pesta per afeblir los defensors^[18]. Pasmens, l'intraa de rats dins la vila foguèc probable la causa vertadiera de la contaminacion dels Genovés^[18]. Lo sietge foguèc abandonat car la malautiá aviá decimat los dos camps. De combatents contaminats quitèron alora la vila e la pesta seguissèc las rotas maritimas. En 1347-1348, arribèc a Constantinòple, Messina, Gènoa, Marselha, Ragusa e Venècia^[19]. A partir d'aquelos pòrts, poguèc s'espandir dins lo nòrd d'Euròpa. Absenta de la region despuei sieis segles sus lo continent, i trobèc un terren favorable. Arribèc en Anglatèrra en decembre de 1348, en Alemanha en 1349, en Escandinàvia en 1350 e en Russia en 1351^[20]. Pasmens, aquela progression foguèc pas omogenea e quauquas regions foguèron esparnhaas coma Bearn, Polonha o las vilas de Brujas, de Milan e de Nurembèrg.

Dins lo monde musulman e dins la resta del bacin mediterraneu onte la pesta èra demoraa endemica durant quauques segles après la pesta de Justinian (segle VI), lo chaple foguèc egalament terrible. La prumiera manifestacion foguèc probable senhalaa dins las regions autas d'Egipte vèrs 1345. Puei, tochèc Alexàndria e lo Caire, Palestina, Siria, la resta d'Egipte, Magrèb e la peninsula Iberica^[21]. En 1349, l'epidemia se difusèc en Mesopotamia, probablament per lo segond còp^[22]. Enfin, una epidemia tardiva se propajèc dins lo sud de la peninsula Aràbia en 1350-1351^[23].

Asia

En Asia, la cronologia de la difusion de la pesta negra es pas coneissua d'un biais detalhat. La malautiá sembla d'arribar en 1350 en China e en Índia, mas anèc probable pas mai luenh. En China, la populacion demenissèc de 120 a 65 milions entre 1200 e 1400, mas lo ròtle de la pesta dins aquela crisi es pas clara. D'efiech, durant aqueu periòde, las invasions mongòlas, las catastròfas naturalas, las faminas e la pesta tochèron lo païs e decimèron los abitants.

Africa Subsahariana

Los racòntes dels viatjaires europeus dels segles XIV e XV mencionan pas la preséncia de pesta en Africa. La manca de documents escrichs permet pereu pas de descriure la propagacion de la malautiá sus lo continent. Enfin, los arqueològs a pas encara identificat de fòssa comuna ligaa a l'epidemia. Los istorians an donc longtemps estimat que la pesta èra arribaa en Africa durant lo segle XIX. Pasmens, tres elements i suggerisson una difusion de la pesta negra :

• en Ghana, lo site d'Akrokrowa mòstra una comunautat agricòla medievala aient subit un afondrament demografic a l'epòca de la difusion de l'epidemia en Africa del Nòrd. Los arquelògs an pas trobat de signes de guerra o de famina. Aquò es relativament similar als fenomenes d'afondrament demografics observats dins las illas Britanicas durant la pesta de Justinian.
• la descuberta d'archius etiopians mencionant d'epidemias fòrça grevas entre los segles XIII e XV. De mai, durant lo segle XV, la cultura e l'iconografia etiopiana adoptèron dos sants europeus associats a la pesta (Sant Ròc e Sant Sebastian). Aquò èra benlèu lo resultat d'una necessitat per las populacions.
• d'estudis genetics laissan supausar l'existéncia d'un grop particular de Yersinia pestis que sariá arribat en Africa entre los segles XV e XVI. Pasmens, aqueu grop sembla unicament present en Africa Centrala e Orientala^[24].

Consequéncias

Lo bilanç uman

Lo nombre de victimas de la pesta negra es estimat entre 75 e 200 milions de personas dins lo monde. Pasmens, la chifra de 200 milions semba una error repetia per d'autors aient mau legit de fonts parlant del nombre totau de victimas tuaas per las tres pandemias istoricas de pesta^[25][26]. Lo nombre de 75 milions demòra considerable. Representa 20 % de la populacion e pauc près 30 % dels tres continents tochats^[27].

Las chifras pus precisas son disponiblas en Euròpa onte la malautiá tuèc entre 25 e 45 milions d'abitants, es a dire 30 a 60 % de la populacion totala^[28]. Las vilas foguèron pus tochaas en causa de la concentracion de la populacion e de la manca de noiritura engendraa per las dificultats d'avitalhament. Per exemple, en Itàlia, la mortalitat urbana èra d'environ 40 % a 60 %, un taus superior a las campanhas^[29].

En China, lo nombre de victimas es estimat a 13 milions, mas aquela chifra es maussegura car lo païs foguèc tochat per plusors catastròfas e guerras durant los segles XIII e XIV. Dins los espacis musulman e bizantin, lo nombre de mòrts es probable d'environ 24 milions^[30]. Las victimas foguèron fòrça nombrosas en Egipte e dins lo Creissent Fertile. En particular, un tèrç de la populacion siriana dispareissèc e la populacion del Caire passèc de 500 000 a 200 000 abitants.

Las transformacions religiosas

Las transformacions religiosas engendraas per l'epidemia son mai que mai documentaas en Euròpa, mas d'elements permèton d'observar d'evolucions dins d'autras regions. En Euròpa, los temas macabres, apareissuts durant lo segle XIII, prenguèron una importància novela amb l'omnipreséncia de la mòrt dins la societat. Las evolucions pus espectacularas foguèron la multiplicacion de las danças macabras^[31] e de las representacions de la mòrt coma un personatge figurat. D'efiech, avans lo segle XIII, la mòrt èra pauc representaa dins las gleisas^[32]. Quand èra lo cas, aviá generalament los trachs d'un mostre pelut e arput amb d'alas de ratapenaa, ligat als pecats del morent. A partir de l'epidemia, prenguèc un imatge pus neutre e pus independent de las consideracions religiosas. Totjorn utilizat per las societats occidentalas actualas, es aqueu d'un transit, amb una chabelura femenina, que se transformèc pauc a cha pauc en esqueleta. Armat d'una dalha o d'un arc, tua en massa los umans d'un biais implacable^[32].

Après l'epidemia, la mòrt demorèc un pensament centrau per las populacions europeas. Òr, lo bas clergat èra estat decimat per la malautiá e la manca de formacion dels preires noveus foguèc pas en mesura de respondre a la paur creissenta de la mòrt. A partir del segle XIV, apareissèron donc dins mai d'una region de practicas desviantas o de supersticions non crestianas (veneracion de relíquias, retorn de rites pagans, etc.). Lo clergat superior agravèc la situacion en causa de sa corrupcion. En particular, las vendas d'indulgéncias per la papautat suscitèc d'escandales. Pauc a cha pauc, aquelos problemas menèron a de criticas mai e mai vivas de la Gleisa e, au segle XVI, a l'aparicion dau protestantisme.

Las consequéncias sanitàrias

La pesta negra mostrèc l'interès de reglaments sanitaris estrictes per isolar las populacions e reduire los desplaçaments. Tre 1348, plusors vilas coma Venècia, Milan o Gloucester adoptèron de « reglaments de pesta » destinats a enebir l'intraa dels viatjaires e dels forastiers en provenença de regions contaminaas^[33]. Pus tard, a partir dels ans 1370, aquelos reglaments definissèron de reglas pus estrictas amb una sistematizacion de la quarantena (Ragusa e Venècia en 1377, Marselha en 1383, etc.)^[34] e la creacion d'institucions adaptaas (bureu de santat, capitani de santat, passapòrt sanitari, etc.). Pasmens, aquelos textes èran egalament endechats per las supersticions e la manca de coneissenças medicalas. Per exemple, en 1410, la vila d'Angieus enebiguèc de donar lo sang de las sagnaas als pòrcs.