ਸੁਰ

ਸੁਰ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ : स्वर) ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਸਾਹ, ਇੱਕ ਸਵਰ, ਇਸਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਨੋਟ ਦੀ ਧੁਨੀ, ਅਤੇ ਸਪਤਕ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਗਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇਹ ਸੰਗੀਤਕ ਊੰਚਾਈ ਦੇ ਸੰਪੂਰਨ ਆਯਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸੰਕਲਪ ਹੈ। ^[1] ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੁਰ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤਕ ਨੋਟ ਅਤੇ ਧੁਨ ਦੋਵਾਂ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਧੁਨ ਸੁਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸਟੀਕ ਬਦਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸੁਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਭਾਰਤੀਆਂ ਕੋਲ ਛੋਟੇ ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਤ ਸੁਰ/ਨੋਟ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ, ਰੇ, ਗ, ਮ, ਪ, ਧ, ਨੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਪਤਕ ਜਾਂ ਸਪਤਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਨੰਬਰ ਸੱਤ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਸਮੀਕਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮੂਲ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ

ਸ਼ਬਦ ਇਤਿਹਾਸ

ਸ਼ਬਦ ਸੁਰ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: स्वर ) ਮੂਲ ਸਵਰ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਆਵਾਜ਼ ਕਰਨਾ"। ਸਟੀਕ ਹੋਣ ਲਈ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਿਰੁਕਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਵਰਾ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:

• svaryate iti svaraḥ (स्वरते इति स्वरः, ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਚਮਕਦਾ ਹੈ, ਆਵਾਜ਼ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ),
• ਸਵਯੰ ਰਾਜਤੇ ਇਤਿ ਸ੍ਵਰਾ: (स्वयं राजते इति स्वरः, ਆਪਣੇ ਆਪ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ) ਅਤੇ
• sva rañjayati ਇਤਿ svaraḥ (स्व रञ्जयति इति स्वरः, ਜੋ ਕਿ ਆਕਰਸ਼ਕ ਧੁਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੰਗਦਾ ਹੈ)।

ਕੰਨੜ ਸ਼ਬਦ ਸਵਰਾ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲ ਅੱਖਰ ਜਾਂ ਅੱਖਰ ਸੁਰਮ ਕਿਸੇ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੋੜ੍ਬੰਦੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ (PoA) (பிறப்பிடம்), ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਬਣੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਊੰਚਾਈ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿਚ

ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਮਵੇਦ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਲਹਿਜ਼ਾ ਅਤੇ ਧੁਨ, ਜਾਂ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਨੋਟ। ਉੱਥੇ ਚਰਚਾ ਤਿੰਨ ਲਹਿਜ਼ੇ ਦੀ ਊੰਚਾਈ ਜਾਂ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ: ਸਵਰਿਤਾ (ਧੁਨੀ ਵਾਲਾ, ਸਰਕਮਫਲੇਕਸ ਸਧਾਰਨ), ਉਦੱਤ (ਉੱਚਾ, ਉੱਚਾ) ਅਤੇ ਅਨੁਦੱਤ (ਨੀਵਾਂ, ਉੱਚਾ ਨਹੀਂ)। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਵਿਦਵਾਨ ਸਵਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੀ ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਭਜਨ ਅਤੇ ਉਚਾਰਣ ਦਾ ਗਾਇਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿੰਨ ਸੁਰਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਸੀ। ^[2]

ਆਮ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਵਰਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸੁਰ, ਅਤੇ ਜਾਪ ਅਤੇ ਗਾਉਣ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵੈਦਿਕ ਉਚਾਰਣ ਦੇ ਮੂਲ ਸਵਰ ਹਨ ਉਦੱਤ, ਅਨੁਦੱਤ ਅਤੇ ਸਵਰਿਤ। ਵੈਦਿਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਮੱਧਮ ਜਾਂ ਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੁਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਹੇਠਲੇ ਅਤੇ ਉੱਚੇ ਪਿੱਚਾਂ ਵੱਲ ਧੁਨੀ ਦੀ ਗਤੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧੁਨੀ ਸੰਗੀਤ (ਮਧਿਆਮਾ ਅਵਿਲੋਪੀ, ਮੱਧ ਅਵਿਲੋਪੀ) ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇੱਕ- ਸਵਰਾ ਵੈਦਿਕ ਗਾਇਨ ਨੂੰ ਆਰਸਿਕਾ ਜਾਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਪਾਠਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨਾ:

• ਓਮ ਓਮ ਓਮ / ਓਮ ਓਮ ਓਮ
• ਹਰਿ ਓਮ ਤਤਸਤ
• ਸ਼ਿਵੋਹਮ ਸ਼ਿਵੋਹਮ
• ਰਾਮ ਰਾਮ ਰਾਮ ਰਾਮ
• ਰਾਧੇ ਰਾਧੇ
• ਸਿਯਾ-ਰਾਮ ਸਿਯਾ-ਰਾਮ

ਦੋ-ਸੁਰ ਵੈਦਿਕ ਗਾਨ ਨੂੰ ਗਤਿਕਾ ਉਚਾਰਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੋ ਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਪਾਠਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨਾ:

ਓਮ

ਸ਼ਾਨ

ਤਿ,

ਓਮ

ਸ਼ਾਨ-

ਤਿ

ਓਮ

ਸ਼ਾਨ-

ਤਿ, ...

ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਗੀਤਕ ਅਸ਼ਟਵ ਇਹਨਾਂ ਮੂਲ ਸਵਰਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਸਾਮਵੇਦ ਦੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਉਚਾਰਣ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਿਕਸ਼ਾ ਉਹ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਧੁਨੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਉਚਾਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਨਾਰਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਵਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਵੈਦਿਕ ਉਚਾਰਣ ਤੇ ਅਸ਼ਟਵ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ,

ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ

ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਇਹ ਜੈਮਿਨਿਆ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੈਕਸ਼ਨ 111.33 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਚੱਕਰਵਾਤੀ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਡੁੱਬਣ ਨੂੰ "ਗੋਲਿਆਂ ਦਾ ਸੰਗੀਤ" ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ "ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਣਾ" ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ^[3] ਆਨੰਦ ਕੂਮਾਰਸਵਾਮੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੜ੍ਹਾਂ " ਸਵਰ ", ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਚਮਕਣਾ" (ਜਦੋਂ " ਸੂਰਿਆ " ਜਾਂ ਸੂਰਜ), ਅਤੇ " ਸਵਰ ", ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਧੁਨੀ ਜਾਂ ਗੂੰਜਣਾ" (ਜਿੱਥੇ " ਸਵਰਾ ", "ਸੰਗੀਤ ਨੋਟ") ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕੁਝ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ "ਚਮਕਣ ਲਈ", ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ^[3]

ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ

ਸਵਰ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪਾਠ ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਟਯ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਧਿਆਇ 28 ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ 200 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ। ^[4] ਇਹ ਧੁਨੀ ਮਾਪ ਦੀ ਇਕਾਈ ਜਾਂ ਸੁਣਨਯੋਗ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੁਤੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ^[4] ਆਇਤ 28.21 ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨੇ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ: ^[5]

तत्र स्वराः –
षड्‍जश्‍च ऋषभश्‍चैव गान्धारो मध्यमस्तथा ।
पञ्‍चमो धैवतश्‍चैव सप्तमोऽथ निषादवान् ॥२१॥
| नत्य शास्त्र | २८.२१ |

tatra svarāḥ –
ṣaḍ‍jaś‍ca ṛṣabhaś‍caiva gāndhāro madhyamastathā ।
pañ‍camo dhaivataś‍caiva saptamo'tha niṣādavān ॥21॥

Natya Shastra – 28.21^[6][7]

ਇਸ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਨਾਮ ਹਨਃ

[Here are the] swaras -
Shadaj, Rishabha, Gandhara, Madhyama,
Panchama, Dhaivata, [and seventh] Nishada.

ਇਹ ਸੱਤ ਸੁਰ ਹਨ -ਸ਼ਡਜ(ਸ),ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ),ਗੰਧਾਰ(ਗ),ਮਧ੍ਯਮ(ਮ),ਪੰਚਮ(ਪ),ਧੈਵਤ(ਧ) ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਦ(ਨੀ)

ਇਹ ਸੱਤ ਸਵਰਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਯਾਨੀ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ) ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ (ਕਰਨਾਟਿਕਿ) ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ^[8]

ਸੱਤ ਸੁਰ ਅਤੇ ਸੋਲਫੇਜ ( ਸਰਗਮ )

:षड्जादयः स्वराः न भवन्ति

आकारादयः एव स्वराः

Shadaj aadayah svaraah na bhavanti

aakar aadayah eva svaraah

ਸਪਤ ਸਵਰਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਪਤ ਸਵਰਾ ਜਾਂ ਸਪਤ ਸੁਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਸ਼ਟਕ ਦੇ ਸੱਤ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਨੋਟਾਂ ਜਾਂ ਸਪਤਕ ਦੇ ਸੱਤ ਲਗਾਤਾਰ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਤ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਰਗਮ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਹੈ)। ਸਰਗਮ ਸੋਲਫੇਜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਤਕਨੀਕ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਗਾਇਨ-ਵਾਦਨ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਮੂਵਏਬਲ-ਡੂ ਸੋਲਫੇਜ ਵਿੱਚ, ਸੁਰ ਸ ਪੈਮਾਨੇ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਹੈ। ^[8] ਸਪਤਕ ਦੇ ਸੱਤ ਸੁਰ ਕਾਰਨਾਟਿਕੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਜਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਅਤੇ ਥਾਟਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤ ਹਨ।

ਸੱਤ ਸਵਰ ਹਨ ਸ਼ੜਜ , ਰਿਸ਼ਭ , ਗੰਧਾਰ , ਮਧ੍ਯਮ ,ਪੰਚਮ , ਧੈਵਤ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਦ । ^[9] ਸਰਗਮ ਦੇ ਸੁਰ ਅਕਸਰ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ: ਸਾ, ਰੀ ( ਕਰਨਾਟਿਕੀ ) ਜਾਂ ਰੇ ( ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ), ਗ ਮ, ਪ, ਧ, ਨੀ । ^[8] ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਪਹਿਲਾ ਸਵਰ ਜੋ "ਸ" ਹੈ, ਅਤੇ ਪੰਜਵਾਂ ਸਵਰਾ ਜੋ "ਪ" ਹੈ, ਨੂੰ ਅੱਚਲ ਸੁਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਟੱਲ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਦੇ ਛੇ ਸੁਰ ਕੋਮਲ ਜਾਂ ਤੀਵ੍ਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਦੋ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕੀ) ਵਿਚਕਾਰ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਹਨ।

ਉੱਤਰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਸੁਰ ^[10]

ਮੂਲ ਸੁਰ (ਲੰਬਾ ਨਾਮ )	ਸ਼ਡਜ	ਰਿਸ਼ਭ	ਗੰਧਾਰ	ਮਧ੍ਯਮ	ਪੰਚਮ	ਧੈਵਤ	ਨਿਸ਼ਾਦ
ਉਚਾਰ੍ਖੰਡ ਲਈ ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਨਾਮ	ਸ	ਰੇ	ਗ	ਮ	ਪ	ਧ	ਨੀ
ਕੋਮਲ ਅਤੇ ਤੀਵ੍ਰ ਸੁਰ 12 ਕਿਸਮੀ (ਨਾਮ)	ਸ	ਰੇ (ਸ਼ੁੱਧ) ਰੇ (ਕੋਮਲ)	ਗ (ਸ਼ੁੱਧ) ਗ (ਕੋਮਲ)	ਮ (ਸ਼ੁੱਧ) ਮ (ਤੀਵ੍ਰ)	ਪ	ਧ (ਸ਼ੁੱਧ) ਧ (ਕੋਮਲ)	ਨੀ (ਸ਼ੁੱਧ) ਨੀ (ਕੋਮਲ)

ਰਾਗ ਦੀ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਵਰਾ (</img> ) ^[8]

ਮੂਲ ਸੁਰ (ਲੰਬਾ ਨਾਮ )	ਸ਼ਡਜਮ	ਰਿਸ਼ਭਮ	ਗੰਧਰਮ	ਮਧਿਆਮ	ਪੰਚਮ	ਧੈਵਤਮ੍	ਨਿਸ਼ਾਦਮ
ਉਚਾਰ੍ਖੰਡ ਲਈ ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਨਾਮ	ਸਾ	ਰਿ	ਗਾ	ਮਾ	ਪਾ	ਧਾ	ਨੀ
ਕੋਮਲ ਅਤੇ ਤੀਵ੍ਰ ਸੁਰ ਸਮੇਤ 16 ਕਿਸਮੀ (ਨਾਮ)	ਸੀ (ਸ਼ੜਜਮ)	(ਸ਼ੁੱਧ ਰੀ) (ਚਤੁਸ਼ਰੁਤੀ ਰੀ) (ਸ਼ਤਸ਼ਰੁਤੀ ਰੀ)	(ਸ਼ੁੱਧ ਗਾ) (ਸਾਧਾਰਨ ਗਾ) (ਅੰਤਰਾ ਗਾ)	(ਸ਼ੁੱਧ ਮਾ) (ਪ੍ਰਤੀ ਮਾ)	ਪ (ਪੰਚਮ)	(ਸ਼ੁੱਧ ਧਾ) (ਚਤੁਸ਼੍ਰੁਤਿ ਧਾ) (ਸ਼ਤਸ਼ਰੁਤੀ ਢਾ)	(ਸ਼ੁੱਧ ਨੀ) (ਕੈਸ਼ਿਕੀ ਨੀ) (ਕਾਕਲੀ ਨੀ)

ਵਿਆਖਿਆ

ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਨੇ ਇੱਕ ਅਨੁਸਾਰੀ ਪਿੱਚ ਦਾ ਨਾਮ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤ ਜਦੋਂ ਵੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇ ਰਿ-ਗਾ ਅਤੇ ਧਾ-ਨੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਪਿੱਚਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਰ ਇੱਕ ਅਸ਼ਟਵ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਗਤੀਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਧੇਰੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਸਵਰਾ-ਗ੍ਰਾਮ (ਪੈਮਾਨਾ) ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਵਿਹਾਰਕ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੱਤ + ਪੰਜ = ਬਾਰਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਯੋਗੀ ਸੰਗੀਤਕ ਪਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ^[1] ਮਤੰਗ ਮੁਨੀ ਨੇ ਲਗਭਗ 1500 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਬ੍ਰਿਹਦੇਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ:

:चतुश्चतुश्चतुश्चैव षड्जमध्यमपञ्चमाः

द्वे द्वे निषादगान्धारौ त्रिस्त्री ऋषभधैवतौ

Chatush chatush chatush chaiva Shadaj madhyama panchamaah.

Dve dve nishaada gaandhaarau tristrii rishabha dhaivatau.

ਭਾਵ ਸ਼ਡਜ, ਰਿਸ਼ਭ, ਗੰਧਾਰ, ... (ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ) ਅਸਲ ਸੁਰ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਆ-ਕਾਰ, ਇ-ਕਾਰ, ਉ-ਕਾਰ ... ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਹੈ।

ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਡਜ ਮੂਲ ਸਵਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ 6 ਸਵਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸ਼ਡਜ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਤੋੜਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਸ਼ੜ- ਅਤੇ-ਜਾ। ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੜ 6 ਹੈ ਅਤੇ ਜਾ 'ਜਨਮ ਦੇਣਾ' ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ :

षड् - 6, ਜ -ਜਨਮ . ਇਸ ਲਈ, ਇਸਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਹੋਰ 6 ਨੋਟਸ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣਾ।

ਸਾਰੇ ਸਵਰਾ ਲਈ ਪੂਰਨ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਸਪਤਕ ਜਾਂ ਅਸ਼ਟਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

• ਸੱਤ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) ਵੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ-
• ਸ਼ਡਜ (ਸ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 240 ਹਰਟਜ਼
• ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 270 ਹਰਟਜ਼
• ਗੰਧਾਰ (ਗ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 300 ਹਰਟਜ਼
• ਮਧ੍ਯਮ (ਮ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 320 ਹਰਟਜ਼
• ਪੰਚਮ (ਪ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 360 ਹਰਟਜ਼
• ਧੈਵਤ (ਧ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) 400 ਹਰਟਜ਼
• ਨਿਸ਼ਾਦ(ਨੀ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ)450 ਹਰਟਜ਼
• ਤਾਰ ਸਪਤਕ ਦੇ ਸ਼ਡਜ(ਸੰ) ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ)480 ........ (ਇਤਿਆਦਿ).

ਮੱਧ ਸਪਤਕ ਦੇ ਸਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਫਿਰ ਦੂਜੇ ਸਵਰਾਂ ਦੀ ਥਿਰਕਣ(ਫ੍ਰਿਕ਼ੁਏਂਸੀ) ਹੋਵੇਗੀ-

             ਸ       ਰੇ        ਗ      ਮ       ਪ       ਧ      ਨੀ
ਮੰਦਰ ਸਪਤਕ: 120 Hz, 135 Hz, 144 Hz, 160 Hz, 180 Hz, 202.5 Hz, 216 Hz.
ਮੱਧ ਸਪਤਕ:  240 Hz, 270 Hz, 288 Hz, 320 Hz, 360 Hz, 405 Hz,   432 Hz. 
ਤਾਰ ਸਪਤਕ : 480 Hz, 540 Hz, 576 Hz, 640 Hz, 720 Hz, 810 Hz,   864 Hz.

ਸ਼ਡਜ (ਸ) ਅਤੇ ਪੰਚਮ (ਪ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਕੋਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਤੀਵ੍ਰ ਪਰ ਸ ਅਤੇ ਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ੁੱਧ ਸੁਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸ ਅਤੇ ਪ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਚਲ ਸੁਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਰ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਿੱਲਦੇ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਛੇ ਸੁਰਾਂ ਜਿੰਵੇਂ ਕਿ ਰੇ ,ਗ, ਮ, ਧ, ਨੀ ਨੂੰ ਚਲ ਸਵਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਰ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਰਾਗ ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਹਿਲਦੇ ਹਨ।

             ਸਾ, ਰੇ, ਗ, ਮ, ਪ, ਧ,ਨੀ - ਸ਼ੁੱਧ ਸੁਰ 
                      ਰੇ, ਗ, ਧ, ਨੀ - ਕੋਮਲ ਸੁਰ 
                                 ਮ -ਤੀਵ੍ਰ ਸੁਰ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤ ਸੁਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ -.

ਸ, ਮ ਅਤੇ ਪ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਚਾਰ ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਹਨ।
ਰੇ ਅਤੇ ਧ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਹਨ।
ਗ ਅਤੇ ਨੀ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਦੋ ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਹਨ।

ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ 22 ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸ਼੍ਰੁਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ

ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮਨਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ

Through svara, Īśvara [God] is realized.

—A proverb among Indian musicians
Translator: Guy Beck^[11]

ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸੁਰ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸ਼੍ਰੁਤੀ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੱਖਰਾ ਹੈ।ਸੁਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੂਤੀ ਦੋਵੇਂ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਹਨ। ਅਤੀਤ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸ਼੍ਰੁਤੀ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੇਦ ਅਤੇ ਕੰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਮਾਈਕ੍ਰੋਟੋਨ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਨਤ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਸ਼੍ਰੂਤੀ ਪਿੱਚ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਦਰਜਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨ ਖੋਜ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਜਾਂ ਸਾਜ਼ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਇੱਕ ਸਪਤਕ ਵਿੱਚ 22 ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਜਾਂ ਮਾਈਕ੍ਰੋਟੋਨ ਹਨ ਪਰ ਕਰਨਾਟਿਕੀ ਸੰਗੀਤ 24 ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਸੁਰ 22 ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਊੰਚਾਈ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਪੈਮਾਨੇ, ਧੁਨ ਅਤੇ ਰਾਗ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਾਨਪੁਰਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਡਰੋਨ-ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਸੁਰ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਪਰ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਪਤਕ ਦੀਆਂ ਕੁਝ 10 ਸ਼੍ਰੂਤੀ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਡਰੋਨਾਂ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਰੀਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਧੁਨ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅੰਤਰਾਲ 'ਤੇ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਪਰ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਸ਼੍ਰੂਤੀਆਂ ਲਈ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅੰਤਰਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਡਰੋਨ ਧੁਨੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਭਰਤ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠ ਨਾਟਯ ਸ਼ਾਸਤਰ 22 ਸ਼ਰੂਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੱਤ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਦੋ ਵਿਕ੍ਰਿਤ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਾਟਯ ਸ਼ਾਸਤਰ 'ਚ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਡਜ ਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ, ਸੁਰ ਜੋੜੇ ਸਾ-ਮਾ ਅਤੇ ਸਾ-ਪਾ ਸੰਵਾਦੀ ਸੁਰ (ਵਿਅੰਜਨ ਜੋੜ) ਹਨ ਅਤੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 9 ਅਤੇ 13 ਸ਼੍ਰੁਤੀ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸੁਰ ਜੋੜੀ ਰੇ -ਧ ਅਤੇ ਗ-ਨੀ ਵੀ ਸੰਵਾਦੀ ਸੁਰ ਹਨ। ਦੋ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ 'ਇੱਕ ਮਿਆਰੀ ਮਾਪ' ਜਾਂ 'ਬਰਾਬਰ ਅੰਤਰਾਲ' ਦੀ ਕੋਈ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਭਰਤ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾ, ਮਾ ਜਾਂ ਪਾ ਵਿੱਚ 4 ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਦਾ ਅੰਤਰਾਲ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਪਿੱਚ ਤੋਂ ਮਾਪਿਆ ਜਾਵੇਗਾ,ਰੇ ਜਾਂ ਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਿਛਲੇ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਪਿੱਚ ਤੋਂ ਮਾਪਿਆ ਗਿਆ 3 ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਦਾ ਅੰਤਰਾਲ ਅਤੇ ਗ ਜਾਂ ਨੀ ਦਾ ਅੰਤਰਾਲ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਪਿਛਲੇ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਪਿੱਚ ਤੋਂ ਮਾਪਿਆ ਗਿਆ 2 ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹਵਾਲਾ ਇਸ ਸਭ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ:

 

:चतुश्चतुश्चतुश्चैव षड्जमध्यमपञ्चमाः

द्वे द्वे निषादगान्धारौ त्रिस्त्री ऋषभधैवतौ

Chatush chatush chatush chaiva Shadaj madhyama panchamaah.

Dve dve nishaada gaandhaarau tristrii rishabha dhaivatau.

ਭਰਤ ਵੀ ਸੰਵਾਦ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਗੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਅਸਵੀਕਾਰਨਯੋਗ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਵਾਦ (ਸੰਵਾਦ/ਸੰਵਾਦ) ਜਾਂ ਮ-ਨਿ, ਰੇ -ਧ, ਰੇ -ਪ ਅਤੇ ਗ -ਨੀ ਦੇ ਵਿਅੰਜਨ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਸੁਰ ਜੋੜੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੁਤੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ,ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਗਏ ਜੋੜੇ ਸੰਵਾਦ ਜਾਂ ਵਿਅੰਜਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਰਤ ਨੇ ਅਣਜਾਣ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪਛਾਣਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾ-ਰੇ, ਰੇ-ਗ, ਗ-ਮ, ਮ-ਪ, ਪ-ਧ, ਧ-ਨੀ, ਨੀ ਵਰਗੇ ਨੋਟ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਦਰਸ਼ ਧੁਨੀ ਦੇ ਪਾੜੇ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਗੀਤ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਲਿਖਤੀ 'ਵਿਹਾਰਕ ਅਧਾਰ' ਜਾਂ ਤਕਨੀਕ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। -ਸ* (ਤਾਰ ਸ) ਅਹੋਬਲ ਦੀ ਸੰਗੀਤ ਪਾਰਿਜਾਤ ਤੱਕ (ਸੀ. 1650)। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਵਰਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕ ਗਮਟ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਟਿਊਨਿੰਗ, ਸੁਰੀਲੇ ਮਾਡਲਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਗ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ^[1]

ਸ਼ਾਇਦ ਭਰਤ, ਰਿਸ਼ੀ ਮਾਤੰਗ ਅਤੇ ਸ਼ਰੰਗਾ-ਦੇਵ ਵਰਗੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਨੂੰ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਧੁਨ (ਤਾਨਪੁਰਾ ਡਰੋਨ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਆਮ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਨਤ ਪੱਧਰ ਤੱਕ) ਦਾ ਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਲਈ ਡਰੋਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮਕਸਦ. ਬਹੁਤੇ ਅਭਿਆਸੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸੱਤ ਧੁਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ-ਸ* (*ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉੱਪਰਲਾ ਅਸ਼ਟਵ), ਸ-ਮ ਅਤੇ ਸ-ਪ ਸਭ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ. ਨਿਭਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸੁਰ-ਲਿਪੀ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ

ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਭਾਤਖੰਡੇ ਸੁਰ ਲਿਪੀ (ਭਾਤਖੰਡੇ ਦੀ ਸਵਰ ਨੋਟੇਸ਼ਨ ਲਿਪੀ) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਅੱਖਰ (ਸੁਰ ਚਿੰਨ੍ਹ) ਦੇ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਬਿੰਦੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨੋਟ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਪਤਕ (ਅਸ਼ਟਵ) ਉੱਚਾ ਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਬਿੰਦੀ ਇੱਕ ਸਪਤਕ ਨੂੰ ਘੱਟ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੋਮਲ ਸੁਰ ਇੱਕ ਅੰਡਰਸਕੋਰ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ ਤੀਵ੍ਰ ਮ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਲਾਈਨ ਹੈ ਜੋ ਲੰਬਕਾਰੀ ਜਾਂ ਲੇਟਵੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। (ਜਾਂ, ਜੇਕਰ ਇੱਕੋ ਨਾਮ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਸੁਰ - ਸ, ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ - ਸ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਸੁਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਅਸ਼ਟੈਵ ਉੱਚਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਅਪੋਸਟ੍ਰੋਫ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: ਸ'। ਜੇਕਰ ਇਹ ਇੱਕ ਅਸ਼ਟੈਵ ਨੀਵਾਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਪੋਸਟ੍ਰੋਫ ਨੂੰ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ : 'ਸ ਅਸ਼ਟੈਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਨੋਟ ਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਅਸ਼ਟੈਵ ਵਿੱਚ 'ਗ' ਨੋਟ ਕੋਮਲ ਗ ਹੋਵੇਗਾ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਮੂਲ ਨਿਯਮ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇ ਉੱਪਰ ਜਾਂ ਹੇਠਾਂ ਬਿੰਦੀਆਂ ਜਾਂ ਅਪੋਸਟ੍ਰੋਫਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਮੱਧ ਸਪਤਕ (ਮੱਧ ਅਸ਼ਟਵ) ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਜਾਂ ਹੇਠਾਂ, ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਬਿੰਦੀਆਂ ਜਾਂ ਅਪੋਸਟ੍ਰੋਫਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ।

ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸੰਦਰਭ ਦਾ ਮੂਲ ਢੰਗ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਪੱਛਮੀ ਆਇਓਨੀਅਨ ਮੋਡ ਜਾਂ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਬਿਲਾਵੱਲ ਥਾਟ, ਕਾਰਨਾਟਿਕੀ ਵਿੱਚ ਸੰਕਰਭਰਨਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਾਰਨਾਟਿਕੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਰਾਗ ਮਾਯਾਮਾਲਾਵਗੌਲਾ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪੱਛਮੀ ਡਬਲ ਹਾਰਮੋਨਿਕ ਪੈਮਾਨੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਪੈਮਾਨੇ ਦੀ ਸਮਰੂਪਤਾ ਹੈ, ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਨਿਯਮਤਾਂ (ਅੱਧੇ, ਪੂਰੇ ਅਤੇ ਦੋਹਰੇ ਨੋਟ) ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ। ਇਹ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜੋ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਅੱਧੇ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਨੋਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੱਤ-ਟੋਨ ਮੋਡ (ਸ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ) ਵਿੱਚ, ਰੇ , ਗ, ਧ , ਅਤੇ ਨੀ ਸ਼ੁੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ 'ਸ਼ੁੱਧ' ਜਾਂ ਫਲੈਟ (ਕੋਮਲ ਜਾਂ 'ਨਰਮ') ਪਰ ਕਦੇ ਤਿੱਖੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਅਤੇ ਮ ਸ਼ੁੱਧ ਜਾਂ ਤਿੱਖਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਮਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਬਾਰਾਂ ਨੋਟ ਬਣਾਉਣਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਰੰਗੀਨ ਸਕੇਲ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜੇ ਇੱਕ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਲਾਈਨ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਮਤਲ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਤੀਬਰ ਲਹਿਜ਼ਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਿੱਖਾ ਹੈ, 'ਤੀਬਰ'). ਸ ਅਤੇ ਪ ਅਚੱਲ ਹਨ (ਇੱਕ ਵਾਰ ਸ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ), ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਪੰਜਵਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਕੁਝ ਸੰਕੇਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਟੋਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਸੁਰ ਦਾ ਰੂਪ ਜੋ ਕਿ ਊੰਚਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਅੱਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ , ਜਦੋਂ ਕਿ ਜੋ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਅੱਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿੰਵੇਂ Re/Ri ਅੱਖਰ r ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮ m ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਉੱਚਾ ਰੂਪ ਹੈ ਤੀਵ੍ਰ ਮ - ਜੋ ਅੱਖਰ ਮ .ਸ ਅਤੇ ਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸ ਅਤੇ ਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਕਰਨਾਟਕ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸੰਕੇਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤੁਲਨਾ

ਟੌਿਨਕ ਤੋਂ ਸੈਮੀਟੋਨ	ਕਰਨਾਟਕ ਨਾਮ		ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਨਾਮ		ਪੱਛਮੀ ਨੋਟ (ਜਦੋਂ ਟੌਿਨਕ, ਸਾ, ਸੀ. (when the tonic, Sa, is C)
	ਪੂਰਾ ਰੂਪ	ਸੰਖੇਪ	ਪੂਰਾ ਰੂਪ	ਸੰਖੇਪ
0	ਸ਼ਡਜਮ	ਸ.	ਸ਼ਡਜ	ਸ	ਸੀ.
1	ਸ਼ੁੱਧ ਰਸ਼ਭਮ	ਰੀ 1	ਕੋਮਲ ਰਸ਼ਭ	Re	ਡੀ.
2	ਕੈਟੁਸ਼ਰੁਤੀ ਆਰਸ਼ਭਮ	ਰੀ 2	ਸ਼ੁੱਧ ਰਸ਼ਭ	ਰੇ .	ਡੀ.
	ਸ਼ੁੱਧ ਗੰਧਾਰਮ	ਗ 1			ਈ.
3	ਸ਼ਸ਼ਰੁਤੀ ਰਸ਼ਭਮ	ਰੀ 3	ਕੋਮਲ ਗੰਧਾਰ	ਗ	ਡੀ.
	ਸਾਧਰਣ ਗੰਧਾਰਮ	ਗ 2			ਈ.
4	ਅੰਤਰਾ ਗੰਧਾਰਮ	ਗ 3	ਸ਼ੁੱਧ ਗੰਧਾਰ	ਗ	ਈ.
5	ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਮਮ	ਮ 1	ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਯਮ	ਮ.	ਐੱਫ.
6	ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ	ਮ 2	ਤਿਵਰਾ ਮੱਧਯਮ	ਮ(ਉੱਪਰ ਡੰਡੀ)	ਐੱਫ.
7	ਪੈਨਕੈਮਮ	ਪ	ਪੈਨਕੈਮ	ਪ	ਜੀ.
8	ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤਮ	ਧ 1	ਕੋਮਲ ਧੈਵਤ	ਧ	ਏ.
9	ਕੈਟੁਸ਼ਰੂਤੀ ਧੈਵਤਮ	ਧ 2	ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤ	ਧ	ਏ.
	ਸ਼ੁੱਧ ਨੀਸ਼ਾਦਮ	ਨੀ 1			ਬੀ.
10	ਸ਼ਸ਼ਰੁਤੀ ਧੈਵਤਮ	ਧ 3	ਕੋਮਲ ਨਿਸ਼ਾਦ	ਨੀ	ਏ.
	ਕੈਸ਼ਿਕੀ ਨੀਸ਼ਾਦਮ	ਨੀ 2			ਬੀ.
11	ਕਾਲੀ ਨੀਸ਼ਾਦਮ	ਨੀ 3	ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦ	ਨੀ.	ਬੀ.

ਕਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰਾ

ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸੁਰ ਬਾਰਾਂ-ਨੋਟ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਸੁਰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ (ਅਸਥਿਰ) ਜਾਂ ਵਿਕ੍ਰਿਤ (ਵੇਰੀਏਬਲ) ਹੈ। ਸ਼ਡਜਮ ਅਤੇ ਪੰਚਮਮ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਸੁਰ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਗੰਧਾਰਮ, ਮਧਿਆਮ, ਧੈਵਤਮ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਵਿਕ੍ਰਿਤੀ ਸਵਰਾ ਹਨ। Ma ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਹਨ, ਅਤੇ ਰਿ ,ਗ ,ਧ ਅਤੇ ਨੀ ਦੇ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਰੂਪ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਵਿਕ੍ਰਿਤੀ ਸਵਰਾ ਲਈ ਨੈਮੋਨਿਕ ਸਿਲੇਬਲਸ "a", "i" ਅਤੇ "u" ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹੇਠਲੇ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਤੱਕ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਰਿਸ਼ਭਮ ਦੇ ਤਿੰਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਰੂਪ ਹਨ "ਰਾ", "ਰੀ" ਅਤੇ "ਰੂ", ਕ੍ਰਮਵਾਰ 1, 2 ਅਤੇ 3 ਸੈਮੀਟੋਨਸ ਟੌਨਿਕ ਨੋਟ, ਸ਼ਡਜਮ ਦੇ ਉੱਪਰ ਹਨ।

Position	Svara (स्वर)	Short name	Notation	Mnemonic	Semitones from Sa
1	Ṣaḍjam (ਸ਼ਡਜਮ)	ਸ	ਸ	ਸਾ	0
2	Śuddha R̥ṣabham (ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭਮ)	ਰਿ	ਰਿ1	ਰਾ	1
3	Catuśruti R̥ṣabham (ਚਤੁਸ਼੍ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ)	ਰਿ	ਰਿ ₂	ਰਿ	2
	Śuddha Gāndhāram (ਸ਼ੁੱਧ ਗੰਧਾਰਮ)	ਗ	ਗ₁	ਗਾ
4	Ṣaṭśruti R̥ṣabham (ਸ਼ਟਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ)	ਰਿ	ਰਿ ₃	ਰੁ	3
	Sādhāraṇa Gāndhāram (ਸਧਾਰਨ ਗੰਧਾਰਮ)	ਗ	ਗ₂	ਗੀ
5	Antara Gāndhāram (ਅੰਤਰ ਗੰਧਾਰਮ)	ਗ	ਗ₃	ਗੁ	4
6	Śuddha Madhyamam (ਸ਼ੁੱਧ ਮਧ੍ਯਮਮ )	ਮ	ਮ₁	ਮ	5
7	Prati Madhyamam (ਪ੍ਰਤੀ ਮਧ੍ਯਮਮ)	ਮ	ਮ ₂	ਮੀ	6
8	Pañcamam (ਪੰਚਮਮ)	ਪ	ਪ	ਪਾ	7
9	Śuddha Dhaivatam (ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤਮ)	ਧ	ਧ₁	ਧਾ	8
10	Catuśruti Dhaivatam (ਚਤੁਸ਼੍ਰੁਤੀ ਧੈਵਤਮ )	ਧ	ਧ₂	ਧੀ	9
	Śuddha Niṣādam (ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦਮ)	ਨੀ	ਨੀ₁	ਨੀ
11	Ṣaṭśruti Dhaivatam (ਸ਼ਟਸ਼ਰੁਤੀ ਧੈਵਤਮ)	ਧ	ਧ₃	ਧੂ	10
	Kaiśikī Niṣādam (ਕੈਸ਼੍ਕੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ)	ਨੀ	ਨੀ₂	ਨੀ
12	Kākalī Niṣādam (ਕਾਕਲੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ)	ਨੀ	ਨੀ₃	ਨੂ	11

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉੱਪਰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ,ਚਤੁਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ ਅਤੇ ਸ਼ੁਧ ਗੰਧਾਰਮ ਇੱਕੋ ਪਿੱਚ (ਤੀਜੀ ਕੁੰਜੀ/ਸਥਿਤੀ) ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਜੇਕਰ C ਨੂੰ ਸ਼ਡਜਮ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ D ਦੋਵੇਂ ਚਤੁਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ ਅਤੇ ਸ਼ੁਧ ਗੰਧਾਰਮ ਹੋਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਇੱਕੋ ਰਾਗਮ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਚ ਪੋਜੀਸ਼ਨਾਂ 4, 10 ਅਤੇ 11 'ਤੇ ਹਰੇਕ ਦੋ ਸੁਰ ਵੀ ਇੱਕੋ ਰਾਗਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕਠੇ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ।