Nowa Gwinea
wyspa na Oceanie Spokojnym Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Nowa Gwinea (ang. New Guinea, indonez. Papua, dawniej Irian; tok pisin Niugini)[1] – wyspa w zachodniej części Oceanu Spokojnego, w Melanezji; pod względem wielkości druga (po Grenlandii) wyspa świata[2]. Od zachodu przylega do niej Archipelag Malajski, od wschodu – Archipelag Bismarcka i Wyspy Salomona, a od południa – Australia oddzielona od niej Cieśniną Torresa. Wnętrze wyspy zajmują pokryte nielicznymi lodowcami, wznoszące się na blisko 4884 m Góry Centralne (szczyt Jaya)[2][3].
Na południu rozciąga się zabagniona nizina, porośnięta bujnym lasem tropikalnym z licznymi endemicznymi gatunkami roślin. Z centralnych pasm górskich wypływają rzeki: Fly (1130 km), Sepik (1200 km) i Mamberamo. Występują ropa naftowa i złoto.
Powierzchnia Nowej Gwinei wynosi 821,4 tys. km²[3] (z przybrzeżnymi wyspami 830 tys. km²)[2], z czego 422 tys. km² zajmują indonezyjskie prowincje: Papua Zachodnia, Papua, Papua Południowo-Zachodnia (Papua Barat Daya), Papua Górska (Pegunungan), Papua Południowa (Selatan) i Papua Środkowa (Tengah)[4], leżące w zachodniej części wyspy, natomiast pozostała część wschodnia (364 tys. km²) należy do Papui-Nowej Gwinei. Długość ok. 2400 km, szerokość ok. 650 km (w najszerszej części)[3].
W obiegu międzynarodowym nazwa „Papua Zachodnia” często określa całą zachodnią część wyspy[5][6] (może także obejmować pobliskie wyspy)[7], jest to też nazwa preferowana przez zwolenników niepodległości tego regionu[8].
Wyspa ma ok. 9,77 mln mieszkańców (zachodnia część z pobliskimi wyspami 3 593 803 [2010], Papua-Nowa Gwinea z wyłączeniem wysp 6 178 781 [2011])[3], z czego większość stanowią Papuasi. Jest najbardziej zróżnicowanym językowo zakątkiem świata. Główne języki kontaktowe to malajski, tok pisin i hiri motu[9]. Oprócz tego w użyciu są języki indonezyjski i angielski[3].
Ludzie pojawili się na wyspie ok. 50 tys. lat p.n.e.[3]
Zachodnia część wyspy
W średniowieczu zachodnie wybrzeża wyspy miały kontakt z ówczesnymi królestwami znajdującymi się na terenach dzisiejszej Indonezji, m.in. z Kediri[10][11][12][uwaga 1] (1042–1222) oraz Majapahit[13][14] (1293 – XVI w.).
W 1309 założono Królestwo Kaimana[15] (Papua Zachodnia, obecnie powiat Kaimana). W 1498 królestwo zostało podbite przez Sułtanat Tidore[16].
Zachodnia część wyspy jest wspominana w rękopisie Nagarakretagama (Desawarnana; 1365 r.), który zawiera szczegółowe opisy cesarstwa Majapahit (Wwanin – Wanin[uwaga 2][17]/Onin[uwaga 3]/Kwanin[18], Seran – Kowiai[uwaga 4][17]/Marege[19])[20][13][14]. Nazwa Wanin/Onin mogła być także najstarszą nazwą, używaną przez samych mieszkańców, na określenie zachodniej części wybrzeża (półwyspy Ptasia Głowa i Bomberai)[21].
W XVII wieku te same wybrzeża były oficjalnie pod władzą Sułtanatu Tidore, jednak nie powstała tam sułtańska administracja, ani nie stacjonowały wojska. Tidore ograniczało się do zakupu niewolników i rajskich ptaków od lokalnych wodzów[22].
Według jednej z propozycji nazwa „Papua” (indonezyjskie określenie całej wyspy, nazwa jednej z prowincji, a także fragment nazwy „Papua-Nowa Gwinea”[23][24]) pochodzi właśnie z języka tidore, od wyrażenia papo ua, czyli „nieprzyłączony”. Zasugerowano, że sformułowanie to wskazuje na odległość geograficzną wyspy od państwa Tidore[25][26]. Ewentualnie mogłaby to być pochodna słowa papuha (lub popuha/pupuha – częściowo zreduplikowana forma od puha, w tym samym języku – „niewolnik”)[27]. W regionie rozwinął się bowiem handel niewolnikami[28]. Przewija się także etymologia, która wiąże tę nazwę z malajskim słowem papua (papuwa), znaczącym tyle, co „kędzierzawy”[29][30]. W 1946 do użytku w Indonezji zaproponowano nową nazwę „Irian”[31], pochodzącą z języka biak[32][33] (który jest źródłem wielu lokalnych toponimów, jak np. nazwy półwyspów Doberai i Bomberai[34]). Zmianę tę umotywowano chęcią porzucenia tradycyjnej nazwy „Papua” – którą uznano za uwłaczającą, właśnie ze względu na domniemane powiązanie ze słowem „niewolnik” w języku tidore[35][36].
Odkrycia i podziały (od 1493)
W 1493 papież Aleksander VI wyznaczył bullą Inter coetera[37] linię demarkacyjną dzielącą nowo odkrywane terytoria przez imperia Portugalii i Hiszpanii. W 1494 zawarły one traktat w Tordesillas, modyfikując ustalony podział[38][39]. W rezultacie imperia dokonały podziału świata między sobą na dwie półkule. Według tego podziału wyspa znalazła się na półkuli hiszpańskiej (przyjmując, że antypołudnikiem były okolice południka 129°E)[40][41]. W 1529 układem z Saragossy ustalono „antypołudnik”[42][43], który przechodził przez wyspę (okolice południka 133°E[44], albo 133-145°E[45])[41].
Według niektórych źródeł, w 1512 dwaj portugalscy nawigatorzy, Antonio D'Abreu (kapitan)[46][47][48][49] i Francisco Serrano, mogli zaobserwować wybrzeże wyspy[3][50][51][52][53]. Według planu podróży, ich wyprawa dotarła do południowo-wschodniego krańca wyspy Seram (wieś Guli-Guli/Gulegule; Moluki)[54], spędzili tam trzy miesiące[55].
Europejskie odkrycie wyspy Nowej Gwinei przypisuje się[2][56][51] Portugalczykowi Jorge de Meneses, który w 1526 wylądował na wyspie Biak lub Waigeo i przepływał w pobliżu półwyspu Ptasia Głowa (północno-zachodnia część wyspy)[57][58].
W 1528 i 1529 Álvaro de Saavedra dwukrotnie płynął wzdłuż części północnego wybrzeża wyspy[uwaga 5][59][41][60].
W 1606 Luis Váez de Torres opłynął wyspę od południa (w kierunku zachodnim, w ciągu około dwóch miesięcy), przepływając przez cieśninę oddzielającą Papuę-Nową Gwineę od Australii (Cieśnina Torresa)[61][62][uwaga 6][63][64][65][66]. Kilka miesięcy wcześniej, w kierunku wschodnim, podobnego wyczynu dokonał Holender Willem Janszoon na jachcie Duyfken, jednak zawrócił on po dopłynięciu do zachodniego wybrzeża półwyspu Jork (Australia)[67][68][69].
Podczas wyprawy Jacoba Le Maire i Willema Schoutena w 1616 zauważono ujście rzeki Sepik[49][70][71].
W 1623 Jan Carstenszoon opływa południowe wybrzeże (podobnie jak Willem Janszoon), zauważa śnieg na szczycie gór (szczyt Puncak Jaya, Piramida Carstensza)[68].
Nowa Gwinea (od 1545)
Wyspa uzyskała swoją nazwę (hiszp. Nueva Guinea, łac. Nova Guinea) 20 czerwca 1545[72][73][74]. Nadał ją Hiszpan Inigo Ortiz de Retes[75], płynąc z wyspy Tidore wzdłuż północnego wybrzeża Nowej Gwinei[72][66][76] (mógł dopłynąć do okolic ujścia rzeki Sepik w Papui-Nowej Gwinei)[73][75][68][uwaga 7][77][78]. Nazwa wyspy pojawiła się na mapach w druku po raz pierwszy w 1569, na mapie świata Mercatora[79][69].
Od XVII w. zachodnia część wyspy była kolonią holenderską, wschodnia część w XIX w. została podzielona pomiędzy Niemców (część północno-wschodnia – Ziemia Cesarza Wilhelma) i Brytyjczyków (część południowo-wschodnia – Papua)[2]. Irian Zachodni był w latach 1949–1962 przedmiotem sporu pomiędzy Holandią a niepodległą Indonezją, do której został przyłączony w 1963 roku[2]. Niemiecki protektorat został w czasie I wojny światowej przekazany Australii i od 1921 jako Nowa Gwinea Australijska stanowił terytorium mandatowe Ligi Narodów, a od 1946 terytorium powiernicze ONZ pod administracją australijską[2]. Północna część wyspy w latach 1942–1945 była okupowana przez Japonię. W jej trakcie Japończycy dopuścili się wielu aktów ludobójstwa na rdzennej ludności wyspy, która wspólnie z Brytyjczykami, Holendrami, a później także z Amerykanami była zaangażowana w walkę o wyparcie z niej agresora. Wcześniej brytyjska kolonia Papua przeszła w 1905 pod zarząd Australii[2]. W 1949 obie administrowane przez Australię części wyspy połączono w jedno terytorium zależne Terytorium Papui i Nowej Gwinei. Istniało ono do roku 1975, kiedy uzyskało niepodległość jako Papua-Nowa Gwinea[2].
Występują liczne, słabo zbadane i w niewielkim stopniu wykorzystywane bogactwa mineralne – eksploatuje się ropę naftową, miedź, srebro i złoto.
Mieszkańcy dzielą się na kilkaset plemion papuaskich, mówiących odrębnymi językami. Wiele z nich jest na niskim poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Głównymi zajęciami są: myślistwo, prymitywna uprawa ziemi (palma kokosowa, kauczuk, kakao), rybołówstwo oraz poławianie pereł. Nowa Gwinea jest słabo zurbanizowana i prawie pozbawiona dróg.
- Tung-ki – Irian (Nowa Gwinea), Huang-ma-chu – Irian Barat-daya (Papua Zachodnia), Kulun – Gurun, Gorong, [na/przy] Irian Jaya (Irian Zachodni).
- Zatoka Berau (oddziela półwysep Ptasia Głowa od półwyspu Bomberai).
- Płynął przez ok. 100 lig (ok. 418 km, przyjmując ligę równą 4180 m).
- Możliwe przebiegi podróży Torresa. Dokładna trasa jest przedmiotem dyskusji (Encyclopaedia of Papua and New Guinea, 1972, s. 251).
- Encyclopaedia of Papua and New Guinea podaje, ze mógł dotrzeć do okolic szerokości geograficznej (równoleżnika) 5°S, który wypada pomiędzy wsią Deda a miejscowością Ululan (prowincja Madang, Papua-Nowa Gwinea).
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
