Uzus językowy (od łac. usus „zwyczaj, praktyka”[1][2]) – rzeczywisty stan w użyciu systemu językowego, pewnej jego formy lub stylu. Pod pojęciem uzusu można rozumieć sposób użycia języka w pewnym środowisku (rodzina, zespół pracowniczy, instytucja, wydawnictwo itp.), sposób użycia pewnej odmiany języka (np. języka literackiego), a według niektórych ujęć również zachowania językowe pojedynczej osoby (idiolekt)[3].
Uzus obejmuje środki językowe, które rzeczywiście istnieją w obiegu, a także przyjęty sposób ich łączenia, niezależnie od oceny normatywnej poszczególnych elementów (na podstawie kryteriów takich jak systemowość). Uzus tworzy nie tylko oparcie dla normy językowej, ale stanowi również samodzielny przedmiot badań w językoznawstwie korpusowym[4]. Może mieć charakter społeczny lub jednostkowy[5].
Termin „uzus” odegrał istotną rolę w teoriach Ottona Jespersena i Louisa Hjelmsleva[6].
Definicja i podział uzusu
Szczegóły definicji uzusu różnią się w zależności od autora. Według jednego z ujęć uzus można utożsamiać z pojęciem praktyki językowej[4][7]. Czasem może dotyczyć wręcz cech jednostkowych[3][5]. Według propozycji Andrzeja Markowskiego uzus obejmuje środki językowe, które są rozpowszechnione w pewnym środowisku lub w pewnym typie tekstów, niezależnie od tego, czy zyskały ogólną aprobatę. Uzus zawiera zatem wszelkie elementy występujące obiegowo, w tym takie, które nie są akceptowane przez wszystkich członków społeczności i nie zostały skodyfikowane w obrębie normy[8].
Badacze Rudolf Krajčovič i Pavol Žigo wyróżniają uzusy: indywidualny, grupowy, regionalny i ogólnonarodowy (na podstawie zasięgu), a także literacki i nieliteracki (na podstawie zgodności normatywnej). Uzus literacki charakteryzuje przestrzeganie normy i kodyfikacji języka literackiego, uzus nieliteracki zaś konstytuuje się na gruncie nieliterackich form języka (gwar i slangów)[9]. Mówi się też o uzusie stylu urzędowego, uzusie gwar zawodowych[10] czy uzusie dialektów (nieliterackich)[11]. Aleksander Wilkoń wyróżnia uzus jednostkowy oraz uzus społeczny, będący przedmiotem zainteresowania socjolingwistyki. Samo pojęcie uzusu definiuje w sposób ogólny jako: „użycie i funkcjonowanie danej formy w danym zespole tekstów i w danym środowisku”[5].
Uzus a norma
Uzus można traktować jako praktyczną formę realizacji normy językowej, w różnym stopniu odzwierciedlającą jej kształt[3][12]. Zadomowienie pewnych elementów w uzusie prowadzi ostatecznie do włączenia ich w ramy normy językowej[12]. Przykładowo istniejące w języku polskim wyrazy i wyrażenia „lata pięćdziesiąte”, „listonosz” i „wywiad z kimś” utrwaliły się jako formy literackie, mimo początkowej krytyki poprawnościowej[13]. W przypadku dialektów (odmian nieliterackich) pojęcie normy językowej jest bliskie pojęciu uzusu[11].
Niektóre środki językowe pojawiające się w uzusie mają charakter efemeryczny (są np. związane z sytuacją społeczną kraju lub stanowią przejaw mody); takie elementy rzadko kiedy stają się częścią normy językowej[14].
Uzus jest rozpatrywany jako jedno z kryteriów tzw. poprawności językowej[4][15] (niekiedy mowa o praktyce wykształconych użytkowników języka[16]). Stanowi on podstawę dla kodyfikacji języka ogólnopolskiego – jeśli pewne elementy językowe, początkowo pozanormatywne, staną się szeroko rozpowszechnione (przez dłuższy okres, w różnych środowiskach, w mowie i piśmie), a tym samym wejdą do powszechnej praktyki językowej, to zyskają one sankcję normatywną w obrębie normy użytkowej (uzualnej), skąd po jakimś czasie mogą przejść do warstwy wzorcowej. To uzus winien wyznaczać warunki właściwego użycia języka[17].
Uzus nie jest w pełni równoznaczny z normą uzualną (użytkową), która z zasady obejmuje węższy zakres środków językowych[18][19], choć część badaczy traktuje te pojęcia jako tożsame[20].
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
