Loading AI tools
polska Żydówka, autorka pamiętnika z życia getta Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Rutka Laskier (właśc. Rut Laskier, hebr. רותקה לסקר; ur. 12 czerwca 1929 w Krakowie[1], zm. 5 sierpnia 1943[uwaga 1] w Brzezince (KL Auschwitz-Birkenau)[2]) – polska Żydówka z Będzina (nazywana czasem „polską Anną Frank”), która w ostatnim roku życia, podczas II wojny światowej prowadziła pamiętnik, wydany 60 lat po Holocauście (kwiecień 2006), a który stał się sensacją na skalę pamiętnika Dawida Rubinowicza.
Rutka i Joachim Laskier (Będzin, 1938) | |
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci | |
Przyczyna śmierci | |
Miejsce spoczynku |
Auschwitz-Birkenau (ciało spalone w krematorium) |
Miejsce zamieszkania | |
Rodzice |
|
Krewni i powinowaci |
|
Rutka Laskier urodziła się 12 czerwca 1929 w Krakowie, w prywatnej klinice przy ul. Garncarskiej 11[1], dokładnie w tym samym dniu, w którym urodziła się jej rówieśnica Anne Frank.
Protoplastą rodu jej rodziny był Haskiel Laskier[3], pochodzący prawdopodobnie z Będzina. Rodzina Laskierów mieszkała w Będzinie już w XIX wieku, ciesząc się wysoką pozycją społeczną w mieście[4]. Prowadziła fabrykę okuć, lin drucianych i łańcuchów[4]. Bracia Laskier (jej krewni) byli także właścicielami słodowni[4].
Matką była Dwojra (Dorka lub Dwora) Hampel (ur. 13 września 1904 w Będzinie), córka kupca Abrahama Chila i Gitli z d. Frydler (jeszcze przed wojną wraz z synem wyjechali do Palestyny)[2]. Według relacji znajomych, pochodziła z zamożnej rodziny.
Ojciec – Jakub Laskier urodził się 7 sierpnia 1900 w Będzinie, w rodzinie wielodzietnej[uwaga 2] jako syn Liby Goldy (ur. 1872) z d. Zysman i Dawida (1872–1940), współwłaściciela firmy młynarskiej o nazwie „Laskier–Kleinberg i Spółka”, posiadającej młyn przy ul. Kościuszki 50[6]. Wraz z rodzicami mieszkał przy ul. Małachowskiego 7. W 1917 wyjechał do Palestyny jako jeden z grupy „pięciorga młodzieży” z Będzina, którzy osiedlili się wtedy w Palestynie[6]. Po kilku latach zachorował na tyfus i wrócił do Polski, do Będzina, gdzie 31 grudnia 1925[1] ożenił się z Dorką Hampel, która mieszkała przy ul. św. Jana 4 (obecnie ul. Moniuszki)[7].
Po ślubie małżonkowie wyjechali do Gdańska[7]. Z początkiem lat 30. XX wieku rodzina przeprowadziła się do Będzina. 3 sierpnia 1937 urodziło się tu ich następne dziecko, syn Joachim (nazywany przez domowników Heniusiem)[6]. Wraz z rodzicami, bratem i babcią Rutka mieszkała przy ul. św. Jana 4[8].
Rutka przez pewien czas pobierała lekcje u prywatnej nauczycielki. Następnie uczyła się w Żydowskim Gimnazjum im. Fürstenberga w Będzinie[9] (obecnie II Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego) przy ul. Teatralnej 5[10][11], w którym uczyła się m.in. języków obcych: hebrajskiego, łaciny i niemieckiego[4]. Kiedy wybuchła wojna, zamknięto Gimnazjum im. Fürstenberga. Uczęszczała wtedy na tajne komplety[10].
Po utworzeniu getta w Będzinie w maju 1942 w dzielnicy Warpie (Kamionka), rodzina Laskierów została tam przesiedlona do domu przy ul. 1 Maja 13[12][6]. 12 sierpnia 1942 na nieistniejącym dzisiaj stadionie sportowym w Będzinie Niemcy zebrali około 30 tysięcy ludzi (głównie Żydów oraz niewielką grupę Polaków). Wśród nich była Rutka z rodziną. O godzinie 3. nad ranem przeprowadzono pierwszą selekcję. Ludzie młodzi i zdrowi, mieli nadal wykonywać niewolniczą pracę, zaklasyfikowano ich do grupy 1 – tzw. produktywnej, mogli pójść do domu. Grupa 1A oznaczała skierowanie do obozu pracy. Grupa 2 została powtórnie sprawdzona, a grupa 3 była przeznaczona do deportacji (obóz koncentracyjny KL Auschwitz-Birkenau). Laskierów zakwalifikowano do grupy 1, a Rutkę do grupy 1A. Na razie Laskierowie wrócili do domu, który przydzielili im Niemcy[13]. Rutce udało się zbiec z wywózki do obozu pracy[uwaga 3]. W 1943 14-letnia Rutka mieszkając w getcie zaczęła prowadzić pamiętnik. Notatki sporządzała sporadycznie w zwykłym zeszycie szkolnym. Z zapisków, jakie uczyniła w swoim pamiętniku wynika, że od 20 marca 1943 przydzielono ją do pracy w zakładzie krawieckim na terenie Będzina, gdzie przez krótki czas pracowała (przynajmniej przez miesiąc)[14].
5 sierpnia 1943 wraz z rodziną została deportowana z będzińskiego getta i przewieziona pociągiem do obozu zagłady KL Auschwitz-Birkenau. Tam wraz z matką i 6-letnim bratem Heniusiem została odłączona od ojca przez dokonującego selekcji na obozowej rampie Josefa Mengelego i prawdopodobnie tego samego dnia zgładzona w komorze gazowej, a następnie spalona w obozowym krematorium. Istnieje też inna wersja ostatnich dni Rutki, której świadkiem miała być Zofia Minc[uwaga 4], więźniarka tego obozu. Jak wspominała w zeznaniach złożonych po zakończeniu wojny w 1947, które znajdują się w Żydowskim Instytucie Historycznym[15]:
Obok mnie w bloku sypiała moja koleżanka, 17-letnia[uwaga 5] Rutka Laskier z Będzina. Była taka śliczna, że nawet doktor Mengele zwrócił na nią uwagę. Wtedy wybuchła epidemia tyfusu i cholery. Rutka zachorowała na cholerę i w ciągu kilku godzin zmieniła się nie do poznania. Został z niej tylko marny ślad. Sama ją zawiozłam na taczce od śmieci do krematorium. Błagała mnie, bym zawiozła ją do drutów, to rzuci się na nie i prąd elektryczny ją zabije, ale za taczką szedł SS–mann z karabinem i nie pozwolił na to.
Z zeznań tych wynika, że Rutka zginęła w KL Auschwitz-Birkenau w grudniu 1943.
Holocaust przeżył jej ojciec, który 27 stycznia 1944 został przetransportowany pociągiem z obozu KL Auschwitz-Birkenau do obozu koncentracyjnego w KL Sachsenhausen[7]. Tam pracował w tajnym komando przy fałszowaniu waluty amerykańskiej i angielskiej w ramach tzw. operacji „Bernhardt”, co w zamierzeniu władz nazistowskich Niemiec miało prowadzić do zniszczenia gospodarki tych krajów[7]. Następnie w lutym 1945 został przetransportowany do obozu koncentracyjnego KL Mauthausen-Gusen, a potem do obozu Ebensee w Austrii[12]. 13 kwietnia 1945 został uwolniony i wyjechał do Izraela[7]. Tam ożenił się z Chaną (Hannah) Winer, farmaceutką, z którą miał córkę Zahavę (ur. 1949)[7]. Zahava do 14. roku życia nic nie wiedziała o poprzedniej rodzinie ojca[7]. W 1970 wyszła za mąż za prof. Avigdora Scherza, z którym ma córkę Ruth Scherz-Shouval (imię dane na pamiątkę Rutki) (wszyscy troje są naukowcami i pracują w Instytucie Naukowym Weizmana w Rechowot) (Izrael) i syna o imieniu Ishai; ma też troje wnuków: Ofira, Gili i Tamar. Mieszka w Rechowot. W 2008 dr Zahava Scherz w Będzinie wzięła udział w realizacji przez telewizję brytyjską filmu dokumentalnego o Rutce. Jakub Laskier zmarł w Izraelu 4 lipca 1986[7].
Podczas okupacji ziem polskich w wyniku stresu wynikającego z przebywania w gettach podczas II wojny światowej, u wielu żydowskich dzieci nastąpiła próba pisemnego zobrazowania swojego położenia w postaci pamiętników lub dzienników pisanych w zwykłych zeszytach. Najbardziej znane z tych dzieł notowanych w języku polskim są dzienniki[16][17] :
Swój pamiętnik pisała po polsku piórem, czasem ołówkiem, zapisując w zeszycie swoje przemyślenia, odczucia, a przede wszystkim opisy spotkań z przyjaciółmi; relacjonowała także swoje pierwsze zauroczenia miłosne. W pamiętniku o samym życiu getta będzińskiego jest niewiele, a autorka odnosi się głównie do swoich prywatnych przeżyć i tego, co sama widziała. W treści wpisów pojawiają się jej rówieśnicy tacy jak: Micka, Mietek, Janek, Rózia Rechnic[10], Minda, Tusia czy Hala Zelinger, a także sporadycznie jej matka i brat[18].
Rutka Laskier ukryła zielony, 60–kartkowy zeszyt w linie pod schodami domu, w którym mieszkała w Będzinie w getcie na Warpiu przy ul. 1 Maja 13 (wtedy ul. Kasernestrasse)[19]. Miejsce na schowek wskazała jej była właścicielka, doglądająca czasem stanu lokalu, Stanisława Sapińska. Sapińska po likwidacji getta w 1943 i powrocie do swojego mieszkania odnalazła ten pamiętnik, ale ujawniła go dopiero po 63 latach w 2006[19]. Z pomocą Adama Szydłowskiego, prezesa Zagłębiowskiego Centrum Kultury Żydowskiej, przekazała go do druku. Pamiętnik (książka), wydany został nakładem redakcji Dziennika Zachodniego i szybko stał się sensacją[19].
Pamiętnik prowadzony jest z krótkimi przerwami od 19 stycznia do 24 kwietnia 1943[20]. Na okładce, koloru zielonego, widnieje tapeta złożona z cienkich skośnych linii, na której umieszczono etykietę ze stylizowaną ramką oraz własnoręcznym tytułowym podpisem Rutka Laskier[15]. Dokument na stronach 1–2 zawiera tekst zatytułowany „W góry” (rodzaj wprawki literackiej – opis wrażeń z wycieczki), datowany na 11 sierpnia 1942[19]. Na stronach 3–5 znajduje się tekst zatytułowany „Zima w getcie” (tekst na str. 4–5 jest odbarwiony i nieczytelny). Wszystkie zapiski mieszczą się na 51 stronach (kilka stron jest wyrwanych)[19]. Pamiętnik pisany jest od tyłu zeszytu[19].
Na zaproszenie Instytutu Jad Waszem w Jerozolimie w 2007 Stanisława Sapińska wraz z Adamem Szydłowskim, redaktorem pierwszego wydania „Pamiętnika”, zawiozła oryginalny pamiętnik do Izraela[21]. 4 czerwca 2007 w Instytucie Jad Waszem odbyła się uroczystość przekazania tego oryginału, której towarzyszyła prezentacja publikacji w języku hebrajskim i angielskim[22]. Wśród zaproszonych gości byli: Awner Szalew – dyrektor Instytutu Jad Waszem, Dawid Peleg – ambasador Izraela w Polsce, Abraham Green – przewodniczący Światowego Związku Żydów Zagłębia, były mieszkaniec Czeladzi oraz siostra przyrodnia Rutki, dr Zahava Scherz[21]. W spotkaniu uczestniczyło ponad 400 osób, w tym wielu ocalonych z Holocaustu, byłych mieszkańców Zagłębia[21]. Zahava Scherz w dowód wdzięczności za ujawnienie i przekazanie Instytutowi Jad Waszem tego pamiętnika ofiarowała jego reprint ofiarodawczyni Stanisławie Sapińskiej podczas swojej wizyty w Będzinie.
Po roku, w wyniku anonimu dostarczonego do prokuratury i mediów, pod koniec sierpnia 2008 Prokuratura rejonowa w Będzinie poprosiła prezydenta miasta o informacje dotyczące wywiezienia dokumentu przez jedną z mieszkanek[23][24]. W opinii jednego z dziennikarzy „Dziennika Zachodniego” – Marcina Zasady – przekazanie osobistej pamiątki przez Stanisławę Sapińską było nielegalne[6]. Zdaniem Sapińskiej istniał związek między nieprzychylnymi jej artykułami prasowymi a włamaniem do jej domu. Od 2009 postępowanie w związku z podejrzeniem nielegalnego przekazania osobistej pamiątki do Jad Waszem prowadziła Prokuratura w Siemianowicach Śląskich. W toku tego postępowania przesłuchano kilkanaście osób. Na krytyczne wobec Sapińskiej artykuły i podejrzenie jej o popełnienie przestępstwa zareagowali byli mieszkańcy Będzina, skupieni wokół Światowego Związku Żydów Zagłębia, rodzina Rutki żyjąca w Izraelu, środowiska twórcze oraz wielu przedstawicieli świata polityki i kultury, stając w jej obronie. Ostatecznie sprawa o domniemane naruszenie prawa przy przekazaniu pamiętnika została umorzona przez katowicki Sąd Okręgowy[25].
W Polsce dziennik Rutki doczekał się trzech wydań. Został również przetłumaczony i wydany w: języku angielskim, hiszpańskim, włoskim, hebrajskim, portugalskim, holenderskim, francuskim oraz w wielu innych. Pod koniec kwietnia 2008 rozpoczęła się promocja pamiętnika w Stanach Zjednoczonych, która zbiegła się z trzecim wydaniem „Pamiętnika” (poprawionym) w Polsce, pod redakcją Adama Szydłowskiego, nakładem wydawnictwa „Magic SC” w Będzinie. Promocja trzeciego wydania pamiętnika odbyła się we wrześniu 2008.
Jedyną publikacją napisaną przez nią jest jej pamiętnik, który został przetłumaczony i wydany również w innych językach (około 20 wydań obcojęzycznych)[26][22]:
W styczniu 2006 Marek Kopczacki zrealizował film dokumentalny na zlecenie TVP3, zatytułowany Pamiętnik Rutki Laskier[20].
W lutym 2008 film dokumentalny o losach Rutki Laskier realizowała telewizja francuska AFP, a od 12 marca 2008 film dokumentalny zrealizowała brytyjska telewizja BBC[20]. W jednym z kanałów BBC film zatytułowany Ukryty pamiętnik holokaustu w reżyserii Alexandra Marengo został wyemitowany 5 stycznia 2009[19]. Obejrzało go około dwa miliony osób[19]. Tydzień później film miał premierę w Izraelu. Uroczysta będzińska premiera odbyła się 6 lutego 2009 w kinoteatrze „Nowość”[6][27]. Przybyli na nią m.in. Stanisława Sapińska, Dawid Peleg, ambasador Izraela w Polsce oraz Anne Hall, konsul generalny USA[27].
Film stanowi rekonstrukcję wstrząsających wydarzeń związanych z Rutką i jej rodziną w 1943[19]. Poszczególne sceny powstawały w Będzinie, Londynie i Izraelu[19]. Film zaczyna się od odnalezienia zdjęć Rutki Laskier przez jej przyrodnią siostrę, dr Zahavę Scherz[19]. Wzbogacony został kadrami z archiwalnych filmów o losach Żydów w czasie II wojny światowej[19]. Tzw. przebitki zostały tak dobrane, że stanowią ilustrację do zapisków z pamiętnika[19]. Film podąża śladami Rutki Laskier[19]. Wypowiadają się m.in. Stanisława Sapińska, Linka Gold[uwaga 6] zamieszkała w Londynie – jej przyjaciółka szkolna, Menachem Lior – jej kolega z lat młodzieńczych, który pomógł odnaleźć rodzinę Rutki w Izraelu[19]. Wraz z dr Zahavą Scherz odwiedzają opisywane przez nią miejsca w Będzinie[19].
W ramach programu o nazwie „Przywróćmy Pamięć” realizowanego w latach 2008–2009 w będzińskim gimnazjum nr 3 przy ul. Krakowskiej 14 zorganizowano okolicznościową wystawę zatytułowaną „Śladami Rutki Laskier”, która została połączona z prezentacją multimedialną dotyczącą historii Holocaustu i dziejów Rutki[28]. Na prezentowanych zdjęciach przedstawiono miejsca w Będzinie z nią związane[28].
Zrujnowany z upływem czasu dom w którym mieszkała rodzina Laskierów przy ul. Moniuszki 4 został w 2015 w wyniku interwencji Powiatowego Inspektora Nadzoru budowlanego w Będzinie rozebrany, po czym stworzono projekt jego odbudowy i utworzenia w nim izby pamięci[29].
W październiku 2016 przybyła do Polski z Izraela jej przyrodnia siostra dr Zahava Scherz, która była gościem kilku spotkań, które odbyły się m.in. w Sosnowieckim Centrum Sztuki - Zamku Sieleckim[30][31], w kawiarni „Cafe Jerozolima” w Będzinie[32] oraz w auli I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Będzinie[33], na których opowiadała o swoich wrażeniach i przeżyciach związanych z ujawnieniem pamiętnika Rutki.
23 marca 2017 w Będzinie utworzono Fundację Centrum Kultury Żydowskiej im. Rutki Laskier[34], której celem jest przekazywanie i kultywowanie wiedzy o historii i kulturze Żydów polskich, a w szczególności Żydów będzińskich, którzy w okresie międzywojennym stanowili większość mieszkańców tego miasta (27 000 ludzi – ok. 60%)[13].
W 2017 uchwałą Rady Miasta Będzina jedną z ulic w mieście nazwano jej imieniem[35][36]. 1 października tegoż roku w Teatrze Dzieci Zagłębia im. Jana Dormana w Będzinie odbyła się prapremiera spektaklu jej poświęconego pt. Pamięć Rutki w reżyserii Justyny Łagowskiej z główną rolą Karoliny Gorzkowskiej[37]. Kanwą tego spektaklu był pamiętnik przez nią napisany, który był pretekstem do ukazania przez twórców, w postaci różnych symbolicznych scen, narastającego niepokoju, który zmusza widza do rozważań na temat pamięci, powtarzalności i walki o lepszą przyszłość[37]. Centralną postacią tego spektaklu jest Rutka, będąca bohaterką z pogranicza różnych światów, a jednocześnie tak ukazana by być podobną do współczesnych będzińskich dziewczyn[37]. Spektakl ten został nominowany do nagrody teatralnej „Złota Maska” w województwie śląskim za 2017 rok[38].
26 kwietnia 2018 w Siemianowickim Centrum Kultury - Bytków odbyło się spotkanie zatytułowane „Jest taka cierpienia granica...” poświęcone pamięci Rutki Laskier, połączone z prelekcją Adama Szydłowskiego, sztuką teatralną w reżyserii Mirosława Domina z główną rolą Magdaleny Wróblewskiej oraz okolicznościową wystawą poświęconą Rutce[39].
Profesor Zbigniew Białas z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach napisał powieść Rutka, która ukazała się 19 maja 2018, podczas Warszawskich Targów Książki[40][41][42]. 25 maja tegoż roku autor książki wraz ze Stanisławą Sapińską był gościem spotkania premierowego tej książki, które odbyło się w kawiarni „Cafe Jerozolima” w Będzinie, przy ul. Modrzejowskiej 44[43].
Tablica rodowodowa[2] | ||||||||||||||||
Praprapradziadkowie | ? | ? | Moszek Openhajm (1759–?) Gitla Szpira (1762–?) | Aron Sandzer (1767–29.03.1851) Cywia Malka Brauner (1768–4.09.1827) | ? | ? | ? | ? | ? | ? | ? | ? | ? | Herszla Gitler (1806–1890) Brandla Szaulowicz (1808–27.12.1848) | Wolf Wajnryb (1774–?) Gitla Wajnryb (1794–?) | Berek Fersztenfeld (1794–13.09.1842) Ruchla Laja Rozenryter (1798–30.12.1848) |
Prapradziadkowie | Haskiel Laskier Cylka Kohen | Icyk Openhajm (1803–6.06.1876) Chawa Sandzer (1806–30.12.1848) | ? | ? | ? | ? | Abram Frydler (1831–?) Wita Gitler (23.08.1830–?) | Szmelka Szmul Wajnryb (12.05.1834–?) Bajla Fersztenfeld (17.09.1829–?) | ||||||||
Pradziadkowie | Abram Manes Laskier (1827–1905) Chaja Malka Openhajm (20.10.1831–1908) | Lipa Zysman Sara Zysman | ? | Icyk Frydler (30.06.1855–1912) Ruchla Laja Wajnryb (6.07.1859–?) | ||||||||||||
Dziadkowie | Dawid Laskier (1872–1940) Golda Liba Zysman (1872–?) | Abram Chil Hampel Gitla Frydler | ||||||||||||||
Rodzice | Jakub Laskier (7.08.1900–4.07.1986) Dwojra Hampel (13.09.1904–1943) | |||||||||||||||
Rutka Laskier (12.06.1929–5.08.1943) |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.