21 Dywizja Piechoty Górskiej

21 Dywizja Piechoty Górskiej (21 DPG) – wielka jednostka piechoty Wojska Polskiego II RP.

Ten artykuł dotyczy 21 Dywizji Piechoty Górskiej. Zobacz też: 21 Dywizja Piechoty – inne dywizje piechoty o numerze 21.

21 Dywizja Piechoty Górskiej

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1919
Rozformowanie	16 września 1939
Tradycje
Święto	26 maja
Nadanie sztandaru	15 lipca 1923
Rodowód	Brygada Górska Dywizja Górska
Kontynuacja	21 Brygada Strzelców Podhalańskich
Dowódcy
Pierwszy	gen. Andrzej Galica
Ostatni	gen. Józef Rudolf Kustroń
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka bitwa o Brześć kontruderzenie znad Wieprza (16–26 VIII 1920) bitwa nad Niemnem (20–26 IX 1920) kampania wrześniowa bitwa pod Tomaszowem L. (17–20 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Bielsko-Biała[1] Okręg Korpusu Nr V
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	Armia „Kraków”
Skład	21 pal

21 DPG w 1938

W okresie międzywojennym dowództwo 21 DPG stacjonowało w Bielsku-Białej. W jej skład w 1923 wchodziły: 1 pspodh, 3 pspodh i 4 pspodh^[2].
W czasie kampanii wrześniowej dywizja walczyła w składzie Armii „Kraków”. W pierwszych dniach wojny broniła Śląska Cieszyńskiego od zachodu. Poniosła duże straty pod Radłowem i Biskupicami. Po skoncentrowaniu się nad Sanem ruszyła na odsiecz Lwowa, została częściowo zniszczona w bitwie pod Dzikowem^[3].

Okres międzywojenny

Podczas wojny polsko-bolszewickiej, 9 lutego 1920, na bazie Brygady Górskiej została sformowana Dywizja Górska^[4]. Jej dowódcą został płk^[5] Andrzej Galica, a szefem sztabu kpt. Rudolf Kawiński. W jej skład weszły: I Brygada Górska – dowódca płk Stanisław Wróblewski (1 i 2 pułk strzelców podhalańskich), II Brygada Górska – dowódca płk Wacław Fara (3 i 4^[6] pułk strzelców podhalańskich), Brygada Artylerii – dowódca płk Józef Plisowski (21 pułk artylerii polowej, 1 pułk artylerii górskiej i 21 dywizjon artylerii ciężkiej), II dywizjon 3 pułku strzelców konnych, 1 i 2 kompania XXI batalionu saperów, górska kompania telegraficzna i 12 kolumna taborowa.

10 sierpnia 1920 Dywizja Górska^[7] została przemianowana na 21 Dywizję Piechoty. Jej dowódcą pozostał gen. ppor. Andrzej Galica. Skład: XLI Brygada Piechoty – dowódca płk S. Wróblewski (1 i 2 pułk strzelców podhalańskich), XLII Brygada Piechoty – dowódca płk W. Fara (3 i 4 pułk strzelców podhalańskich), Artyleria Dywizji – dowódca płk J. Plisowski (1 pułk artylerii górskiej i I dywizjon 21 pułku artylerii polowej), II dywizjon 3 pułku strzelców konnych, 3 kompania XXI batalionu saperów.

Przy przejściu na etat pokojowy^[8] na bazie 21 DP sformowano:

• 1 Dywizję Górską (1, 3, 4 psph, 1 pag),
• 2 Dywizję Górską (2, 5, 6 psph, 2 pag).

Z dniem 1 marca 1925 Minister Spraw Wojskowych przemianował 1 Dywizję Górską na 21 Dywizję Piechoty^[9], 14 kwietnia 1925 zaś zmienił poprzedni rozkaz, ustalając nazwę dywizji na 21 Dywizja Piechoty Górskiej^[10]

Dowództwo 21 DPG stacjonowało w Bielsku^[11], a jej oddziały m.in. w Nowym Sączu, Bielsku, Białej, Cieszynie, Krakowie, a tuż przed wybuchem wojny – również w Boguminie.

Na początku października 1938 dywizja uczestniczyła w operacji zajęcia Zaolzia.

Obsada personalna Dowództwa DG/21 DP/1 DG/21 DPG w latach 1920-1939

Dowódcy dywizji

• płk/gen. bryg. Andrzej Galica (5 II 1920 – 20 VIII 1926)
• gen. bryg. Wacław Przeździecki (21 VIII 1926 – 12 X 1935)
• gen. bryg. Józef Kustroń (31 X 1935 – 16 IX 1939)

Dowódcy piechoty dywizyjnej

• płk piech. Leon Krakówka (1921 – III 1927)
• płk dypl. Tadeusz Malinowski (III 1927 – I 1930)
• płk piech. Alojzy Wir-Konas (I 1930 – VIII 1939)

Szefowie sztabu

• kpt. Rudolf Kawiński (1920 – 1921)
• ppłk SG Ludwik de Laveaux (1922 – XI 1926^[12])
• mjr SG Roman Saloni (XI 1926^[12] – XI 1928^[13])
• mjr dypl. piech. dr Aleksander Patejdl (XI 1928 – VI 1930)
• mjr dypl. Tomasz Kazimierz Rybotycki (VI 1930 – X 1932)
• ppłk dypl. Jan Kruk-Śmigla (1 XI 1932 – 30 IX 1933)
• ppłk dypl. Bronisław Warzybok (1 X 1933 – 1 XI 1934)
• mjr dypl. Józef Matecki (1 XI 1934 – 1936)
• mjr / ppłk dypl. piech. Zygmunt Pawłowicz (V 1936 – IX 1939)

21 DPG w kampanii wrześniowej 1939

Szkoła wysokogórska przy 21 DP w Zakopanem - stacja optyczna

Szkoła wysokogórska przy 21 DP w Zakopanem. Żołnierze przy 7,92 mm ckm Maxim wz. 08; luty 1928

Szkoła wysokogórska przy 21 DP w Zakopanem - dawanie trąbką sygnału zakończenia ćwiczeń

Szkoła wysokogórska przy 21 DP w Zakopanem - zawody dywizyjne - bieg patroli na nartach; marzec 1928

Szkoła wysokogórska przy 21 DP w Zakopanem - gen. bryg. Wacław Przeździecki omawia ćwiczenia

21 Dywizja Piechoty Górskiej pod dowództwem gen. bryg. Józefa Rudolfa Kustronia wchodziła w skład GO „Bielsko” (od 3 września pod nazwą GO „Boruta”) gen. Mieczysława Boruty-Spiechowicza w Armii „Kraków”^[14] z zadaniem obrony linii Cieszyn–Bogumin i osłony południowego skrzydła armii.

W dniach 1–2 września dywizja broniła się w rejonie Cieszyna przed atakami niemieckiego XVII Korpusu Armijnego gen. piech. Wernera Kienitza. Wieczorem 2 września planowano wykonać uderzenie na skrzydła niemieckiej 5 Dywizji Pancernej gen. por. Heinricha von Vietinghoffa, lecz nie doszło do tego i dywizja otrzymała rozkaz odwrotu w kierunku na Wadowice, podczas którego jej część uległa panice, atakowana przez dywersantów.

4 września kontynuowała odwrót nad Dunajec w kierunku Tarnowa, staczając zwycięski bój pod Krzywaczką i Mogilanami. Cofając się osłaniała południowy kierunek Armii „Kraków”, mając słabą styczność z wrogiem maszerowała trasą przez Pogórze Wielickie.

6 września pod Wiśniczem i Bochnią toczyła zacięte walki z siłami niemieckich 2 Dywizji Pancernej gen. por. Rudolfa Veiela i 4 Dywizji Lekkiej gen. mjr. Alfreda von Hubickiego.

7 września otrzymała rozkaz natychmiastowego marszu do przeprawy przez Dunajec pod Radłowem i Bobrownikami. Oddziały wojska przemieszane z ogarniętymi paniką tłumami cywilnych uciekinierów rozpoczęły powolny marsz do miejsc przepraw przez Dunajec, gdzie przeprawiała się także 6 Dywizja Piechoty. Na przygotowujące się do przeprawy oddziały uderzyły po południu pod Radłowem niemieckie czołgi. Zdecydowany kontratak ze strony 3 i 4 pułku strzelców podhalańskich pozwolił na czasowe utrzymanie Radłowa. 8 września w godzinach porannych rozpoczęły się także walki o utrzymanie przeprawy pod Biskupicami. Most w tym miejscu został wysadzony już w nocy z 7 na 8 września na wieść o zbliżających się niemieckich czołgach. Do bardzo krwawych walk doszło na drodze łączącej Radłów i Biskupice. Pozostające jeszcze na lewym brzegu przemieszane oddziały 21 DPG i 6 DP wycofały się na północ w kierunku Otfinowa, aby tam szukać nowych przepraw. 21 DPG udało się ostatecznie w sposób zorganizowany wycofać za Dunajec. W trakcie dwudniowych, krwawych walk o przeprawę przez Dunajec poległo 243 polskich żołnierzy, a około 700 zostało rannych. Niemcy, czując respekt w stosunku do 6 i 21 DP (stracili do 16 czołgów) nie nacierali w czasie odchodzenia polskich jednostek, ograniczając się do nękania ogniem artylerii^[15].

11–12 września jednostka przeprawiła się przez San pod Jarosławiem. Po poważnych zmaganiach z przeważającymi siłami nieprzyjaciela i próbach zorganizowania obrony nad Sanem oddziały GO „Boruta” wycofały się za Tanew. 13 września jednostka wycofywała się po osi Księżpol – Płusy – Korczów – Cewków.

14 września rano znalazły się w rejonie Lubaczowa. 21 DPG liczyła wówczas około 3,5–4 tys. żołnierzy. Wieczorem tego dnia ruszyła w kierunku Oleszyce – Lubaczów – Cieszanów, aby przeciąć komunikację sił niemieckich działających od Tomaszowa Lubelskiego na Zamość. Do wykonania tego planu w zamierzony sposób jednak nie doszło. W wyniku opóźnienia wymarszu, a także pobłądzenia w lesie oddziały nie zajęły swoich nowych stanowisk.

W dniach 14–16 września dywizja uczestniczyła w walkach w rejonie Oleszyc, Futorów, Starego Dzikowa, Cewkowa, Ułazowa i Zabiały. Przez trzy dni powstrzymywała o wiele silniejszą niemiecką 45 Dywizję Piechoty gen. por. Friedricha Materny i część 28 Dywizji Piechoty gen. por. Hansa von Obstfeldera, znacznie odciążając 6 Dywizję Piechoty gen. bryg. Bernarda Monda. W trakcie tych walk zginął, prowadząc żołnierzy do ataku, gen. Józef Kustroń, a dywizja została rozbita i 16 września jej resztki skapitulowały.

Organizacja wojenna i obsada personalna w kampanii wrześniowej

Planowane Ordre de Bataille i obsada personalna 21 DPG w kampanii wrześniowej. W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących oraz stanowiska służbowe oficerów dywizji zajmowane przed mobilizacją.

• Kwatera Główna 21 DPG
  • Dowództwo
    • dowódca dywizji – gen. bryg. Józef Rudolf Kustroń
    • dowódca piechoty dywizyjnej – wakat
    • dowódca artylerii dywizyjnej – płk dypl. Konstanty Kazimierz Ważyński (dowódca 21 pal)
    • oficer wywiadowczy – kpt. adm. (art.) Zygmunt Dregier^[16]
    • dowódca saperów dywizyjnych – mjr Maksymilian Orłowski
    • dowódca kawalerii dywizyjnej – rtm. Zygmunt Marian Bergiel
  • Sztab
    • szef sztabu – ppłk dypl. piech. Zygmunt Pawłowicz
      • oficer operacyjny – kpt. dypl. Witold Wróblewski
      • dowódca łączności – mjr Józef Chebda
      • kwatermistrz – kpt. dypl. Jan Kaliński
      • szef intendentury – kpt. Kazimierz Krupiczka
      • szef taborów – rtm. Stanisław Stefan Łomnicki
      • szef służby sanitarnej – mjr dr Antoni Ostaszewski
      • szef służby weterynaryjnej – mjr lek. wet. Franciszek Szkuta
      • szef służby sprawiedliwości – mjr Jan Bolesław Zieliński
      • szef służby duszpasterskiej – starszy kapelan ks. Bronisław Nowyk
      • komendant Kwatery Głównej – kpt. rez. Józef Korbut
  • kompania gospodarcza – dowódca por. rez. Adam Lubowiecki
  • sąd polowy nr 21
  • poczta polowa nr 18

• 3 pułk strzelców podhalańskich – dowódca ppłk Julian Czubryt
• 4 pułk strzelców podhalańskich – dowódca ppłk dypl. Bronisław Warzybok
• 202 pułk piechoty rezerwowy – dowódca ppłk Zygmunt Piwnicki^[a]
• 21 pułk artylerii lekkiej – dowódca ppłk Wojciech Pluta (I zastępca dowódcy 21 pal)
• 21 dywizjon artylerii ciężkiej – dowódca mjr Franciszek Szalek
• 21 batalion saperów – dowódca mjr Maksymilian Orłowski
• 21 bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej typu „A” – dowódca kpt. Borys Godunow
• szwadron kawalerii dywizyjnej – dowódca rtm. Zygmunt Marian Bergiel
• kompania kolarzy nr 55 (4 psph) – ppor. Karol Radwański
• samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 52 – dowódca por. Walerian Sendor
• kompania telefoniczna 21 DPG (kompania łączności 21 DPG w Cieszynie) – kpt. Tadeusz Adamko
• pluton łączności KG 21 DPG (jak wyżej)
• pluton radio 21 DPG (jak wyżej)
• drużyna parku łączności 21 DPG (jak wyżej)
• pluton pieszy żandarmerii nr 21
• kompania sanitarna nr 502 (5 SzO w Krakowie) – dowódca mjr dr med. Adam Hełczyński
• szpital polowy nr 502 (5 SzO w Krakowie) – komendant mjr dr med. Stanisław Augustyn
• polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 502 (5 SzO w Krakowie)
• polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 502 (5 SzO w Krakowie)
• polowa pracownia dentystyczna nr 502 (5 SzO w Krakowie)
• dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 501 (5 dtab w Bochni)
  • kolumna taborowa parokonna nr 505 (5 dtab w Bochni)
  • kolumna taborowa parokonna nr 506 (5 dtab w Bochni)
  • kolumna taborowa parokonna nr 507 (5 dtab w Bochni)
  • kolumna taborowa parokonna nr 508 (5 dtab w Bochni)
• dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 502 (5 dtab w Bochni)
  • kolumna taborowa parokonna nr 509 (1 pspodh w Nowym Sączu)
  • kolumna taborowa parokonna nr 510 (1 pspodh w Nowym Sączu)
  • kolumna taborowa parokonna nr 511 (4 pspodh w Cieszynie)
  • kolumna taborowa parokonna nr 512 (21 pal w Bielsku)
• pluton taborowy nr 21 (5 pac w Krakowie)
• warsztat taborowy (parokonny) nr 509 (21 pal w Bielsku)
• pluton parkowy uzbrojenia nr 502 (21 pal w Bielsku)
• park intendentury nr 502 (1 pspodh w Nowym Sączu) – komendant kpt. Stanisław Wojtas

• Ośrodek Zapasowy 21 DPG w Nowym Sączu (1 psph)^[b]
  • dowódca – ppłk Zygmunt Bezeg
  • kwatermistrz – mjr Jan Witowski
  • kompania podchorążych – dowódca kpt. Jan Mędala
  • I batalion – dowódca kpt. Jan Kuczek
  • II batalion – dowódca mjr Wacław Bobkiewicz
  • III batalion – dowódca mjr Adam Gruda

Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Osobne artykuły: zamordowani w Katyniu, zamordowani w Charkowie, zamordowani w Kalininie, zamordowani z Ukraińskiej Listy Katyńskiej (ULK) i zamordowani z Białoruskiej Listy Katyńskiej (BLK).

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[17]

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Dietrich Edward[18]	kapitan	żołnierz zawodowy	(e)	Charków
Faleński Paweł[19]	podporucznik	żołnierz zawodowy		Charków
Patek Władysław	podporucznik rezerwy	urzędnik	Państwowy Monopol Tytoniowy w Warszawie	Charków

Odtworzenie dywizji w ramach Armii Krajowej

Pierwszą próbę odtworzenia struktur dywizji podjął płk Aleksander Stawarz, dowódca 2 Brygady Górskiej. Zorganizował Dywizję Podhalańską w Konspiracji, która w roku 1940, w południowej części Krakowskiego liczyła kilkuset żołnierzy.

W wyniku przeprowadzania akcji odtwarzania przedwojennych jednostek wojskowych w 1944 powstała 21 Dywizja Piechoty AK, w skład której wchodził 1 pułk strzelców podhalańskich AK (Okręg Kraków).

Osobny artykuł: 21 Dywizja Piechoty Armii Krajowej.

Uwagi

1. 202 pułk piechoty przydzielony został w miejsce 1 pułku Strzelców Podhalańskich, który wszedł w skład 2 Brygady Górskiej.
2. Ośrodek Zapasowy nie wchodził w skład dywizji piechoty. Był jednostką organizacyjną podporządkowaną dowódcy Okręgu Korpusu