Agapornis

Agapornis – rodzaj niewielkich, wielobarwnie upierzonych ptaków z podrodziny dam (Loriinae) w obrębie rodziny papug wschodnich (Psittaculidae), w języku polskim określanych nazwą zwyczajową nierozłączki lub papużki nierozłączki. Nazwę naukową i zwyczajową zawdzięczają wykazywaniu silnej więzi pomiędzy samcem i samicą – nierozłączki tworzą trwałe związki monogamiczne, samiec i samica przebywają zawsze razem. Nierozłączki czerwonoczelne, czarnogłowe i rudogłowe są często spotykane w hodowli jako zwierzęta domowe. Wyhodowano wiele odmian barwnych.

Agapornis[1]
Selby, 1836[2]
Przedstawiciel rodzaju – nierozłączka czerwonoczelna (A. roseicollis)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	papugowe
Rodzina	papugi wschodnie
Podrodzina	damy
Plemię	Agapornithini
Rodzaj	Agapornis
Typ nomenklatoryczny
Psittacus swindernianus Kuhl, 1820
Synonimy
Psittacula Boddaert, 1783[3] Poliopsitta Bonaparte, 1854[4] Amoravis Boetticher, 1944[5] Donkorella Boetticher, 1944[6]
Gatunki
11 gatunków (w tym 2 wymarłe) – zobacz w tabelce

Zasięg występowania

Zamieszkują Afrykę Subsaharyjską, z wyjątkiem nierozłączki siwogłowej, której miejscem występowania jest Madagaskar^[7].

Biologia i ekologia

Długość ciała 13–18 cm; masa ciała 25–66 g^[7]. Mają krępą budowę ciała, krótki ogon, krótkie skrzydła, stosunkowo dużą głowę i haczykowato zagięty dziób. W ubarwieniu gatunków żyjących w warunkach naturalnych dominuje kolor zielony. U niektórych występuje biała obwódka wokół oczu. W hodowli uzyskano odmiany o niespotykanym w naturze ubarwieniu^[8].

U nierozłączki czarnoskrzydłej, siwogłowej i czerwonogłowej jest wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy, w przeciwieństwie do pozostałych gatunków.

Wszystkie gatunki z tego rodzaju są ptakami towarzyskimi, żyjącymi w stadach. Raz dobrana para tworzy trwały związek monogamiczny. Samce wykazują zachowania terytorialne, szczególnie obserwowane w hodowli samce A. cana i A. taranta^[9]. Gatunki A. personata, A. fischeri, A. lilianae i A. nigrigenis są jednymi z nielicznych papug, które budują gniazda. Zakładają je zwykle w dziuplach drzew, które wykładają gałązkami, korą, trawą i liśćmi, A. pullaria wykorzystuje termitiery^[9]. Samica składa 4–6 jaj, które wysiaduje 21–24 dni. Samiec pomaga w wysiadywaniu, ale jego głównym zadaniem jest obrona terytorium.

Papużki nierozłączki są ptakami aktywnymi i głośnymi, wydają donośne, piskliwe głosy. Żywią się głównie owocami, warzywami i nasionami. Niektóre zjadają również owady. W hodowli wymagają urozmaiconego pokarmu. Nierozłączki różnych gatunków mogą się ze sobą krzyżować^[10]. Powstałe hybrydy są niepłodne^[11].

Systematyka

Etymologia

• Psittacula: nowołac. psittacula „papużka”, od łac. psittacus „papuga”, od gr. ψιττακος psittakos „papuga”; łac. przyrostek zdrabniający -ula^[12]. Gatunek typowy: Psittacus canus J.F. Gmelin, 1788; młodszy homonim Psittacula Cuvier, 1800 (Psittaculidae).
• Agapornis: gr. αγαπη agapē, αγαπης agapēs „miłóść”; ορνις ornis, ορνιθος ornithos „ptak”^[12].
• Poliopsitta: gr. πολιος polios „szary”; nowołac. psitta „papuga”, od gr. ψιττακη psittakē „papuga”^[12]. Gatunek typowy: Psittacus canus J.F. Gmelin, 1788.
• Amoravis: łac. amor, amoris „miłość”, od amare „kochać z czułością”; avis „ptak”^[12]. Gatunek typowy: Psittacus roseicollis Vieillot, 1818.
• Donkorella: amharska nazwa Donkaro dla nierozłączki czarnoskrzydłej; łac. przyrostek zdrabniający -ella^[12]. Gatunek typowy: Psittacus taranta Stanley, 1814.

Podział systematyczny

Do rodzaju Agapornis zaliczono 9 żyjących gatunków^[13], a także dwa wymarłe: A. atlanticus żyjący w późnym pliocenie na terenach dzisiejszego Maroka oraz A. attenboroughi żyjący we wczesnym pliocenie na terenie dzisiejszej Republiki Południowej Afryki^[14]. W czterech gatunkach (A. canus, A. pullarius, A. roseicollis i A. swindernianus) wyróżniono podgatunki, pozostałe są monotypowe.

Gatunki
Nazwa naukowa	Autor	Nazwa zwyczajowa	Grafika	Zasięg	Kategoria zagrożenia
Agapornis canus	(J.F. Gmelin, 1788)	nierozłączka siwogłowa		Madagaskar	LC[15]
Agapornis swindernianus	(Kuhl, 1820)	nierozłączka obrożna		Afryka	LC[16]
Agapornis pullarius	(Linnaeus, 1758)	nierozłączka czerwonogłowa		Afryka	LC[17]
Agapornis taranta	(Stanley, 1814)	nierozłączka czarnoskrzydła		Afryka	LC[18]
Agapornis roseicollis	(Vieillot, 1818)	nierozłączka czerwonoczelna		Afryka	LC[19]
Agapornis fischeri	Reichenow, 1887	nierozłączka rudogłowa		Afryka	NT[20]
Agapornis personatus	Reichenow, 1887	nierozłączka czarnogłowa		Afryka	LC[21]
Agapornis lilianae	Shelley, 1894	nierozłączka krasnogłowa		Afryka	NT[22]
Agapornis nigrigenis	W.L. Sclater, 1906	nierozłączka czarnolica		Afryka	VU[23]

Nierozłączki i ludzie

Od nazwy tych papug (papużki nierozłączki) pochodzi popularny związek frazeologiczny odnoszący się do osób bardzo mocno związanych ze sobą.

Zagrożenia i ochrona

Popyt na te ptaki spowodował masowe poławianie ich w warunkach naturalnych. Wszystkie gatunki umieszczono w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN, a wiele populacji objęto ochroną w rezerwatach i parkach narodowych. Wszystkie gatunki z wyjątkiem Agapornis roseicollis chronione są konwencją waszyngtońską (CITES – załącznik II)^[24].