Arizona
stan Stanów Zjednoczonych Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Arizona (ⓘwymowa:/ærɪˈzoʊnə/) – stan w południowo-zachodniej części Stanów Zjednoczonych, od południa sąsiadujący z meksykańskimi stanami Sonora i Kalifornia Dolna, od zachodu z Kalifornią i Nevadą, od północy z Utah, a od wschodu z Nowym Meksykiem.
| stan | |||||
| 48. stan od 14 lutego 1912 | |||||
 | |||||
| |||||
| Dewiza: (łac.) Ditat Deus
(Bóg wzbogaca) | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Kod ISO 3166-2 |
US-AZ | ||||
| Gubernator |
Katie Hobbs (D) | ||||
| Powierzchnia |
295 234 km² | ||||
| Populacja (2020) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
22 os./km² | ||||
| Strefa czasowa | |||||
| Języki urzędowe | |||||
Położenie na mapie USA | |||||
| Strona internetowa | |||||
Hrabstwa w stanie Arizona
Stolicą stanu jest Phoenix, którego obszar metropolitalny jest dziesiątym co do wielkości w Stanach Zjednoczonych i obejmuje około 5 mln mieszkańców[1]. Większość mieszkańców Arizony mieszka w jednym z kilku obszarów miejskich, co sprawia, że większość stanu jest słabo zaludniona[2].
Łagodne lata na północy i łagodne zimy na południu sprawiają, że Arizona jest popularnym miejscem wypoczynku i emerytur. W latach 2000–2010 populacja Arizony wzrosła o 24,6%, więcej niż w jakimkolwiek innym stanie USA z wyjątkiem Nevady[2][3].
Stan ten zamieszkuje trzecia co do wielkości społeczność rdzennych Amerykanów, po Kalifornii i Oklahomie[2].
Zajmuje obszar wyżynny, w północnej części rozciąga się wyżyna Kolorado.
- Dewiza: Ditat Deus (Bóg wzbogaca)
- Przydomek: Grand Canyon State (Stan Wielkiego Kanionu)
- Symbole: kwiat kaktusa Saguaro, strzyż kaktusowy, drzewo paloverde
Historycy nie są zgodni co do pochodzenia nazwy stanu[4][5]. W XVI wieku teren obecnie leżący na terenie południowej Arizony i północnego Meksyku był nazywany przez Hiszpanów jako Pimería Alta (Górny Pima), czyli obszar należący do tubylców o nazwie Pima. Częścią tego obszaru było miejsce nazywane z języka hiszpańskiego Arisona, Arissona lub Arizona[5]. W 1916 roku historyk James H. McClintock w opublikowanej pracy dowodzi pochodzenia nazwy od słów Indian Tohono O’odham oraz Pima Aleh-zon lub Ali-Shonak oznaczających małe źródło[4][5]. Także opinie innych wskazują na indiańskie pochodzenie z języka Pima, gdzie Arizonac oznacza miejsce gdzie jest małe źródło[6].
Obecnie jednak oficjalny historyk stanu Arizona – Marshall Trimble skłania się ku teorii Donalda T. Garate, który opublikował w 2003 roku pracę udowadniającą, iż nazwa pochodzi od słów w języku Basków, którzy należeli do pierwszych eksploratorów tych terenów, a oznaczających w przekładzie Dobry dąb[5]. Ranchería nazywana Arizona została na tych terenach założona w latach 1734–1736 przez pochodzącego z baskijskiej rodziny Bernardo de Urrea. Nazwa stała się popularna od 1836 roku, kiedy na północ od dzisiejszej granicy państwowej odkryto srebro, a poszukiwacze skarbów przenieśli nazwę na całe eksploatowane terytorium[5].
Pierwotną, nadal obecną, ludność tych obszarów stanowią m.in. Indianie z plemion Hopi na północy i Apaczów na południu, którzy przybyli tu po upadku cywilizacji Anasazi (na kilkaset lat przed Hiszpanami). Hopi mieszkają w tych samych wioskach od co najmniej 700 n.e. i kulturowo wywodzą się od Anasazi. Obecnie najliczniejsi Indianie Arizony, Nawahowie, również stanowią element napływowy, z Kanady, przybywając dopiero ok. 1300.
Poprawną etymologię nazwy Arizona historycy wyjaśnili dopiero w 1979. Nazwę swą stan zawdzięcza Baskom, którzy przeważali wśród elementu napływowego z Hiszpanii. Słowo aritz oznacza „dąb” a ona – „dobre miejsce”. Całość, o znaczeniu „miejsce gdzie rosną dobre dęby”, została z czasem skrócona przez opuszczenie litery „t”, jako że ciąg „tz” nie występuje w hiszpańskim (kastylijskim) i nie był wymawiany. Istnieją inne miejsca o nazwie Arizona w Ameryce Środkowej czy Południowej, gdzie również zawitali Baskowie.
- 1539 – Marcos de Niza[7] penetrował obszar w poszukiwaniu „Siedmiu Złotych Miast”.
- XVI wiek – obszar penetrowali hiszpańscy poszukiwacze skarbów (m.in. Francisco Coronado).
- 1692 – ojciec Euzebio Kino założył pierwszą misję.
- 1776 – armia hiszpańska budowała pierwszy fort na tych ziemiach – Tucscon.
- 1821 – Hiszpania przekazała terytorium Arizony Meksykowi.
- 1848 – po wojnie amerykańsko-meksykańskiej obszar wszedł w skład Stanów Zjednoczonych jako część Nowego Meksyku.
- 1853 – rząd Stanów Zjednoczonych zakupił od Meksyku południową część terytorium dzisiejszej Arizony.
- 1863 – Arizona została odrębnym terytorium.
- 1871 – prezydent Ulysses Grant wysłał wojsko do Arizony przeciwko Apaczom.
- 1886 – zakończyła się długotrwała wojna z Apaczami. Ostatni oddział dowodzony przez Geronimo został rozbity.
- 14 lutego 1912 – wstąpienie do Unii (jako 48. stan z kolei).
- 1936 – powstaje Hoover Dam. Zapora ta była największą na świecie elektrownią wodną, jak i największą na świecie konstrukcją betonową.
Arizona jest szóstym stanem pod względem obszaru za Nowym Meksykiem, a przed Nevadą. 15% obszaru stanu znajduje się w rękach prywatnych, resztę stanowią tereny rządowe i rezerwaty indiańskie.
Klimat podzwrotnikowy i zwrotnikowy, suchy. Średnia temperatura powietrza latem przekracza 35 °C, maksymalnie dochodzi do 55 °C. Naturalną roślinność stanowią półpustynne stepy z kaktusami, na południu roślinność pustynna, na wyżynie Mogollon lasy z sosną żółtą. W północnej części od Parku Narodowego Wielkiego Kanionu do Parku Narodowego Skamieniałego Lasu na północnym brzegu rzeki Małe Kolorado rozciąga się 240 km pas Pustyni Pstrej[8].
- Najwyższe szczyty: Humphreys Peak (3852 m n.p.m.) i Baldy Mountain (3476 m n.p.m.)
- Główne rzeki: Kolorado, Gila River
- Roślinność: półpustynne stepy z kaktusami, na południu roślinność pustynna, sosna żółta
- Liczba hrabstw: 15
- Liczba parków stanowych: 28
| Phoenix | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Cze | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Średnia temperatura maksymalna (°C) | 15,2 | 17,5 | 21,2 | 25,1 | 30,2 | 33,4 | 35,1 | 35,2 | 32,4 | 26,7 | 20,0 | 15,5 |
| Średnia temperatura minimalna (°C) | 9,2 | 11,9 | 13,4 | 16,8 | 22,8 | 29,4 | 32,2 | 30,9 | 26,7 | 20,3 | 13,8 | 9,8 |
| Średnia temperatura (°C) | 12,4 | 14,6 | 17,2 | 21,3 | 25,9 | 31,2 | 34,0 | 32,8 | 29,9 | 23,8 | 16,1 | 12,5 |
| Opady (mm) | 21,1 | 19,6 | 27,2 | 6,4 | 4,1 | 2,3 | 25,1 | 23,9 | 19,1 | 20,1 | 18,5 | 23,4 |
| Źródło: US National Climatic Data Center | ||||||||||||
Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Arizona liczy 7 151 502 mieszkańców, co oznacza wzrost o 759 485 (11,9%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010[3]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 5,9% populacji, 22,5% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 18,0% to osoby mające 65 i więcej lat. 50,3% ludności stanu stanowią kobiety[9].
Rasy i pochodzenie
Według danych z 2019 roku, 78,3% mieszkańców stanowiła ludność biała (54,0% nie licząc Latynosów), 4,7% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 4,6% to rdzenna ludność Ameryki, 3,9% miało rasę mieszaną, 3,3% to Azjaci, 0,2% to Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 31,7% ludności stanu[10].
Największe grupy stanowią osoby pochodzenia meksykańskiego (27,8%), niemieckiego (11,8%), angielskiego (8,1%) i irlandzkiego (8,0%). Istnieją także duże grupy Włochów (292,1 tys.), „Amerykan” (281,7 tys.), Francuzów (183,4 tys.), nieokreślonych Europejczyków (164,4 tys.), Polaków (160,7 tys.), Norwegów (123,6 tys.), Szkotów (122,6 tys.) i osób pochodzenia afrykańskiego subsaharyjskiego lub arabskiego (100,7 tys.)[11].
Miasta
Największe miasta w stanie Arizona, powyżej 200 000 mieszkańców (2021)[12]
Na terenie stanu Arizona znajduje się 91 miast (city lub town), w tym jedno o liczbie ludności przekraczającej 1 000 000, 12 powyżej 100 000 mieszkańców, a 44 powyżej 10 000 mieszkańców (2021 r.)[12]:
- Phoenix (1 624 569)
- Tucson (543 242)
- Mesa (509 475)
- Chandler (279 458)
- Gilbert (273 136)
- Glendale (249 630)
- Scottsdale (242 753)
- Peoria (194 917)
- Tempe (184 118)
- Surprise (149 191)
- Goodyear (101 733)
- Buckeye (101 315)
- Yuma (97 093)
- Avondale (90 564)
- Flagstaff (76 989)
- Queen Creek (66 346)
- Maricopa (62 720)
- Lake Havasu City (58 284)
- Casa Grande (57 699)
- Marana (54 895)
- Prescott Valley (48 188)
- Oro Valley (47 879)
- Prescott (46 833)
- Sierra Vista (45 479)
- Bullhead City (42 232)
- Apache Junction (39 981)
- San Luis (37 333)
- El Mirage (36 016)
- Sahuarita (35 337)
- Kingman (33 822)
- Florence (26 205)
- Fountain Hills (23 819)
- Nogales (19 766)
- Payson (16 516)
- Douglas (16 513)
- Eloy (15 450)
- Coolidge (14 709)
- Somerton (14 311)
- Chino Valley (13 492)
- Paradise Valley (12 682)
- Cottonwood (12 440)
- Camp Verde (12 244)
- Show Low (11 967)
- Safford (10 269)
- Sedona (9763)
- Winslow (8943)
- Wickenburg (7695)
- Page (7375)
- Tolleson (7295)
- Globe (7162)
- Youngtown (7012)
- Litchfield Park (6942)
- Snowflake (6364)
- Benson (5355)
- Thatcher (5310)
- Guadalupe (5307)
- Cave Creek (5015)
- Bisbee (4911)
- Holbrook (4842)
- Clarkdale (4635)
- South Tucson (4585)
- Dewey-Humboldt (4455)
- Eagar (4439)
- Taylor (4119)
- Pinetop-Lakeside (4102)
- Clifton (3847)
- Carefree (3685)
- St. Johns (3388)
- Parker (3338)
- Williams (3267)
- Willcox (3205)
- Pima (2905)
- Star Valley (2532)
- Colorado City (2520)
- Superior (2479)
- Wellton (2447)
- Quartzsite (2358)
- Gila Bend (1887)
- Kearny (1789)
- Springerville (1716)
- Huachuca City (1624)
- Miami (1541)
- Fredonia (1322)
- Tombstone (1307)
- Mammoth (1113)
- Patagonia (793)
- Duncan (677)
- Tusayan (595)
- Hayden (518)
- Jerome (467)
- Winkelman (297)
Język
W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami były[13]:
- język angielski – 72,58%,
- język hiszpański – 21,57%,
- język nawaho – 1,54%.
Polonia w Arizonie
W 2019 roku oszacowano 160,7 tys. (2,2%) osób pochodzenia polskiego, w tym 106,4 tys. zamieszkiwało hrabstwo Maricopa obejmujące obszar metropolitalny Phoenix[11]. Co roku organizowane są tam festiwale polonijne. Życie kulturalne toczy się głównie przy parafii Matki Boskiej Częstochowskiej[potrzebny przypis].
Drugim, co do wielkości skupiskiem polonijnym jest Tucson. Tam również działalność polonijna koncentruje się wokół parafii św. Cyryla z Aleksandrii. Szkoły przyparafialne są miejscem, gdzie dzieci uczą się historii, języka i tradycji polskiej[potrzebny przypis].
Struktura religijna w 2014 roku[14]:
- protestanci – 39%:
- ewangelikalni – 26%,
- głównego nurtu – 12%,
- historyczni czarni protestanci – 1%,
- niereligijni – 27% (w tym: agnostycy – 4% i ateiści – 3%),
- katolicy – 21%,
- mormoni – 5%,
- inne religie – 8% (w tym: hinduiści, żydzi, buddyści, prawosławni, świadkowie Jehowy, muzułmanie, bahaiści, scjentyści, unitarianie uniwersaliści, New Age i sikhowie[15]).
67% populacji wyznaje chrześcijaństwo, a Kościół katolicki pozostaje największą pojedynczą organizacją. Nurt kościołów ewangelikalnych obejmuje lokalne kościoły bezdenominacyjne (np. Christ’s Church of the Valley), Kościoły zielonoświątkowe, Południową Konwencję Baptystów, Kościoły Chrystusowe i wiele mniejszych związków wyznaniowych. Protestantyzm głównego nurtu reprezentowany jest głównie przez Zjednoczony Kościół Metodystyczny i Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce[15].
Sąsiedztwo ze stanem Utah sprawia, że Arizona ma czwartą co do wielkości społeczność mormońską wśród stanów USA[16].
Arizona jest 39. stanem w Stanach Zjednoczonych pod względem dochodu na głowę mieszkańca. Największym pracodawcą w stanie jest rząd stanowy, największym prywatnym pracodawcą jest Walmart.
Najważniejsze gałęzie gospodarki to rolnictwo, górnictwo, produkcja i turystyka, a Wielki Kanion jest największą atrakcją turystyczną stanu, przyciągającą ponad 4 miliony turystów rocznie[17].
Największy udział w wytwarzaniu produktu krajowego brutto (PKB) stanu mają nieruchomości, usługi rządowe, usługi profesjonalne i biznesowe, finanse i ubezpieczenia, handel i usługi opieki zdrowotnej. Inne kluczowe branże w stanie obejmują produkcję komputerów i produktów elektronicznych, lotnictwo i obronę, oraz nauki biologiczne[2].
Bogactwa naturalne
Arizona jest bogata w minerały, a obszar ten już pod koniec XVI wieku przyciągał hiszpańskich odkrywców poszukujących złota, srebra i miedzi. Arizona nadal produkuje więcej miedzi niż jakikolwiek inny stan, co stanowiło prawie trzy czwarte krajowej produkcji w 2020 roku. Arizona jest miejscem występowania dużych rezerw uranu, w tym najwyższej jakości uranu w kraju[2].
W Arizonie są dwa złoża węgla – Black Mesa na północnym wschodzie w rezerwatach Navajo i Hopi, oraz Pinedale w środkowo-wschodniej Arizonie. Jedyna stanowa kopalnia węgla zaprzestała działalności w 2019 roku[2].
Energia
Gaz ziemny jest podstawowym paliwem wykorzystywanym do wytwarzania energii elektrycznej w Arizonie. W 2020 roku odpowiada za blisko połowę produkcji w porównaniu z jedną trzecią zaledwie dwa lata wcześniej. Za blisko trzy dziesiąte wytworzonej energii elektrycznej w stanie odpowiadają trzy działające reaktory Palo Verde[2].
Na kolejnych miejscach w produkcji energii elektrycznych w Arizonie plasują się elektrownie węglowe, oraz zasoby odnawialne z energią słoneczną i hydroelektryczną na czele. Arizona zajmuje czwarte miejsce wśród stanów produkujących energię elektryczną z energii słonecznej[2].
Rolnictwo
Południowa część Arizony to głównie pustynia, gdzie kwitną uprawy bawełny i sałaty. Bydło i owce żyją w górzystych regionach północy i zachodu. Ponadto istotną siłą gospodarczą są cytrusy – stan Wielkiego Kanionu zajmuje drugie miejsce w kraju pod względem produkcji kantalupy, melonów spadziowych i produkcji cytryny. Arizona szczyci się jedną z najbardziej wydajnych sieci nawadniających na świecie[18].
Transport
W Phoenix znajduje się międzykontynentalny port lotniczy Phoenix-Sky Harbor, który obsługuje rocznie więcej niż 40 milionów pasażerów. Ważny jest także port lotniczy w Tucson, który obsługuje 4 miliony pasażerów rocznie.
Są dwie ważne autostrady międzystanowe na osi wschód-zachód. Na północy, omijając rezerwat Nawaho przecina stan autostrada Interstate 40[19]. W Arizonie jest ona w większości poprowadzona wzdłuż drogi Route 66 (Chicago – Los Angeles), która ma obecnie charakter historyczny, z licznymi muzeami i atrakcjami turystycznymi[20]. Na południu stanu prowadzi autostrada Interstate 10 łącząc Teksas (El Paso) z Kalifornią Południową. Pomiędzy miastami Tucson i Phoenix odchodzi od niej autostrada Interstate 8 wiodąca przez Yumę do San Diego na wybrzeżu Pacyfiku[19].
Nie ma autostrady przecinającej cały stan w kierunku północ-południe, ze względu na Wielki Kanion i tereny rezerwatów indiańskich na północy. Rolę południkowej arterii spełniają trzy drogi prowadzące od Nogales na granicy z Meksykiem do Flagstaff (Interstate 19, następnie fragment autostrady międzystanowej nr 10 oraz od Phoenix Interstate 17)[19]. Obie autostrady (nr 17 i 19) mimo nazwy międzystanowe zaczynają się i kończą w Arizonie. Północno-zachodniej części granicy z Utah nie można pokonać jadąc z południa ze względu na blisko 400 km odcinek Wielkiego Kanionu. Droga US 180 będąca przedłużeniem arterii południkowej od Flagstaff dochodzi tylko do Parku Narodowego Wielkiego Kanionu[19].
Jedynymi sąsiednimi stanami, które nie mają połączenia autostradami z Arizoną są Nevada i Utah, jednak z tym pierwszym połączenie jest drogą ekspresową, czterojezdniową nr US 93 z Kingman do Las Vegas, a z Utah drogami US 89 oraz US 191 wiodącymi przez rezerwaty Indian Nawaho oraz Hopi[19].
Google w Arizonie, oferuje darmowe przejazdy dla mieszkańców samochodami autonomicznymi, na obszarze dwukrotnie większym niż San Francisco[21].
Władzę ustawodawczą na szczeblu stanowym sprawuje dwuizbowa Legislatura Arizony, złożona z Izby Reprezentantów i Senatu. Na czele władzy wykonawczej stoi gubernator, wybierany w wyborach bezpośrednich na czteroletnią kadencję.
Dnia 10 lutego 2011 r., politycy i działacze reprezentujący co najmniej trzy partie polityczne uruchomili stronę „Start our State” na Facebooku, dążąc do oderwania pewnych terytoriów od Arizony[22]. Pomysł ten po raz pierwszy został zaproponowany w 1980 roku przez Hugh Holuba, zaczął się rozwijać po artykule na pierwszej stronie „Arizona Daily Star” z 24 lutego 2011 roku[23]. Około 1986 zaproponowano odseparowanie od Arizony Gila River (pomiędzy Phoenix i Tucson), po wyborze gubernatora Evana Mechama, który zanim został usunięty z urzędu, anulował płatny urlop w stanowe obchody dnia Martina Luthera Kinga.
Pojawiają się propozycje utworzenia z hrabstwa Pima i sąsiednich hrabstw stanu Baja Arizona. Hrabstwo to, samo w sobie jest większe niż New Jersey i Connecticut, a także ma większą populację niż Vermont i Delaware[24].
Edukacja publiczna z trudem radziła sobie z gwałtownym wzrostem liczby studentów wynikającym z wyżu demograficznego oraz z ogólnym brakiem wsparcia finansowego ze strony rządu stanowego, który pod koniec XX wieku należał do tych, które najmniej przeznaczały na edukację publiczną w przeliczeniu na mieszkańca. Dzieci muszą uczęszczać do szkoły w wieku od 8 do 16 lat lub do ukończenia ósmej klasy. Wskaźnik porzucania nauki należy do najwyższych w kraju[25].
Szkolnictwo wyższe w Arizonie, podobnie jak w większości stanów zachodnich zdominowane jest przez duże uniwersytety publiczne, a do najważniejszych należą: Uniwersytet Arizony w Tucson (zał. w 1885), Arizona State University w Tempe (1885), oraz Northern Arizona University we Flagstaff (1899)[25].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
