Domestykacja zwierząt

Domestykacja zwierząt (od łac. domesticus – domowy), udomowienie zwierząt – całokształt procesów przekształcania się cech i właściwości morfologicznych, fizjologicznych, rozwojowych i psychicznych zwierząt dzikich, będący skutkiem długotrwałego oddziaływania człowieka na zwierzęta, zwłaszcza poprzez ludzką ingerencję na czynniki genetyczne i środowiskowe.

Ten artykuł dotyczy udomowienia zwierząt. Zobacz też: domestykacja jako strategia przekładowa.

Owce

Konie

Odmiana lisa rudego o srebrnej sierści, która posłużyła do zbadania procesu udomowienia wilka

Historia

Udomawianie jest uwarunkowanym dziedzicznie przystosowaniem dzikich zwierząt, w ciągu szeregu pokoleń, do środowiska zewnętrznego stworzonego pracą człowieka i jego wymaganiami. Ewolucja gatunków udomowionych jest głównie wynikiem szczególnej selekcji, w której selekcja naturalna odgrywa rolę uzupełniającą.

Oswajanie zwierząt, które było pierwszym etapem domestykacji, rozpoczęto w celu lepszego wykorzystywania dzikich dotąd gatunków zwierząt na potrzeby człowieka oraz zapewnienie sobie łatwiejszego i nieograniczonego czynnikami zewnętrznymi dostępu do nich. Zwierzęta trzymane w bliskości ludzi były pewniejszym niż zwierzęta dzikie źródłem pożywienia (mięso, mleko, tłuszcz, jaja, miód itd.), surowców do produkcji odzieży i innych przedmiotów – ozdób, narzędzi, elementów broni itd. (wełna, skóra, futro, pierze, kości, rogi), oraz źródłem nawozu, służącego jako użyźniacz gleby, a lokalnie także jako opał (nawóz krowi, łajno wigonia). Tylko oswojone zwierzę mogło być wykorzystywane do pracy, zarówno jako źródło taniej w utrzymaniu siły roboczej – jucznej, pociągowej, wierzchowej oraz jako napęd urządzeń mechanicznych (np. kierat), jak też do pomocy człowiekowi przy innych czynnościach, jak stróżowanie, obrona, polowanie czy pomoc przy hodowli innych zwierząt (psy pasterskie).

Udomowienie pierwszych gatunków nastąpiło jeszcze w neolicie; proces domestykacji kolejnych gatunków postępował przez następnych kilka tysięcy lat.

Domestykacja zwierząt żyjących stadnie następuje łatwiej i szybciej niż zwierząt żyjących samotnie, które nawet po udomowieniu zachowują pewną niezależność (np. kot).

W okresie ostatnich 60 lat (od ok. 1960) na terenie dawnego ZSRR, a obecnej Rosji, przeprowadzono eksperyment mający na celu odtworzenie procesu udomowienia wilka w celu jego lepszego poznania. Do eksperymentu prowadzonego przez dr. Dmitrija Bielajewa na oddziale syberyjskim Rosyjskiego Instytutu Cytologii i Genetyki wykorzystano lisy rude, odmianę o srebrnym futrze (forma melanizmu), hodowanych w ZSRR na futro. Już w osiemnastym pokoleniu uzyskano kilkanaście procent całkowicie udomowionych zwierząt. Obecnie program nadzoruje dr Ludmiła Trut. Udomowione lisy zachowują się podobnie jak psy – machają ogonami na znak zadowolenia, opuszczają uszy, chodzą na smyczy, są nawet mniej agresywne od psów^[1][2].

Zwierzęta udomowione przez człowieka

Najważniejsze gatunki zwierząt udomowionych przez człowieka

Gatunek	Przodek	Przybliżona data	Lokalizacja pierwszego udomowienia
pies domowy	wilk	od 15 do 30 tys. lat temu[a]	Azja Wschodnia lub Afryka
owca domowa	muflon azjatycki[3]	9000–7000 p.n.e.	Bliski Wschód
koza domowa	koza bezoarowa[3]	9000–8000 p.n.e.	południowo-zachodnia Azja
koń domowy	koń Przewalskiego i tarpan	co najmniej 3500 p.n.e. (północny Kazachstan)[4], możliwe 7000 p.n.e. (Arabia Saudyjska)[5], szacowane 6000–4000 p.n.e.[6]	prawdopodobnie niezależnie w różnych miejscach
świnia domowa	dzik	7000–5000 p.n.e.	Azja, Europa[3]
krowa (bydło domowe)	tur	6000 p.n.e.	Bliski Wschód
kot domowy	kot nubijski	5500 p.n.e.	Nubia
osioł domowy	osioł afrykański	4000 p.n.e.	Egipt
wół domowy	arni azjatycki	4000–3000 p.n.e.	Chiny
lama	guanako	4500 p.n.e.	Peru
wielbłąd dwugarbny (baktrian)	wielbłąd dwugarbny dziki	2500 p.n.e.	Iran lub Turkmenistan
dromedar (wielbłąd jednogarbny, dromader)	wielbłąd jednogarbny (dziki)	4000–2000 p.n.e.
alpaka	wigoń	5000–4000 p.n.e.[7]	Peru
królik domowy	królik europejski	1 000 p.n.e.	starożytny Rzym
gajal	gaur		Azja Południowo-Wschodnia
jak zwyczajny	jak dziki
fretka domowa	tchórz zwyczajny	1 500 p.n.e.	prawdopodobnie Egipt
kura domowa	kur bankiwa	3 500 p.n.e.	południowa Azja
gęś domowa	gęś gęgawa	1 000 p.n.e.
gołąb	dziki gołąb skalny	4000 p.n.e.	Fenicja
indyk domowy	indyk dziki	1000 n.e.	Mezoameryka
kaczka domowa	kaczka krzyżówka	2500 p.n.e.
perlica domowa	perlica dzika
przepiórka domowa	przepiórka dzika	ok. 1000 r. n.e.	Chiny
pszczoła miodna		4 000 p.n.e.	południowa Azja
udomowiony lis srebrny, tzw. lis syberyjski	lis rudy odmiana srebrna	proces rozpoczęto w 1959, prawdopodobnie całkowite (100% potomstwa) udomowienie osiągnięto ok. 50 lat później	ZSRR/Rosja

Niekiedy mianem zwierząt udomowionych określane są też inne gatunki zwierząt używanych do różnych celów przez człowieka, m.in. słonie (indyjskie), renifery, liczne gatunki ptaków drapieżnych a także dzikich kotów (używane do polowań), ostatnio także strusie itd. W odniesieniu do nich nazwa „domestykacja” używana jest nieściśle, jako iż hodowane przez człowieka zwierzęta należące do tych gatunków nie różnią się niczym od form dzikich. Właściwym określeniem jest oswojenie.

Zobacz też

Zobacz multimedia związane z tematem: Zwierzęta udomowione

• hodowla zwierząt
• zwierzęta hodowlane
• zwierzęta użytkowe
• zwierzęta domowe

Uwagi

1. Najstarsze znane szczątki psów datowane są na 17 000 lat^[8], a najstarsza czaszka prehistorycznego psa o budowie innej niż u współczesnych wilków, odkryta w Belgii (Goyet), datowana jest na 31,7 tys. lat p.n.e.^[9]