Gubernia chełmska

Gubernia chełmska (ukr. Холмська губернія, ros. Холмская губерния) – gubernia w Imperium Rosyjskim, utworzona z części guberni siedleckiej i lubelskiej ustawą z 6 lipca 1912 roku^[1], powstała przez odłączenie od generał-gubernatorstwa warszawskiego, a od 1915 Królestwa Polskiego (Kraju Przywiślańskiego) jako ziemie „rdzennie ruskie”.

Gubernia chełmska

Холмская губерния

gubernia
1912–1915
Herb
Państwo	Imperium Rosyjskie
Siedziba	Chełm
Powierzchnia	10 460 km²
Populacja (1909) • liczba ludności	703 000
• gęstość	67,2 os./km²
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba powiatów	8
brak współrzędnych

Historia

Inicjatywę utworzenia guberni chełmskiej wysunął prawosławny biskup chełmski Eulogiusz, który poczuł się zagrożony skutkami ukazu, w wyniku którego unici siłą włączeni do prawosławia w 1875 roku przechodzili na katolicyzm. W maju 1911 roku pomimo protestów posłów polskich w Dumie Państwowej Rosji uchwalono wniosek o wyodrębnienie guberni chełmskiej z Królestwa Polskiego. Po roku ustawę zaaprobowała Rada Państwa Imperium Rosyjskiego, a cesarz Mikołaj II Romanow podpisał ją 10 lipca 1912 roku. Gubernia została wyłączona z generał-gubernatorstwa warszawskiego, ale nie Królestwa Polskiego, które od tego czasu dzieliło się na generał-gubernatorstwo warszawskie i gubernię chełmską^[2]. Delimitację zakończono w kwietniu 1913 roku. Dekretem z 4 kwietnia 1915 roku Mikołaj II wyłączył ją z Królestwa Polskiego. Objęła obszar ok. 16 tys. km² z 896 316 mieszkańcami. Zgodnie z danymi zawartymi w tablicach statystycznych Dumy, w nowej guberni mieszkało 404 633 katolików, 327 322 prawosławnych, 29 123 protestantów i 135 238 żydów^[3], choć inne źródła twierdzą, że katolicy stanowili tu prawie 53% ludności^[4], a np. w powiecie zamojskim Polacy stanowili prawie 75% całkowitej ludności^{[potrzebny przypis]}.

Gubernia została wydzielona przez władze rosyjskie w obawie przed oderwaniem Kraju Przywiślańskiego od Rosji w razie europejskiego konfliktu zbrojnego i w celu zintensyfikowania rusyfikacji. W 1912 roku nową gubernię wyjęto spod władzy generał-gubernatora warszawskiego, podporządkowując ją bezpośrednio ministerstwu spraw wewnętrznych Rosji. Instytucje oświatowe i sądowe podporządkowano władzom generał-guberialnym w Kijowie. Zachowano większość praw obowiązujących w Królestwie Polskim. Przeciw utworzeniu guberni chełmskiej wznoszono liczne protesty, także w dumie rosyjskiej. Ukazały się m.in. publikacje o polskości ziemi chełmskiej Lubomira Dymszy, Stefana Dziewulskiego i Henryka Wiercieńskiego^[5].

Gubernia została włączona do generał-gubernatorstwa kijowskiego formalnie dopiero w 1915 roku, jednakże z powodu okupacji guberni przez państwa centralne decyzja o odłączeniu nie weszła faktycznie w życie.

Rozporządzeniem z 18 września 1915, w poszczególnych obwodach dawnych rosyjskich guberni lubelskiej i chełmskiej utrzymano granice, które istniały przed utworzeniem guberni chełmskiej w 1912 roku. Oznaczało, że nowy podział obwodów tych guberni, którego i tak w praktyce dotychczas w życie nie wprowadzono, austriacki Zarząd Wojskowy odtąd nie uwzględniał^[6]. W myśl rozporządzenia z 12 sierpnia 1916, okupant niemiecki gubernię chełmską uznał za część Królestwa Polskiego^[7]. Mimo tego traktat brzeski podpisany w lutym 1918 roku przez mocarstwa centralne z Ukraińską Republiką Ludową przewidywał, że ziemie guberni staną się częścią państwa ukraińskiego.

Zasięg terytorialny

Granica guberni chełmskiej i lubelskiej była bardzo złożona i kręta (m.in. z enklawami gmin Radecznica i Tarnogród, które nie weszły w skład guberni chełmskiej). Wynikało to z rzekomej przewagi ludności ruskiej mieszkającej na tych terenach, uwzględnianej poprzez sfałszowane urzędowe dane statystyczne^[5].

• W skład guberni chełmskiej weszły ze zlikwidowanej guberni siedleckiej powiaty:
  • bialski
  • część konstantynowskiego (gminy Hołowczyce, Kornica, Łosice, Czuchleby, Olszanka, Bohukały, Witulin, Huszlew, Zakanale, Pawłów, Rokitno, Swory oraz osada Janów)
  • część włodawskiego (wsie Bednarzówka, Białka, Uhnin i Chmielów z gminy Dębowa Kłoda; gmina Ostrów (Lubelski); wsie Babianka, Kolechowice i Tyśmienica z gminy Tyśmienica; gminy Uścimów, Wola Wereszczyńska, Włodawa, Wyryki, Hańsk, Horodyszcze, Krzywowierzba, Opole, Romanów, Sobibór, Turno i miasto Włodawa)
  • fragment radzyńskiego (gminy Tłuściec, Zahajki, Szóstka; wsie Kolembrody i Żelizna z gminy Żelizna; gminy Brzozowy Kąt, Jabłoń i Żerocin).

• Ponadto z guberni lubelskiej przyłączono powiaty:
  • hrubieszowski
  • tomaszowski
  • znaczna część chełmskiego (gminy Cyców, Siedliszcze, Pawłów, Bukowa, Wojsławice, Żmudź, Krzywiczki, Olchowiec, Rakołupy, Rejowiec, Świerże, Staw, Turka oraz miasto Chełm)
  • znaczna część zamojskiego (wsie Wiszenki, Zabytów, Monastyrek z gminy Stary Zamość; gminy Wysokie, Szczebrzeszyn; wsie Wólka Czarnostocka, Dzielce, Radecznica, klasztor Radecznicki, Trzęsiny i Czarnystok z gminy Radecznica; wieś Rozłopy z gminy Sułów; gmina Zamość z wyjątkiem wsi Żdanów; wsie Białowola, Wólka Wieprzecka i Lipsko z gminy Mokre; gmina Zwierzyniec; wsie Lipowiec, Sochy, Tereszpol i Szozdy z gminy Tereszpol; gminy Krasnobród, Łabunie, Skierbieszów i Suchowola oraz miasto Zamość)
  • znaczna część biłgorajskiego (miasto Biłgoraj; wsie Puszcza Solska, Rożnówka, Bojary i Dyle z gminy Puszcza Solska; wsie Dereźnia Solska, Dereźnia Zagrody, Łazory, Majdan Stary, Majdan Nowy, Rogale, Ruda Solska, Sól i Smólsko z gminy Sól; wsie Harasiuki i Ryczki z gminy Huta Krzeszowska; gminy Krzeszów, Babice, Biszcza, Wola Różaniecka, Górny Potok, Księżpol, Łukowa i Majdan Sopocki)
  • fragmenty lubartowskiego (wsie Dratów, Kaniwola, Kobyłki, Ludwin i Szczecin z gminy Ludwin)
  • fragmenty krasnostawskiego (wsie Dobryniów, Łopiennik Ruski (Dolny) i Stężyca z gminy Łopiennik; wsie Bzite, Wincentów, Krupiec, Krupe, Zagroda, Kostunin, Żdżanne i Wierzchowiny z gminy Rudka; wsie Kraśniczyn Aleksandrowski, Anielpol, Brzeziny, Bończa, Wólka Kraśniczyńska, Drewniki, Zalesie, Kraśniczyn, Olszanka i Stara Wieś z gminy Czajki).

Po utworzeniu gubernia chełmska dzieliła się na 8 powiatów^[8]:

• powiat bialski
• powiat biłgorajski
• powiat chełmski
• powiat hrubieszowski
• powiat konstantynowski
• powiat włodawski
• powiat tomaszowski
• powiat zamojski