Kodeina

Kodeina (łac. codeinum), metylomorfina, metylowa pochodna morfiny – organiczny związek chemiczny z grupy alkaloidów fenantrenowych. Obok morfiny należy do najważniejszych opiatów^[4]; jej zawartość w opium wynosi 0,7–2,5%. Jest zaliczana do grupy substancji opioidowych i ma silny depresyjny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy; w swojej grupie jest druga pod tym względem po morfinie. Została zidentyfikowana i po raz pierwszy wydzielona w postaci czystej w 1832 przez Pierre’a Jeana Robiqueta^[5]. Może być również otrzymana z morfiny i wykazuje podobne działanie^[6]. Ma działanie przeciwbólowe, wywołuje euforię, senność, błogą apatię, wprowadza w stan niewrażliwości na przykre doznania, spowalnia perystaltykę żołądka i jelit, powoduje zanik odczuwania głodu^[7].

Kodeina

Nazewnictwo Nomenklatura systematyczna (IUPAC) (5R,6S,9R,13S,14R)-3-metoksy-17-metylo-4,5-epoksymorfin-7-en-6-ol lub 4,5-epoksy-3-metoksy-N-metylomorfina-7-en-6-ol Inne nazwy i oznaczenia farm. Codeini phosphas hemihydricus[1] Codeini phosphas[1] inne 3-metylomorfina
Ogólne informacje
Wzór sumaryczny	C18H21NO3
Masa molowa	299,36 g/mol
Wygląd	bezwonny biały proszek lub bezbarwne kryształy o gorzkim smaku[2]
Identyfikacja
Numer CAS	76-57-3
PubChem	5284371
DrugBank	DB00318
SMILES COC1=C(O2)C3=C(C=C1)C[C@@H]4[C@]5([H])C=C[C@H](O)[C@H]2[C@@]53CCN4C
InChI InChI=1S/C18H21NO3/c1-19-8-7-18-11-4-5-13(20)17(18)22-16-14(21-2)6-3-10(15(16)18)9-12(11)19/h3-6,11-13,17,20H,7-9H2,1-2H3/t11-,12+,13-,17-,18-/m0/s1 InChIKey OROGSEYTTFOCAN-DNJOTXNNSA-N
Właściwości Rozpuszczalność w wodzie 9 g/dm³ (20 °C)[3] Temperatura topnienia 155 °C[2][3] Kwasowość (pKa) 8,2[3]
Niebezpieczeństwa Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich Globalnie zharmonizowany system klasyfikacji i oznakowania chemikaliów Na podstawie podanej karty charakterystyki Uwaga Zwroty H H302 Zwroty P brak zwrotów P Europejskie oznakowanie substancji oznakowanie ma znaczenie wyłącznie historyczne Na podstawie podanej karty charakterystyki Szkodliwy (Xn) Zwroty R R22 Zwroty S S36/37 Numer RTECS QD0893000 Dawka śmiertelna LD50 427 mg/kg (szczur, doustnie)
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą stanu standardowego (25 °C, 1000 hPa)
Klasyfikacja medyczna
Legalność w Polsce	środek odurzający grup II-N i III-N
Farmakokinetyka Działanie przeciwkaszlowe, przeciwbólowe Biodostępność ~90% Okres półtrwania 2,5–4 h Metabolizm wątrobowy
Uwagi terapeutyczne Drogi podawania doustnie, doodbytniczo

Metabolizm

Kodeina (podobnie jak większość leków) w organizmie metabolizowana jest przez kompleks enzymów wątrobowych cytochromu P450. W ciągu pierwszych 24 godzin po przyjęciu wydalane jest z moczem około 90% przyjętej dawki, z czego około 85% w postaci zmetabolizowanej. Ważniejsze metabolity^[8][9]:

• morfina (ok. 5–10% dawki) – powstaje poprzez demetylację kodeiny przy udziale cytochromu CYP2D6 (należącego do rodziny cytochromów P450). Uważa się, że to ona w głównej mierze odpowiada za działanie przeciwbólowe wywołane przez kodeinę; stąd osoby, które mają zmniejszoną wydajność tego enzymu, mogą odczuwać słabsze działanie przeciwbólowe
• norkodeina (około 10% dawki) – powstaje przy udziale izoenzymu CYP3A4
• ok. 80% sprzęgane jest z kwasem glukuronowym do 6-glukuronidu kodeiny; postuluje się, że związek ten odpowiada za działanie przeciwbólowe kodeiny u osób ze słabą aktywnością cytochromu CYP2D6^[9].

U niektórych osób (zwłaszcza dzieci) występuje tzw. ultraszybki metabolizm kodeiny, który prowadzi do znacznie większego niż normalnie stężenia morfiny we krwi po przyjęciu kodeiny. Związany jest on z wysoką aktywnością cytochromu CYP2D6. Częstość występowania ultraszybkiego metabolizmu kodeiny uzależniona jest od rasy i grupy etnicznej, np. dla rasy białej stanowi ok. 10% populacji^[10][11].

Kodeina w lecznictwie

Okres działania kodeiny wynosi od 2 do 6 godzin. W śladowych ilościach przedostaje się do mleka matek karmiących. Rzadziej od morfiny prowadzi do uzależnienia, przeważnie po dłuższym i częstszym podawaniu. Kodeina wchodzi w skład wielu leków złożonych – najczęściej z kwasem acetylosalicylowym, paracetamolem, ibuprofenem, sulfogwajakolem i kofeiną.

Leki z dużą zawartością kodeiny dostępne w Polsce bez recepty (OTC) to np. Nurofen Plus, Antidol 15 i Solpadeine Max. Tabletka Nurofenu Plus zawiera 200 mg ibuprofenu i 12,8 mg półwodnego fosforanu kodeiny, Antidol zawiera 15 mg fosforanu kodeiny w połączeniu z 500 mg paracetamolu, Solpadeine Max zawiera 12,8 mg półwodnego fosforanu kodeiny, paracetamol (500 mg) i kofeinę (30 mg)^[12], a Thiocodin 15 mg fosforanu kodeiny w połączeniu z 300 mg sulfogwajakolu^[13].

Są one m.in. przeznaczone do stosowania w bólu o nasileniu umiarkowanym, który nie ustąpił po leczeniu lekami zawierającymi w swoim składzie tylko jedną substancję czynną. Kodeina obecnie jest substancją ogólnie dostępną w Polsce.

Działanie wykorzystywane w lecznictwie

• przeciwbiegunkowe
• przeciwkaszlowe – w dawkach mniejszych niż mających działanie przeciwbólowe (standardowo 8–15 mg); działanie przeciwkaszlowe utrzymuje się około 3 godzin, a wywołane jest przez oddziaływanie substancji na ośrodek mózgowy odpowiedzialny za oddychanie
• przeciwbólowe

Szerzej stosowana od czasów II wojny światowej jako substytut coraz trudniej dostępnej morfiny.

Interakcje

• Potęguje działanie antykoagulacyjne doustnych leków przeciwzakrzepowych, inhibitorów MAO.
• Przeciwwrzodowe leki zobojętniające kwas solny (antacida) nasilają depresyjne działanie kodeiny.
• Alkohol etylowy może spotęgować działanie uspokajające kodeiny.
• Leki przeciwhistaminowe H₁ I generacji nasilają depresyjne działanie kodeiny na OUN.
• Neuroleptyki (pochodne fenotiazyny) nasilają depresyjne działanie kodeiny na OUN.
• Benzodiazepiny i barbiturany nasilają w dużym stopniu ogólne działanie kodeiny na OUN.

Działania niepożądane

• Apatia, senność, otępienie, zawroty głowy, zaparcia, spowolnienie rytmu oddechowego (najczęściej u osób w wieku podeszłym i dzieci), euforia, nadmierne uspokojenie – po zażyciu kodeiny nie powinno się prowadzić samochodu ani wykonywać czynności wymagających skupienia.
• Reakcje alergiczne, wysypka, swędzenie skóry.
• Tolerancja farmakologiczna i uzależnienie (typu morfinowego).
• Depresja oddechowa, zwłaszcza u dzieci poniżej 12 roku życia i u osób z ultraszybkim metabolizmem kodeiny^[10][11].

W latach 2013–2015 Europejska Agencja Leków wprowadziła zakaz stosowania kodeiny u dzieci poniżej 12 roku życia, zarówno jako środka przeciwkaszlowego, jak i przeciwbólowego. U dzieci w wieku 12–18 lat kodeinę można stosować przeciwbólowo jedynie w leczeniu ostrego bólu, który nie ustępuje po podaniu innych środków. W tej grupie wiekowej nie zaleca się stosowania przeciwkaszlowo, jeśli występują problemy z oddychaniem^[10][11].

Zalecenia te wynikają ze stwierdzenia kilku ciężkich przypadków depresji oddechowej u dzieci leczonych kodeiną (w tym śmiertelnych) oraz śmierci dziecka karmionego piersią, którego matka przyjmowała kodeinę^[10].

Przeciwwskazania

Przeciwwskazania wprowadzone w Unii Europejskiej w latach 2013–2015^[10][11]:

• wiek poniżej 12 lat;
• trudności z oddychaniem w wieku 12–18 lat;
• po zabiegu usunięcia migdałka/migdałków w celu leczenia obturacyjnego bezdechu sennego u dzieci do 18 roku życia;
• ultraszybki metabolizm kodeiny;
• karmienie piersią.

Uzależnienie

Kodeina wywołuje uzależnienie zarówno psychiczne, jak i fizyczne. Uzależnienie psychiczne rozwija się szybko, w związku z chęcią przeżywania stanu, jaki daje kodeina. Uzależnienie fizyczne rozwija się w okresie około 6–12 miesięcy, po którym jej odstawienie powoduje typowe objawy zespołu abstynencyjnego: drażliwość, brak chęci do działania, objawy grypopodobne, objawy depresyjne, problemy ze snem, bóle głowy i silną potrzebę zażycia narkotyku^[14].