Orangutan

Orangutan^[13] (Pongo) – rodzaj dużych ssaków naczelnych z podrodziny orangowatych (Ponginae) w obrębie rodziny człowiekowatych (Hominidae). IUCN wszystkie orangutany klasyfikuje jako krytycznie zagrożone^[14][15][16].

Orangutan

Pongo
Lacépède, 1799[1]
Samiec orangutana borneańskiego (P. pygmaeus)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parworząd	małpy wąskonose
Nadrodzina	człekokształtne
Rodzina	człowiekowate
Podrodzina	orangowate
Rodzaj	orangutan
Typ nomenklatoryczny
Pongo borneo Lacépède, 1799 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760)
Synonimy
Ourangus[a] E.A.W. Zimmermann, 1777[3] Pithecus[b] G. Cuvier, 1800[5] Lophotus[c] G. Fischer, 1813[6] Faunus[d] Oken, 1816[8] Macrobates[e] Billberg, 1827[9] Pythecus[f]: F. Cuvier, 1829[10] Satyrus[g] Lesson, 1840[11] Boreopithecus Friederichs, 1932[12]
Gatunki
6 gatunków (w tym 3 wymarłe) – zobacz opis w tekście
Zasięg występowania
Borneo i Sumatra

Zasięg występowania i biotop

Lasy deszczowe na Borneo i Sumatrze^[17][18][19].

Orangutany są małpami nadrzewnymi, spędzającymi na drzewach niemal całe życie, poruszając się między koronami metodą brachiacji. Prowadzą dzienny tryb życia, w nocy przesypiają około 12 godzin (co jest związane z jej długością na obszarach przyrównikowych). Grupy rodzinne tworzy samica.

Taksonomia

Rodzaj zdefiniował w 1799 roku francuski przyrodnik Bernard Germain de Lacépède w rozdziale poświęconej systematyce ssaków w książce jego autorstwa poświęconej kursowi historii naturalnej na temat kręgowców i zwierząt czerwonokrwistych, prowadzonym w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu^[1]. Na gatunek typowy Lacépède wyznaczył (oznaczenie monotypowe) orangutana borneańskiego (P. pygmaeus).

Populacje orangutanów z Borneo i Sumatry przez długi czas klasyfikowano jako podgatunki, jednak później podniesiono je do rangi odrębnych gatunków: orangutana borneańskiego (Pongo pygmaeus) i orangutana sumatrzańskiego (Pongo abelii) oraz orangutana tapanulijskiego (Pongo tapanuliensis) nieco mniejszego i jaśniejszego, z białymi włosami na talerzach policzkowych. Orangutana borneańskiego prymatolodzy dzielą na trzy podgatunki: orangutana sarawaskiego P. p. pygmaeus występującego w północno-zachodniej części wyspy, orangutana wschodnioborneańskiego P. p. morio spotykanego na północnym wschodzie (w malezyjskiej prowincji Sabah) i na wschodzie, oraz orangutana centralnoborneańskiego P. p. wurmbii, żyjącego w centralnej i południowej części indonezyjskiego Kalimantanu). Z kolei orangutany występujące na południe od jeziora Toba na Sumatrze są w odrębnym gatunku Pongo tapanuliensis (bliżej spokrewnionym z orangutanami z Borneo niż z pozostałymi sumatrzańskimi populacjami)^[20].

Etymologia

• Ourangus: malajska nazwa orangutan ‘leśny człowiek’, od orang ‘osoba’; hutan ‘las’^[21].
• Pongo: nazwa mpongi oznaczająca w bantu (Kongo) dużą małpę człekokształtną; Lacépède użył tej nazwy na określenie orangutana^[22]; Palmer sugeruje również, że jest to rodzima nazwa z Borneo^[23].
• Pithecus (Pythecus): gr. πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[24]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia satyrus Linnaeus, 1766 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760).
• Lophotus: gr. λοφωτος lophōtos ‘czubaty, grzebieniasty’, od λοφος lophos ‘czub, grzebień’^[25].
• Faunus: w mitologii rzymskiej Faun lub Faunus był bogiem płodności, lasów górskich, opiekunem pasterzy, darzący płodnością ich stada, nauczycielem upraw roli^[26].
• Macrobates: μακρος makros ‘długi’; βατης batēs ‘piechur’, od βατεω bateō ‘stąpać’, od βαινω bainō ‘chodzić’^[27].
• Satyrus: gr. σατυρος saturos ‘satyr’^[28]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Satyrus rufus Lesson, 1840 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760).
• Boreopithecus: gr. βορειος boreios ‘północny’, od βορεας boreas ‘północ’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[12]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Boreopithecus dawsoni Friederichs, 1932 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760).

Podział systematyczny

Do rodzaju należą występujące współcześnie gatunki^[29][30][17]:

Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[13]	Podgatunki[18][17][30]	Rozmieszczenie geograficzne[18][17][30]	Podstawowe wymiary[18][30][h]	Status IUCN[31]
	Pongo pygmaeus	(Linnaeus, 1760)	orangutan borneański	3 podgatunki	Borneo: nierównomiernie w Sabah i Sarawak (Malezja) oraz w Borneo Północnym, Wschodnim, Środkowych i Zachodnim (Indonezja)	DC: 72–97 cm MC: 30–85 kg	CR
	Pongo tapanuliensis	Nurcahyo, Meijaard, Nowak, Fredriksson & Groves, 2017		gatunek monotypowy	Indonezja (północno-zachodnia Sumatra (fragmenty lasów w dystryktach środkowej, północnej i południowej części Tapanuli, na południe od jeziora Toba))	brak danych	CR
	Pongo abelii	Lesson, 1827	orangutan sumatrzański	gatunek monotypowy	Indonezja (północno-zachodnia Sumatra (prowincje Aceh i Sumatra Północna), na północny zachód od jeziora Toba)	DC: 68–99 cm MC: 30–85 kg	CR

Kategorie IUCN:  CR  – gatunek krytycznie zagrożony.

Rodzaj obejmuje również trzy wymarłe gatunki, żyjące w plejstocenie na obszarze dzisiejszych Chin, Wietnamu, Sumatry i Jawy^[32]:

• Pongo devosi Schwartz, Vu The Long, Nguyen Lan Cuong, Le Trung Kha & Tattersall, 1995^[33]
• Pongo palaeosumatrensis Hooijer, 1948^[34]
• Pongo weidenreichi Hooijer, 1948^[35]

Charakterystyka

Spędzają najwięcej czasu na drzewach spośród małp człekokształtnych. Orangutany są małpami o długich rękach (rozstaw ramion do 225 cm) i krótkich nogach. Włosy długie, czerwonawe, rzadziej brązowe. Twarz naga, u samców występują szerokie talerze policzkowe; uszy małe przylegające. Kciuk i paluch krótkie, pozostałe palce długie.

Długość ciała samic 68–85 cm, samców 94–99 cm; masa ciała samic 30–45 kg, samców 30–85 kg^[18][30].

Małpy te dożywają w stanie dzikim 35–40 lat, w niewoli do ponad 60 lat^[36]. Ciąża trwa 260–270 dni, rodzi się z reguły jedno młode o masie urodzeniowej 1200–1600 g^[36]. Matki opiekują się potomstwem przez 6–8 lat, dojrzałość płciowa jest osiągana w wieku 10–12 lat.

Tryb życia

Jak inne małpy człekokształtne, orangutany są wysoce inteligentnymi zwierzętami. W połowie lat 90. XX wieku odkryto, że w jednej z populacji orangutanów osobniki regularnie posługują się narzędziami przy zdobywaniu pożywienia – odkrycia takiego dokonała wcześniej w latach 60. Jane Goodall, badając szympansy. Fakt ten został opisany w 2003 roku w periodyku Science. Orangutany są najmniej agresywnymi małpami i charakteryzują się przyjaznym nastawieniem. Notuje się również, że dzikie orangutany odwiedzają prowadzone przez ludzi ośrodki adaptacyjne dla osieroconych orangutanów, nawiązując z małymi kontakt i prawdopodobnie pomagając im w powrocie do życia w naturze.

Występują dwa rodzaje samców (tzw. bimorfizm): samce dominujące, posiadające talerze policzkowe, rodzaj skórnych, dyskowatych tworów oraz samce niższej rangi, bez takich talerzy. Samce dominujące obejmują w posiadanie rozległe rewiry; charakterystycznym głosem oznaczają posiadany teren i przyzywają samice, które zajmują na ich terenie własne, odrębne rewiry. Mają monopol na dostęp do samic ze swojego rewiru, jednak z uwagi na brak zorganizowanego stada i rozproszenie terytorialne osobników, monopol ten jest nierzadko naruszany^[37].

Młoda samica Pongo pygmaeus

Pożywienie

Orangutany żywią się głównie owocami, liśćmi, termitami i owadami oraz jajami ptaków.

Zagrożenia

Orangutany są gatunkami krytycznie zagrożonymi^[14][15][16]. Liczbę dziko żyjących orangutanów szacuje się na 45–69 tysięcy na Borneo (P. pygmaeus) i 7300 na Sumatrze (P. abelii; 2005)^[38]. Niszczenie ich środowiska naturalnego przez wyręby i wypalanie lasów oraz działalność wydobywczą nasiliło się szczególnie w ciągu ostatniego dziesięciolecia. Większość z tych działań jest nielegalna, a dochodzi do niej w 37 z 41 parków narodowych, które oficjalnie są wyłączone z gospodarki leśnej i górnictwa^[39]. Poważnym problemem jest także uprowadzanie młodych na sprzedaż, co wiąże się zwykle z zabijaniem matek.

Badaczem szczególnie zasłużonym w ochronie gatunku jest Birute Galdikas.

Uwagi

1. Publikacja Zimmermanna Specimen zoologiae geographicae, quadrupedum domicilia et migrationes sistens została uznana za nieważną na mocy uprawnień ICZN, ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego^[2].
2. Nazwa częściowa nieważna na mocy uprawnień ICZN^[4]; młodszy homonim Pithecus É. Geoffroy Saint-Hilaire & G. Cuvier, 1795 (Cercopithecidae).
3. Nowa nazwa dla Pongo Lacépède, 1799.
4. Publikacja Okena Lehrbuch der Naturgeschichte została uznana za nieważną (z kilkoma wyjątkami) na mocy uprawnień ICZN, ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego^[7]; młodszy homonim Faunus de Montfort, 1810 (Mollusca).
5. Nowa nazwa dla Pongo É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 (= Pongo Lacépède, 1799).
6. Niepoprawna późniejsza pisownia Pithecus G. Cuvier, 1800.
7. Młodszy homonim Satyrus Oken, 1816 (Hylobatidae).
8. DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała