Makak (ssaki)

Makak^[28] (Macaca) – rodzaj ssaków naczelnych z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w rodzinie koczkodanowatych (Cercopithecidae).

Makak

Macaca
Lacépède, 1799[1]
Makak czubaty (M. nigra)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Nadrodzina	koczkodanowce
Rodzina	koczkodanowate
Podrodzina	koczkodany
Plemię	Papionini
Rodzaj	makak
Typ nomenklatoryczny
Simia inuus Linnaeus, 1766 (= Simia sylvanus Linnaeus, 1758)
Synonimy Simia[a] Linnaeus, 1758[3] Pithecus[a] É. Geoffroy Saint-Hilaire & F. Cuvier, 1795[4] Inuus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812[5] Sylvanus[b] Oken, 1816[6] Macaco[c] Oken, 1817[7] Silenus Goldfuss, 1820[8] Macacus[d] Desmarest, 1820[9] Magotus Ritgen, 1824[10] Magus Lesson, 1827[11] Pithes Burnett, 1828[12] Innuus[e] Bonaparte, 1831[13] Cynopithecus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1835[14] Maimon J.A. Wagner, 1839[15] Ouanderou Lesson, 1840[16] Rhesus Lesson, 1840[17] Salmacis[f] Gloger, 1841[18] Pithex Hodgson, 1841[19] Lyssodes Gistel, 1848[20] Nemestrinus[g] Reichenbach, 1862[21] Vetulus[h] Reichenbach, 1862[22] Zati Reichenbach, 1862[23] Cynamolgus Reichenbach, 1862[23] Gymnopyga J.E. Gray, 1866[24] Aulaxinuus Cocchi, 1872[25] Cynomacaca Khajuria, 1953[26] Szechuanopithecus Yang & Liu, 1950[27]
Gatunki
30 gatunków (w tym 5 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące od Afryki Północnej po Japonię. Kolonia makaków berberyjskich (M. sylvanus) żyje na skałach Gibraltaru^[29][30][31].

Charakterystyka

Długość ciała (bez ogona) 31,5–73,8 cm, długość ogona 0,4–71,5 cm; masa ciała 2–18,5 kg; samice są mniejsze i lżejsze od samców^[31][32]. Makaki charakteryzują się wydłużonym pyskiem i krótkim lub całkowicie zredukowanym ogonem. Są używane do badań biomedycznych. W trakcie takich badań po raz pierwszy wykryto układ grupowy Rh (zobacz: grupy krwi).

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1799 roku francuski przyrodnik Bernard Germain de Lacépède w rozdziale poświęconym podziałowi systematycznemu ssaków, opublikowanym w publikacji dotyczącej kursu historii naturalnej^[1]. Na gatunek typowy Lacépède wyznaczył (oznaczenie monotypowe) makaka berberyjskiego (M. sylvana). Wcześniejsze nazwy – Simia Karola Linneusza z 1758 roku i Pithecus Étienne’a Geoffroya Saint-Hilaire’ego & Frédérica Cuviera z 1795 roku – zastały uznane za nieważne na mocy uprawnień Międzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej^[2].

Nazewnictwo

• Simia: łac. simia ‘małpa’^[33]. Gatunek typowy (Linneuszowska tautonimia): Simia sylvanus Linnaeus, 1758.
• Pithecus: gr. πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[34]. Gatunek typowy: Geoffroy Saint-Hillaire i Cuvier nie wyznaczyli gatunku typowego.
• Macaca (Macaco, Macacus): port. macaca, rodzaj żeński od macaco ‘małpa’; Palmer sugeruje, że nazwa ta pochodzi od zaadaptowanego przez Buffona w 1766 roku słowa Macaquo oznaczającego w Kongo makaka^[35].
• Inuus: w mitologii rzymskiej Inuus był bogiem opiekuńczym lasów i pól, utożsamianym z Panem^[36]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Inuus ecaudatus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 (= Simia sylvanus Linnaeus, 1758).
• Sylvanus: w mitologii rzymskiej Sylvanus lub Silvanus był bogiem lasu, utożsamianym z Panem^[37].
• Silenus: w mitologii greckiej Silenus (gr. Σειλήνος Seilēnos) był przywódcą satyrów^[38]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia silenus Linnaeus, 1758.
• Magotus: fr. Magot, stara nazwa małpy, zaadaptowana przez Buffona w 1766 roku^[39]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): „Les Magots” z Cuviera.
• Magus: gr. μαγος magos ‘kapłan, mędrzec perski, mag’^[39]. Gatunek typowy: Lesson wymienił dwa gatunki – Simia maura von Schreber, 1774 (nomen dubium) i Simia sylvanus Linnaeus, 1758 – z których gatunkiem typowym jest Simia sylvanus Linnaeus, 1758.
• Pithes: gr. πιθηξ pithex ‘małpa’^[40]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia sylvanus Linnaeus, 1758.
• Cynopithecus: gr. κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’; πιθηκος píithēkos ‘małpa’^[41]. Gatunek typowy: Cynocephalus niger Desmarest, 1822.
• Maimon: fr. nazwa Maimonet nadana przez Buffona w 1766 roku dla krótkoogoniastych małp^[39]. Gatunek typowy: Wagner wymienił kilka gatunków – Macaca arctoïdes I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1831, Macacus speciosus Murie, 1873 (= Macaca arctoides I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1831), Simia Nemestrina Linnaeus, 1766, Cynocephalus niger Desmarest, 1822, Simia silenus Linnaeus, 1758 i Simia erythraea von Schreber, 1797 (= Cercopithecus mulatta E.A.W. Zimmermann, 1780) – z których gatunkiem typowym jest Simia silenus Linnaeus, 1758.
• Ouanderou: fr. nazwa ouanderou nadana przez Buffona w 1766 roku makakowi lwiemu^[42]. Gatunek typowy: Simia silenus Linnaeus, 1758.
• Rhesus: w mitologii greckiej Rhesus (gr. Ῥησος Rhēsos) był księciem Troi^[43]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Simia rhesus Audebert, 1798 (= Cercopithecus mulatta E.A.W. Zimmermann, 1780).
• Salmacis: w mitologii greckiej Salmakis (gr. Σαλμακίς Salmakis) była najadą z jeziora w Karii (tj. słaba, zniewieściała osoba)^[44].
• Pithex: gr. πιθηξ pithex ‘małpa’^[40]. Gatunek typowy: Hodgson wymienił 2 gatunki – Macacus (Pithex) oinops Hodgson, 1840 (= Cercopithecus mulatta E.A.W. Zimmermann, 1780) i Macacus (Pithex) nipalensis Hodgson, 1840 (= Cercopithecus mulatta E.A.W. Zimmermann, 1780) – nie wyznaczjąc gatunku typowego.
• Lyssodes: gr. λυσσα lussa ‘wściekłość, furia’, od λυσσοω lussoō ‘wściekać się’; ειδος eidos ‘portret, twarz, gatunek, kształt, postać’, od ειδω eidō ‘być podobnym’^[45]. Gatunek typowy: Macacus arctoides I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1831.
• Nemestrinus: w mitologii rzymskiej Nemestrinus był bogiem gajów^[46]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia nemestrina Linnaeus, 1758.
• Vetulus: łac. vetulus ‘staruszek’, od vetus, veteris ‘stary, starożytny’; przyrostek zdrabniający -ulus^[47].
• Zati: nazwa Zati ze wschodnich Indii dla makaka czepkowego^[48]. Gatunek typowy: Reichenbach wymienił 4 gatunki – Macaca radiata É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812, Simia sinica Linnaeus, 1771, Zati Audebertii Reichenbach, 1862 (= Simia sinica Linnaeus, 1771) i Simia Cercopithecus sinicus pileatus Kerr, 1792 (nomen dubium) – z których gatunkiem typowym jest Macaca radiata É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812.
• Cynamolgus: gr. κυναμολγος kunamolgos ‘pies-dojarz’, od κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’; μολγος molgos ‘miech ze skóry, skóra’^[49]. Gatunek typowy (Linneuszowska tautonimia): Macacus irus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1826 (= Simia fascicularis Raffles, 1821).
• Gymnopyga: gr. γυμνος gumnos ‘nagi, goły’; πυγη pugē ‘zad’^[50]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Macacus inornatus J.E. Gray, 1866 (= Macacus maurus Schinz, 1825)
• Aulaxinuus: gr. αυλαξ aulax, αυλακος aulakos ‘bruzda’; rodzaj Innus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812^[51]. Gatunek typowy: †Aulaxinus florentinus Cocchi, 1872.
• Cynomacaca: rg. κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’; rodzaj Macaca Lacépède, 1799^[26]. Gatunek typowy: Papio ochreatus Ogilby, 1841.
• Szechuanopithecus: Syczuan, Chińska Republika Ludowa; πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[27]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Szechuanopithecus yangtzensis Yang & Liu, 1950 (= †Macacus anderssoni Schlosser, 1924).

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące gatunki^[52][32][29]:

Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[28]	Podgatunki[31][29][32]	Rozmieszczenie geograficzne[31][29][32]	Podstawowe wymiary[31][32][i]	Status IUCN[53]
	Macaca sylvanus	(Linnaeus, 1758)	makak berberyjski	gatunek monotypowy	góry w Maroku (Rif, Atlas Wysoki i Średni) i Algierii (Kabylia Wielka i Mała); historycznie w zachodniej Tunezji; introdukowany do Gibraltaru	DC: 56–63 cm DO: szczątkowy MC: 9,9–14,5 kg	EN
	Macaca silenus	(Linnaeus, 1758)	makak lwi	gatunek monotypowy	Indie (wzgórza Ghatów Zachodnich od Anshi Ghats na północy do wzgórz Kalakkad na południu (Karnataka, Kerala i Tamilnadu))	DC: 42–61 cm DO: 24–39 cm MC: 2–10 kg	EN
	Macaca leonina	(Blyth, 1863)	makak świńskoogonowy	gatunek monotypowy	północno-wschodnie Indie (na południe od rzeki Brahmaputra), wschodni Bangladesz, Mjanma (włącznie z archipelagiem Mergui), południowa Chińska Republika Ludowa (południowo-zachodni Junnan), Tajlandia (na południe od depresji Surat Thani/Krabi), Laos, Wietnam i Kambodża	DC: 40–59 cm DO: 16–25 cm MC: 4,4–9,1 kg	VU
	Macaca nemestrina	(Linnaeus, 1766)	makak orientalny	gatunek monotypowy	na południe od depresji Surat Thani/Krabi na Półwyspie Malajskim (włącznie z wyspami Penang, Tioman i Batan), Sumatra, Bangka i Borneo	DC: 43–74 cm DO: 13–25 cm MC: 5,4–13,6 kg	EN
	Macaca pagensis	(G.S. Miller, 1903)	makak brunatny	gatunek monotypowy	Indonezja (Wyspy Mentawai (Sipura, Północna i Południowa Pagai, wysepka Sinakak u wschodniego wybrzeża Pagai Południowego)	DC: 43–53 cm DO: 10–16 cm MC: 4,5–9 kg	CR
	Macaca siberu	Fuentes & M. Olson, 1995	makak nadwodny	gatunek monotypowy	Indonezja (Wyspy Mentawai (Siberut))	DC: 40–48 cm DO: 10–16 cm MC: 4,5–9 kg	EN
	Macaca nigra	(Desmarest, 1822)	makak czubaty	gatunek monotypowy	Indonezja (północne Celebes (wschodni kraniec północnej, półwyspowej części wyspy), wyspy Manado Tua i Talisei; introdukowany na Moluki (wyspa Bacan))	DC: 44–57 cm DO: 1,5–2,5 cm MC: 5,5–13 kg	CR
	Macaca nigrescens	(Temminck, 1849)	makak czarnawy	gatunek monotypowy	Indonezja (północne Celebes (na wschód od Gorontalo do rzeki Onggak Dumogar na północnej, półwyspowej części wyspy))	DC: 50–60 cm DO: około 2,5 cm MC: brak danych	VU
	Macaca hecki	(Matschie, 1901)	makak ciemny	gatunek monotypowy	Indonezja (północno-zachodnie Celebes (od przesmyku Palu na północny wschód do miejsca tuż na wschód od Gorontalo, na północnej, półwyspowej części wyspy))	DC: 50–68 cm DO: 2–3 cm MC: 7–10 kg	VU
	Macaca tonkeana	(A.B. Meyer, 1899)	makak sulaweski	gatunek monotypowy	Indonezja (środkowy Celebes (na południe do Latimojong, na południowy zachód do wyżyn zamieszkanych przez Toradżów, na południowy wschód do regionu jezior na południowo-wschodniej, półwyspowej części wyspy, na północny zachód do przesmyku) oraz Wyspy Togian))	DC: 50–68 cm DO: 3–7 cm MC: 8,6–12 kg	VU
	Macaca maura	(Schinz, 1825)	makak czarny	gatunek monotypowy	Indonezja (połiudniowo-zachodni Celebes (od Bontobahari do czubka południowo-zachodniej, półwyspowej części wyspy, na północ do depresji Tempe))	DC: 46–69 cm DO: 2–7 cm MC: 3,8–10 kg	EN
	Macaca ochreata	(Ogilby, 1841)	makak obuty	gatunek monotypowy	Indonezja (południowo-wschodni Celebes, przez cały południowo-wschodnią, półwyspową część wyspy, rozciągając się na północ od regionu jezior)	DC: 40–59 cm DO: 3–6 cm MC: 3–9 kg	VU
	Macaca brunnescens	(Matschie, 1901)	makak skromny	gatunek monotypowy	Indonezja (wyspa Muna (gdzie prawdopodobnie został wytępiony), wyspa Buton, być może Pulau Labuan, u wybrzeży południowego Celebes))	DC: 40–59 cm DO: 3–6 cm MC: 3–9 kg	VU
	Macaca arctoides	(I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1831)	makak niedźwiedzi	gatunek monotypowy	północno-wschodnie Indie, Bangladesz (być może wytępiony), półudniowo-środkowa Chińska Republika Ludowa, północna Mjanma, Tajlandia, Laos, Wietnam, Kambodża oraz północny Półwysep Malajski; introdukowany do Hongkongu	DC: 48–65 cm DO: 1,7–8 cm MC: 7,5–15,5 kg	VU
	Macaca fascicularis	(Raffles, 1821)	makak krabożerny	9 podgatunków	północny Bangladesz, południowa Mjanma, południowy Laos, południowy Wietnam, Kambodża, Tajlandia, półwyspowa część Tajlandii i Malezji oraz Filipiny; prawdopodobnie introdukowany na wyspy Penida i Timor	DC: 31–63 cm DO: 31–71 cm MC: 2,4–12 kg	EN
	Macaca mulatta	(E.A.W. Zimmermann, 1780)	makak królewski	gatunek monotypowy	Azja Południowa i Południowo-Wschodnia od około 36° N (Afganistan, Pakistan, Indie i Chińska Republika Ludowa) na południe do około 15° N (Indie, Tajlandia, Laos i Wietnam), a także Nepal, Bhutan, Mjanma i wyspa Hajnan	DC: 37–66 cm DO: 12,5–31 cm MC: 3–14,1 kg	LC
	Macaca fuscata	(Blyth, 1875)	makak japoński	2 podgatunki	Japonia (na południe od cieśniny Tsugaru (Honsiu, Sikoku, Kiusiu i oraz wyspy Kojima, Kashima, Awaji, Shōdoshima, Kinkasan i Yaku-shima)	DC: 47–65 cm DO: 8–9 cm MC: 4–18,4 kg	LC
	Macaca cyclopis	(Swinhoe, 1863)	makak tajwański	gatunek monotypowy	Tajwan (szerko rozpowszechniony we wshodnich górach)	DC: 42–65 cm DO: 35–50 cm MC: 5,5–18,5 kg	LC
	Macaca sinica	(Linnaeus, 1771)	makak rozczochrany	3 podgatunki	Sri Lanka (rozdrobniony zasięg na nizinach w strefach suchych i mokrych oraz na obszarach górskich)	DC: 40–53 cm DO: 46–62 cm MC: 2,3–8,4 kg	EN
	Macaca radiata	(É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812)	makak czepkowy	2 podgatunki	Indie (na południe od rzeki Tapti na północy, na południe od rzeki Kryszna na wschodzie; introdukowany na Maskarenach	DC: 34–60 cm DO: 48–69 cm MC: 2,9–11,6 kg	VU
	Macaca assamensis	(McClelland, 1840)	makak brodaty	2 podgatunki	Azja Południowa i Południowo-Wschodnia w Napalu (na wschód od Tipling), północno-wschodnie Indie, Bhutan, południowo-środkowa Chińska Republika Ludowa, północna i wschodnia Mjanma, północna i zachodnia Tajlandia, Laos i Wietnam; odrębny zapis na południowo-zachodnim wybrzeżu Bangladeszu	DC: 43–73 cm DO: 17–36 cm MC: 4,9–16,5 kg	NT
	Macaca munzala	Sinha, Datta, Madhusudan & Mishra, 2005	makak skalny	gatunek monotypowy	północno-wschodnie Indie (zachodni Arunachal Pradesh; niepotwierdzone zapisy z Mouling National Park w środkowym Arunachal Pradesh) i Bhutan; być może Tybet	DC:około 57 cm DO: około 26 cm MC: około 14 kg	EN
	Macaca selai	Ghosh, Thakur, Singh, Dutta, Sharma, Chandra & Banerjee, 2022		gatunek monotypowy	północno-wschodnie Indie (Arunachal Pradesh); być może Bhutan i Chińska Republika Ludowa[54]	DC: brak danych DO: 49–53 cm MC: brak danych[54]	NE
	Macaca leucogenys	Li Cheng, Zhao Chao & Fan Pengfei, 2015		gatunek monotypowy	południowo-wschodnia Chińska Republika Ludowa (północno-wschodni Tybet w powiecie Mêdog) i północno-wschodnie Indie (Arunachal Pradesh)	brak danych	EN
	Macaca thibetana	(Milne-Edwards, 1870)	makak tybetański	gatunek monotypowy	Chińska Republika Ludowa (zachodnia granica w Trzech Przełomyach Jangcy (zachodni i północno-zachodni Syczuan), południowa granica w Kuangsi)); obecność w północno-wschodnich Indiach niepewna	DC: 51–71 cm DO: 4–14 cm MC: 9–18,3 kg	NT

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  NT  – gatunek bliski zagrożenia,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony,  CR  – gatunek krytycznie zagrożony;  NE  – gatunki niepoddane jeszcze ocenie.

Opisano również gatunki wymarłe:

• Macaca anderssoni (Schlosser, 1924)^[55] (Azja; plejstocen)
• Macaca libyca (Stromer, 1920)^[56] (Afryka; miocen)
• Macaca majori (Azzaroli, 1946)^[57] (Europa; plejstocen)
• Macaca jiangchuanensis Pan Yuerong, Peng Yanzhang & Zhang Xingyong, 1992^[58] (Azja; plejstocen)
• Macaca palaeindica (Lydekker, 1884)^[59] (Azja; miocen–plejstocen)

Uwagi

1. Nazwa nieważna, odrzucana do celów nomenklatorycznych decyzją ICZN^[2].
2. Nowa nazwa dla Innus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812; młodszy homonim Sylvanus Rafinesque, 1815 (Cebidae).
3. Wariant pisownii Macaca Lacépède, 1799.
4. Niepoprawna późniejsza pisownia Macaca Lacépède, 1799.
5. Niepoprawna późniejsza pisownia Inuus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812.
6. Nowa nazwa dla Macaca Lacépède, 1799.
7. Młodszy homonim Nemestrinus Latreille, 1802 (Diptera).
8. Nowa nazwa dla Silenus Lesson, 1840 ponieważ Reichenbach uważał, że nazwa ta jest zajęta przez Silenus Latreille, 1834 (Coleoptera) (obie nazwy są młodszymi homonimami Silenus Goldfuss, 1820).
9. DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała