Płaskonos (zwyczajny)

Płaskonos zwyczajny^[3], płaskonos^[4] (Spatula clypeata) – gatunek średniej wielkości wędrownego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae). Mimo wielkiego zasięgu występowania nie wyróżnia się podgatunków^[5][6]. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Płaskonos zwyczajny

Spatula clypeata[1]
(Linnaeus, 1758)
Samiec
Samica
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	blaszkodziobe
Rodzina	kaczkowate
Podrodzina	kaczki
Plemię	Anatini
Rodzaj	Spatula
Gatunek	płaskonos zwyczajny
Synonimy
Anas clypeata Linnaeus, 1758
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
w sezonie lęgowym      występuje przez cały rok      przeloty      zimowiska      zalatuje (sezonowość niepewna)      introdukowany (sezonowość niepewna)

Płaskonos zwyczajny

Występowanie

Zasięg w Europie

     zasięg gniazdowania

     zasięg występowania przez cały rok

     zasięg zimowania

Zamieszkuje Eurazję poza północnymi skrajami i basenem Morza Śródziemnego oraz Amerykę Północną (Kanada, USA łącznie z Alaską). Przeloty w marcu – kwietniu i sierpniu – listopadzie. Zimuje w zachodniej i południowej Europie nad Morzem Śródziemnym, północnej, wschodniej i środkowej Afryce oraz na jej atlantyckich wybrzeżach, na Bliskim Wschodzie, w południowej, południowo-wschodniej i wschodniej Azji, w południowej części Ameryki Północnej, w Ameryce Środkowej oraz w północnej części Ameryki Południowej. Populacje zachodnioeuropejskie są osiadłe lub koczownicze.

W Polsce bardzo nielicznie, lokalnie nielicznie, gnieździ się na całym niżu^[7]. Największe skupiska występują w dolinie Biebrzy^[8]. Na przelotach średnio liczny; coraz częściej zimuje, zwłaszcza na zachodzie kraju^[7].

Morfologia

Samiec w locie

Cechy gatunku

Samiec większy od samicy, u obu płci charakterystyczny, silnie spłaszczony na końcu, szeroki, łyżkowaty dziób. W wielobarwnym ubarwieniu godowym samiec ma głowę i górną część szyi zielonoczarną z metalicznym połyskiem, dół szyi biały. Wierzch ciała ciemny z białym obramowaniem, spód i boki kasztanoworude z białą obwódką. Lusterko zielone, pokrywy skrzydłowe błękitne. W locie dobrze widoczna jasnoniebieska plama na skrzydłach. Jako jedyny w swojej rodzinie kaczor ma żółtą tęczówkę. Samica jasnobrązowa z ciemnym deseniem, białawym brzuchem, błękitnymi pokrywami skrzydłowymi i zielonym lusterkiem. Samiec poza okresem godowym i osobniki młodociane przypominają samicę, choć kaczory mają nieco jaśniejsze pióra.

Odgłosy samca słychać jako „guek guek”, a samica kwacze.

Wymiary średnie^[4][9][10]

długość ciała ok. 43–52 cm
długość skrzydła 20–26 cm
rozpiętość skrzydeł 69–85 cm
masa ciała ok. 410–850 g

Ekologia

Samica w czasie czyszczenia piór (Kolkata, Indie)

Biotop

Stawy, jeziora, zalane pola, mokradła i starorzecza lub zbiorniki na otwartej przestrzeni o gęsto zarośniętych manną, turzycami, trzciną i pałką brzegach. Zimą pojawia się także na wybrzeżach mórz. Ze względu na sposób żerowania szuka płytkich wód.

Toki

Wiosenne powroty w marcu i kwietniu odbywają się parami. W czasie toków późną jesienią kaczor zatacza koła wokół samicy, wyciągając do niej szyję.

Gniazdo

Na lądzie, dość daleko od wody, ukryte pod osłoną traw i turzyc. Buduje je samica. To mała jamka w ziemi wysłana popielatym puchem i materiałem roślinnym. Znaleźć tam można charakterystyczne pióra pokrywowe z białymi otoczkami i jasnymi plamami.

Jaja z kolekcji muzealnej

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w kwietniu–czerwcu 6 do 13 zielonkawych jaj o średnich wymiarach 55×37 mm i średniej masie 40 g.

Okres lęgowy

Jaja wysiadywane są przez okres 22 do 28 dni przez samicę. Po wykluciu matka prowadzi kaczęta na niegłęboką wodę, która obfituje w pokarm. Kaczor pomaga w wychowywaniu młodych tylko na początku. Potem w czerwcu oddala się i przechodzi pierzenie. Pisklęta są zagniazdownikami, usamodzielniają się po 40–45 dniach. W puchu mają ciemny grzbiet, żółtawy brzuch, ciemny pas przeciągnięty przez oko, idący od dzioba do policzków. U nasady skrzydeł 2 żółte plamy i jedna u nasady ogona. Po 6 tygodniach potrafią latać.

Pożywienie

Fito- i zooplankton zbierany przy dnie. Odcedza go z nadmiaru wody i błota, dzięki anatomicznie udoskonalonemu dziobowi z licznymi długimi blaszkami na krawędzi. Często żeruje nocą.

Status i ochrona

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody płaskonos nieprzerwanie od 1988 roku klasyfikowany jest jako gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji, według szacunków organizacji Wetlands International z 2015 roku, mieści się w przedziale 6,5–7,0 miliona osobników (czyli około 4,3–4,7 miliona osobników dorosłych). Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy, choć niektóre populacje rosną lub ich status nie jest znany^[2].

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej^[11]. Na Czerwonej liście ptaków Polski płaskonos sklasyfikowany został jako gatunek narażony (VU)^[8]. W latach 2013–2018 liczebność krajowej populacji lęgowej szacowano na 400–1000 par^[12], trend liczebności jest silnie spadkowy^[8].

Zobacz też

• ptaki Polski