Podskoczek duży

Podskoczek duży^[10] (Jaculus orientalis) – gatunek ssaka z podrodziny skoczków (Dipodinae) w obrębie rodziny skoczkowatych (Dipodidae). Występuje w Afryce Północnej i marginalnie w Azji Zachodniej^[11].

Podskoczek duży

Jaculus orientalis[1]
Erxleben, 1777[2]
Podskoczek duży w zoo w Pilźnie
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	gryzonie
Podrząd	Supramyomorpha
Infrarząd	myszokształtne
Nadrodzina	skoczkowce
Rodzina	skoczkowate
Podrodzina	skoczki
Rodzaj	podskoczek
Gatunek	podskoczek duży
Synonimy
Dipus abyssinicus F.A.A. Meyer, 1793[3] Dipus gerboa Olivier, 1800[4] Dipus locusta Illiger, 1815[5] Dipus bipes Lichtenstein, 1823[6] Dipus aegyptius Lichtenstein, 1827[7] Dipus mauritanicus Duvernoy, 1841[8]
Podgatunki
J. o. orientalis Erxleben, 1777 J. o. gerboa (Olivier, 1800) J. o. mauritanicus (Duvernoy, 1841)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[9]
najmniejszej troski

Systematyka

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1777 roku niemiecki przyrodnik Johann Christian Polycarp Erxleben nadając mu nazwę Jaculus orientalis^[2]. Holotyp pochodził z „gór oddzielających Egipt od Arabii”^[11][12].

Morfologicznie i genetycznie J. orientalis należy do podrodzaju Haltomys, siostrzanej grupy podrodzaju Jaculus. Rekonstrukcje molekularne pozwoliły uzyskać dwie rozbieżne allopatryczne linie genealogiczne w północnej Afryce: jedną w Maroku, Algierii, Tunezji i zachodniej Libii, a drugą we wschodniej Libii i Egipcie^[12]. Te dwie linie rozdzieliły się około 0,67 milionów lat temu^[12]. Populacje Półwyspu Synaj i Izraela nie były badane pod względem genetycznym^[12]. Skamieniałości tego zwierzęcia znaleziono w osadach z przełomu pliocenu i plejstocenu w Etiopii i Kenii^[11]. Opisanych zostało kilka podgatunków, których współcześnie się nie wyróżnia^[13]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają trzy podgatunki^[12].

Etymologia

• Jaculus: łac. iaculus „to, co jest rzucane, strzałka”, od iacio „rzucać”^[14].
• orientalis: łac. orientalis „wschodni, orientalny”, od oriens, orientis „wschód”^[15].
• gerboa: nowołac. jerboa „mały, pustynny gryzoń”, od arab. ‏يَرْبُوع‎ yarbūʿ „miąższ polędwicy”^[16][17].
• mauritanicus: łac. Mauritanicus mauretański, z Mauretanii, od Mauritania „Maroko”^[15].

Występowanie

Zasięg tego gatunku obejmuje pustynne i półpustynne obszary północnej Afryki (Maroko, Algieria, Tunezja, Libia i Egipt). Obszar występowania sięga do południowego Izraela, a dawniej żyły one w Arabii Saudyjskiej^[9][18]. W 2016 roku nie stwierdzono ich obecności na izraelskiej pustyni Negew, podejrzewa się, że mogły stamtąd zniknąć na skutek działalności ludzkiej^[19].

Zasięg występowania w zależności od podgatunku^[12]:

• J. orientalis orientalis – północno-wschodni Egipt (półwysep Synaj) i południowy Izrael (północna część pustyni Negew).
• J. orientalis gerboa – północno-wschodnia Libia i Egipt w Dolinie Nilu.
• J. orientalis mauritanicus – północno-wschodnie Maroko, północna Algieria, Tunezja i północno-zachodnia Libia.

Wygląd

Wypchany egzemplarz w Narodowym Muzeum Przyrody i Nauki w Tokio

Jest to średniej wielkości przedstawiciel skoczkowatych; osiąga średnio 120 mm (od 95 do 145 mm), z ogonem o długości średnio 193,5 mm (od 172 do 215 mm)^[20]. Długość ucha 18–25 mm, długość tylnej stopy 55–70 mm^[20]. Średnia masa ciała to 134 g (od 104 do 182 g)^[20]. Samice są nieco większe od samców^[20]. Wierzch ciała ma kolor piaskowy, pomarańczowobrązowy, bledszy na bokach. Włosy są szare u nasady i pomarańczowobrązowe wyżej, czasem mają czarny czubek. Spód ciała jest czysto biały. Tylne nogi, szczególnie zrośnięte kości śródstopia, są bardzo długie (51% długości ciała wraz z głową). Są one trójpalczaste; palce są pokryte od spodu białawą szczeciną, ułatwiającą ruch po piasku^[13][18]. Przednie kończyny są czterokrotnie krótsze od tylnych^[18]. Ogon jest bardzo długi, z dużą kitką długich włosów, czarnych u nasady i białych na końcu^[13][18]. Stojący gryzoń wykorzystuje wygięty ogon dla równowagi i do podparcia ciała^[18]. Z wyglądu jest bardzo podobny do podskoczka egipskiego, który jest jednak zauważalnie mniejszy. Podobna alaktaga czteropalczasta (Allactaga tetradactyla) również jest mniejsza, ma dłuższe uszy, cztery palce u tylnych nóg i jest rzadziej spotykana^[13].

Tryb życia

Zamieszkują mokradła słone porośnięte przez solirody, górujące nad nimi wapienne zbocza, wydmy nadmorskie, ogrody, łąki, gaje oliwne i stare pola jęczmienia. Są spotykane w górach Atlasu do 1500 m n.p.m. Preferują mniej suche tereny niż podskoczek egipski (Jaculus jaculus), choć w niektórych obszarach gatunki te są sympatryczne^[13].

Podskoczek duży prowadzi nocny, naziemny tryb życia. Porusza się na dwa sposoby: podskakuje na dwóch nogach, stawianych niesymetrycznie bądź skacze odbijając się jednocześnie dwiema nogami, co ułatwia pokonywanie przeszkód^[13]. Uciekający przed zagrożeniem podskoczek potrafi skakać na odległość 1,5–3 metrów i na metr wysoko; ucieczka jest jego jedyną metodą obrony^[18].

Zwierzę to kopie w ziemi nory głębokie na 0,75–1,75 metra i długie na 1–2,5 m, zakończone komorą gniazdową wyłożoną włosami wielbłąda, kawałkami roślin i tkanin. Niektóre nory mają komorę magazynową. Często występuje też boczny tunel ewakuacyjny. Wejścia do zajętych nor są blokowane z użyciem piasku, zapewne dla uniknięcia węży i napływu gorącego powietrza^[13][18]. W dzień gryzonie śpią lub czuwają przykucnięte. Nocną aktywność rozpoczynają od kąpieli w piasku, każdej nocy czyszczą też futro przednimi łapkami i zębami. W przypadku śmierci gospodarza jego norę może zająć inny osobnik tego gatunku, albo inny pustynny gryzoń^[18].

Podskoczki duże są towarzyskie, rzadko spotykane samotnie i bawią się ze sobą^[13][18]. Sypiając w grupie układają się jedne na drugich, aby ograniczyć ucieczkę ciepła w zimnych miesiącach. Beduini informowali badaczy, że w niektóre noce podskoczki zbierają się w dużych norach i bawią wspólnie^[18].

Pożywienie

Podskoczki duże są roślinożerne, jedzą kiełki roślin, korzenie sukulentów i ziarno jęczmienia. W norach znajdowane były też daktyle^[13]. Przyczyniają się do rozprzestrzeniania niektórych roślin, roznosząc ich nasiona. Mogą obyć się przez długi czas bez dostępu do wody, pozyskując ją z jedzonych roślin. Prawdopodobnie piją tak jak inne podskoczki, zanurzając przednie kończyny i spijając wodę z nich^[18]. Rzadko wydalają skoncentrowany mocz, choć gospodarka wodna organizmu jest mniej wydajna niż u podskoczków egipskich^[13].

Rozmnażanie

Podskoczki duże w Egipcie rozmnażają się zimą (listopad–luty) i latem, rzadziej na wiosnę^[13]. Niewiele wiadomo o ich zwyczajach rozrodczych. Prawdopodobnie są poligyniczne. Ciąża trwa około 40 dni^[18]. Porody stwierdzono w lutym, kwietniu i na początku lipca. W Algierii w miocie rodzi się od 3 do 7 młodych, a w Egipcie od 2 do 5^[13]. Noworodki są całkowicie zależne od matki; nie wiadomo, czy ojciec ma jakiś udział w opiece. Kończyny nowo narodzonych młodych są równej długości; po czterech tygodniach młode umieją poruszać się na czterech nogach, a w wieku około 47 dni stają się dwunożne, jak dorosłe zwierzęta. Przypuszcza się, że matka uczy je poruszania się i sztuki przetrwania. Nie wiadomo, jak długo żyją dzikie osobniki, ale urodzone w niewoli młode schwytanej samicy, żyły ponad sześć lat^[18].

Hibernacja

Gryzonie te nie mają toreb policzkowych i generalnie nie magazynują pokarmu. Beduini zauważali, że podskoczki znikają w zimowych miesiącach, kiedy dostępność pokarmu jest mała, a temperatury niskie^[18]. Zimą na wybrzeżu Morza Śródziemnego i wysokich płaskowyżach temperatura powietrza może spadać poniżej zera stopni Celsjusza, ale w norach podskoczków utrzymuje się około 10 °C. W Maroku stwierdzono, że osobniki wyjęte z nor były w stanie hibernacji: ich temperatura ciała spadła do 10–11 °C, a oddychanie było spazmatyczne. W 17 °C zwierzątko zaczynało drżeć i wybudzało się stopniowo, osiągając normalną temperaturę ciała (37,0 °C^[18]) w ciągu czterech godzin^[13].

Populacja i zagrożenia

Podskoczki duże zamieszkują duży obszar, są dość pospolite i umieją zaadaptować się do terenów przekształconych przez ludzką działalność^[9]. Polują na nie m.in. sowy, węże, lisy piaskowe i fenki^[18]. Pasożytuje na nich dziesięć gatunków pcheł^[13], roztocze i wszy^[18]. Liczebność populacji jest generalnie stabilna^[9], silnie zależy od dostępności pokarmu^[13]. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody uznaje go za gatunek najmniejszej troski^[9].

Znaczenie dla człowieka

Symbol 7. brytyjskiej dywizji pancernej

Beduińscy farmerzy uznają je za szkodniki, gdyż gryzonie te żerują na polach jęczmienia i zjadają niektóre warzywa^[9][18]. Polują też na podskoczki duże dla ich mięsa i czasem dla futra, używanego do wykańczania ubrań. Polowanie odbywa się przez zalewanie nor wodą, co zmusza gryzonie do ucieczki, rozkopywanie nor lub zastawianie pułapek u ich wyjścia. Złapane podskoczki bywają sprzedawane jako zwierzęta domowe, ze względu na łagodne usposobienie^[18]. Tym niemniej wymagają one dużej przestrzeni do życia, są ostrożne i skryte; rzadko gryzą, ale potrafią mocno kopnąć^[21].

Podczas walk II wojny światowej w Afryce 7. brytyjska dywizja pancerna zyskała przydomek „szczurów pustyni” (ang. Desert Rats), pochodzący od tego właśnie zwierzęcia^[13].