Sarkopenia

Sarkopenia (sarcopaenia z grec. σάρξ „sárx” ciało, mięśnie; πενῐ́ᾱ „penia” utrata, ubóstwo) – związany z wiekiem zespół charakteryzujący się utratą masy mięśniowej i funkcji mięśni szkieletowych^[1]. Choroba ta najczęściej diagnozowana jest u osób starszych, jednak może występować w przypadku innych chorób niezwiązanych z wiekiem^[1]. Sarkopenia jest skorelowana z niepełnosprawnością ruchową, niską jakością życia i przedwczesną śmiercią^[1]. Pierwszymi objawami jest spadek siły i pogorszenie sprawności fizycznej. Termin sarkopenia został zaproponowany w 1988 roku przez doktora Irwina Rosenberga^[2].

Utrata masy mięśniowej związana z wiekiem.

sarcopaenia
Kobieta w wieku podeszłym cierpiąca na osłabienie mięśni
Klasyfikacje
ICD-10	M62.84 Age-related sarcopenia

Praktycznym kryterium rozpoznania sarkopenii jest^[3]:

• niska masa mięśniowa
• niska siła mięśniowa (dynapenia^[4])
• niska sprawność fizyczna

Epidemiologia

Sarkopenia diagnozowana jest przede wszystkim u osób starszych. Rozpowszechnienie sarkopenii w grupie 60-70 lat szacuje się od 5 do 13%, a w grupie osób powyżej 80 roku życia od 11 do 50%^[1]. Częstość przypadków sarkopenii rośnie u osób w trakcie leczenia, przebywających w domach opieki i samotnych.

Sarkopenia jest szczególnie widoczna w przypadku zmiany przekroju największego i najsilniejszego zespołu mięśni w ciele człowieka - mięśni uda.

Od 3 dekady życia następuje widoczny spadek masy mięśniowej^[5], pierwsze objawy spadku masy mięśniowej postępujące w sposób lawinowy mogą pojawić się już w 4 dekadzie życia, prowadząc do utraty nawet 50% masy mięśniowej do 8 dekady życia^[6]. Biorąc pod uwagę, ze mięśnie w szczytowym momencie mogą stanowić 60% masy ciała^[6] i zarazem zapasów białka w ciele^[1], patologiczne zmiany związane z tą ważną metabolicznie tkanką mają poważne konsekwencje dla zdrowia w każdym wieku.

Przyczyny i czynniki ryzyka sarkopenii

Mechanizm rozwoju sarkopenii jest wieloczynnikowy i nie do końca poznany.

• brak aktywności lub mała aktywność fizyczna prowadzi do: oporności anabolicznej (ang. anabolic resistance) włókien mięśniowych typu II, insulinooporności, rozwoju ogólnoustrojowego stanu zapalnego, redukcji komórek pomocniczych (satelitarnych) włókien mięśniowych^[7] oraz spadku gęstości naczyń włosowatych^[8][3]. Stan nieważkości – najbardziej podatne na zanik są włókna mięśniowe typu I (zanik z nieużywania).

• wiek – wraz z wiekiem zanikają komórki rogów przednich rdzenia kręgowego i włókna gałęzi brzusznych nerwów rdzeniowych (utrata motoneuronów), zachodzi przebudowa i zwyrodnienie złączy nerwowo-mięśniowych, także utrata włókien mięśniowych oraz ich atrofia^[3].
• niewystarczająca podaż kalorii w diecie związana z m.in. złą sytuacją materialną, izolacją społeczną, występowaniem chorób, wielolekowością
• niedobór w diecie białka dobrej jakości^[9][10]. Minimalna podaż białka w diecie to 1,2 g/kg masy ciała/doba
• ryzykowne samodzielne próby ograniczenia masy ciała u osób starszych. Idealne BMI u osób po 65 roku życia powinno zawierać się w zakresie 22 - 27 BMI kg/m²^[11]
• choroby przewodu pokarmowego (zwłaszcza zespoły złego wchłaniania) i niedożywienie
• stres oksydacyjny^[12]
• przewlekłe choroby zapalne, np. reumatoidalne zapalenie stawów
• insulinooporność^[1]
• wzrost udziału tkanki tłuszczowej w procentowym składzie ciała^[10]
• spadek poziom testosteronu^[3], hiperkortyzolemia, zmniejszenie wydzielania hormonu wzrostu i IGF-1, nadczynność tarczycy
• wzrost poziomu kortyzolu i cytokin prozapalnych^[13]
• płeć żeńska^[13]
• rasa – kaukaska, azjatycka i Latynosi^[13]
• choroby wyniszczające^[10], np. AIDS^[14], ciężka niewydolność narządowa
• leki^[10] – glikokortykosteroidy, niektóre antybiotyki, środki przeciwretrowirusowe, digoksyna, morfina, fluoksetyna, polipragmazja
• uzależnienia od stymulantów (alkohol, narkotyki, nikotynizm)
• osłabieniem funkcji poznawczych^[15], otępienie^[15].
• niedobory składników odżywczych w diecie m.in. witaminy D^[11], kwasów omega-3^[11], antyoksydantów jak karotenoidy^[11], witamina C^[11], witamina E^[11], selen^[11], cynk, magnez, wapń. Nie ma pewnych dowodów na ochronne działanie syntetycznych antyoksydantów dlatego odżywianie powinno być racjonalne, a dieta obfitować w naturalne źródła antyoksydantów, polifenoli^[11].
• uwarunkowania genetyczne

Skutki sarkopenii

• obniżenie jakości życia, subiektywne uczucie zmęczenia, wolny chód - jeden z kryteriów rozpoznania
• główny objaw zespołu słabości
• niezamierzona utrata masy ciała (wyjątek stanowi otyłość sarkopeniczna)
• zwiększona liczba upadków zwłaszcza w przypadku osłabienia mięśni nóg^[16]

• niepełnosprawność, brak samodzielności w wykonywaniu codziennych czynności
• zwiększona śmiertelność - utrata masy mięśniowej, a zwłaszcza siły mięśniowej jest istotnym czynnikiem ryzyka zgonu w średnim i podeszłym wieku.
• większe ryzyko infekcji, zwłaszcza w przypadku zakażeń szpitalnych
• rozwój insulinooporności^[1], mięśnie są największym „receptorem” insulinowym w organizmie
• zwiększone ryzyko cukrzycy typu 2
• zwiększony rozwój stanów zapalnych
• rozwinięcie otyłości sarkopenicznej, otłuszczenie mięśni (marmurkowatość^[17])^[6]
• osteoporoza^[18][10][13]
• osłabienie przepony może zwiększyć ryzyko przepukliny roztworu przełykowego^[10]
• utrata masy mięśniowej wpływa na zaburzenie termoregulacji, przy zakażeniu może dojść do utraty reakcji obronnej organizmu w postaci gorączki^[19][20].

Profilaktyka i leczenie

Celem leczenia jest poprawa siły mięśniowej i zapobieganie powikłaniom.

1. kinezyterapia – ćwiczenia oporowe oraz połączenie ćwiczeń oporowych w programach multimdalnych z aerobowymi – jedyna udokumentowana, skuteczna terapia zespołu sarkopenicznego^[1][5][18].

   

   Ćwiczenia izometryczne mięśni w wodzie – hydroterapia.

2. suplementacja białkowa – rola wspomagająca
   • regularna suplementacja aminokwasów egzogennych rozgałęzionych BCAA i spożywanie pokarmów bogatych w te aminokwasy, zwłaszcza leucyny^[21][22][23], wpływa korzystnie m.in. na stymulację biosyntezy białek mięśni szkieletowych^[1].
   • minimalna podaż białka na poziomie 1,2 g/kg masy ciała/doba^[8].
   • 20 do 40 g białka przed, w trakcie lub po treningu powinno wpłynąć na stymulację syntezy białek^[3]. Preferowane są źródła zawierające dużo leucyny^[24] np. białka serwatki, białka mleczne^[25].
   • białko nie powinno być zjadana wraz z tłuszczami i węglowodanami (dieta rozdzielna)^[26], ponieważ rzekomo nie uzyska się odpowiedniego efektu stymulującego syntezę białek mięśniowych^[18].
   • dieta wysokotłuszczowa jest niekorzystna dla chorych^[18].
3. suplementacja innych składników odżywczych, adaptogenów i środków ergogenicznych (podnoszących wydolność) – rola wspomagająca
   • witamina D szczególnie istotna u osób po 65 roku życia, unikających słońca, o ciemnej karnacji, mających problemy utrudniające trawienie i wchłanianie oraz zdrowotne wpływające na metabolizm tej witaminy^[27].
   • kwasy omega-3
   • kreatyna^[28]
   • HMB (metabolit leucyny)^[29]
4. leczenie farmakologiczne – rola wspomagająca
   • leczenie przyczynowe – np. właściwa kontrola chorób zapalnych, leczenie zaburzeń endokrynologicznych, unikanie polipragmazji.
   • u mężczyzn z hipogonadyzmem leczenie testosteronem jest skuteczną metodą na zachowanie masy mięśniowej, jednak następstwo długotrwałego stosowania egzogennego testosteronu na zdrowie nie są znane.
   • DHEA, hormon wzrostu, miostatyna – znaczenie niejednoznaczne lub wątpliwe.
5. fizykoterapia (elektrostymulacja, magnetoterapia, masaż klasyczny, wibracja całego ciała (ang. Whole body vibration) - nowa obiecująca metoda wzmacniania mięśni^[30])^[18] – rola wspomagająca
6. Metody eksperymentalne i alternatywne
   • badania na myszach wykazały, że usunięcie starzejących się komórek^[31] lub krótkotrwała indukcja czynników Yamanaka^[32] aktywująca komórki macierzyste może opóźniać lub odwracać starzenie się organizmu i mięśni szkieletowych.
   • umiarkowana restrykcja kaloryczna, przy jednoczesnym niedopuszczeniu do niedożywienia wpływa korzystnie za zachowanie masy mięśniowej^[33].

Kryteria rozpoznania, podział

W roku 2010 Europejska Grupa Robocza ds. Sarkopenii (ang. The European Working Group on Sarcopenia in Older People - EWGSOP), zaproponowała kryteria rozpoznania sarkopenii^[1].

Rozpoznanie sarkopenii wymaga obiektywnego potwierdzenia obniżenia wskaźników masy mięśniowej i siły mięśni lub sprawności fizycznej.

1. Badanie masy mięśniowej metodą absorpcjometrii dwóch wiązek promieni rentgenowskich o różnych energiach (DEXA) lub metodą bioimpedancji elektrycznej (BIA).
2. Ocena siły mięśniowej – dynamometr do oceny siły uścisku ręki. Ocena sprawności fizycznej – np. test "wstań i idź na czas" (timed get-up-and-go, TGUG).

Podział sarkopenii^[34]

1. Pierwotna – utrata masy i siły mięśniowej związana z wiekiem
2. Wtórna – obniżenie masy mięśni, utrata sprawności fizycznej w wyniku innych czynników niż tylko starzenie się organizmu

Etapy sarkopenii

• I. presarkopenia — izolowane zmniejszenie masy mięśni szkieletowych;
• II. sarkopenia właściwa — utrata masy mięśniowej w połączeniu z osłabieniem mięśni lub spadkiem sprawności fizycznej;
• III. ciężka postać sarkopenii — u chorego występują 3 składowe: spadek masy i siły mięśniowej oraz obniżenie sprawności ruchowej.

Otyłość sarkopeniczna

Otyłość sarkopeniczna jest współwystępowaniem otyłości i sarkopenii^[35][1]. Do powstania otyłości sarkopenicznej dochodzi w wyniku szybkiej utraty masy tkanki mięśniowej, podczas gdy masa tkanki tłuszczowej ulega zachowaniu lub nawet zwiększeniu. Objawem otyłości sarkopenicznej jest wyraźny spadek siły^[1][36]. Sarkopenia jest związana z pogorszeniem jakości życia, większym ryzykiem chorób współistniejących oraz większą śmiertelnością^[1]. Wykazano, że otyłość sarkopeniczna jest związana z większą śmiertelnością, chorobami narządu krążenia^[37], niepełnosprawnością, cukrzycą, marskością wątroby, PCOS, zwiększoną częstością powikłań okołooperacyjnych^[38].

Z uwagi na trudności w leczeniu następstw otyłości sarkopenicznej istotna jest profilaktyka skupiona przede wszystkim na utrzymaniu urozmaiconej aktywności fizycznej oraz wystarczającej podaży białka w diecie. Do czynników ryzyka otyłości sarkopenicznej należą m.in^[1].:

• nadmierne spożycie energii
• brak aktywności fizycznej
• stany zapalne o niskim natężeniu
• insulinooporność

Zobacz też

• kacheksja