Varanus

Varanus – rodzaj jaszczurek z rodziny waranowatych (Varanidae). Należą do niego największe żyjące obecnie jaszczurki – przedstawiciele niektórych gatunków mogą osiągać ponad 3 m długości. Największym przedstawicielem rodzaju była megalania (Varanus priscus), początkowo zaklasyfikowana przez Richarda Owena do odrębnego rodzaju Megalania. Nowsze badania bardzo mocno wspierają jednak hipotezę o przynależności megalanii do Varanus – jej najbliższym znanym krewnym jest waran z Komodo^[19].

Varanus[1]
Merrem, 1820[2]
Waran z Komodo (V. komodoensis)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	zauropsydy
Podgromada	diapsydy
Nadrząd	lepidozaury
Rząd	łuskonośne
Rodzina	waranowate
Rodzaj	Varanus
Typ nomenklatoryczny
Lacerta varia White, 1790
Synonimy Monitor M.H.C. Lichtenstein, 1818[3] Dracaena J.E. Gray, 1827[4] Hydrosaurus Wagler, 1830[5] Agalmatosaurus Fitzinger, 1843[6] Cylindrurus Fitzinger, 1843[6] Pachysaurus Fitzinger, 1843[7] Pantherosaurus Fitzinger, 1843[6] Psammoscopus Fitzinger, 1843[7] Rhinoptyon Fitzinger, 1843[7] Regenia J.E. Gray, 1845[8] Megalania Owen, 1859[9] Placovaranus Féjeváry, 1927[10] Dendrovaranus Mertens, 1942[11] Indovaranus Mertens, 1942[12] Tectovaranus Mertens, 1942[13] Iberovaranus Hoffstetter, 1969[14][15] Worrellisaurus Wells & Wellington, 1983[16] Aspetosaurus Wells & Wellington, 1985[17] Titanzius Wells & Wellington, 1985[18]
Gatunki
91 gatunków (88 żyjących i 3 wymarłe) – zobacz opis w tekście

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Afryce, Azji, Australii i Oceanii^[20][21].

Systematyka

Etymologia

• Monitor: łac. monitor „upominający, przestrzegający”^[22]. Gatunek typowy: Lacerta nilotica Linnaeus, 1766; młodszy homonim Monitor Blainville, 1816 (Teiidae).
• Varanus: fr. varan „waran”, od arab. ‏ورن/ورل‎ waral lub waran „waran”^[23].
• Psammosaurus: gr. ψαμμος psammos „piasek”^[24]; σαυρος sauros „jaszczurka”^[25]. Gatunek typowy: Tupinambis griseus Daudin, 1803.
• Dracaena: łac. dracaena „smoczyca, wężyca”, od gr. δρακαινα drakaina „smoczyca, wężyca”^[26]. Gatunek typowy: Lacerta dracaena Linnaeus, 1766 (= Tupinambis bengalensis Daudin, 1802).
• Hydrosaurus: gr. ὑδρο- hudro- „wodny-”, od ὑδωρ hudōr, ὑδατος hudatos „woda”^[27]; σαυρος sauros „jaszczurka”^[25]. Gatunek typowy: Tupinambis bivittatus Kuhl, 1820 (= Stellio salvator Laurenti, 1768); młodszy homonim Hydrosaurus Kaup, 1828 (Agamidae).
• Polydaedalus: gr. πολυδαιδαλος poludaidalos „artystycznie wykonany”, od πολυ polu „bardzo”; δαιδαλος daidalos „kunsztownie, misternie”^[5]. Gatunek typowy: Lacerta capensis Sparrman, 1783 (= Lacerta nilotica Linnaeus, 1766).
• Empagusia: etymologia niejasna, Gray nie wyjaśnił znaczenia nazwy rodzajowej^[28]. Gatunek typowy: Monitor flavescens Hardwicke & J.E. Gray, 1827.
• Odatria: etymologia niejasna, Gray nie wyjaśnił znaczenia nazwy rodzajowej^[29]. Gatunek typowy: Odatria punctata J.E. Gray, 1838 (= Monitor tristis Schlegel, 1839).
• Agalmatosaurus: gr. αγαλμα agalma, αγαλματος agalmatos „ozdoba”^[30]; σαυρος sauros „jaszczurka”^[25]. Gatunek typowy: Varanus timoriensis A.M.C. Duméril & Bibron, 1836 (= Monitor timorensis J.E. Gray, 1831).
• Cylindrurus: gr. κυλινδρος kulindros „cylinder, walec”^[31]; ουρα oura „ogon”^[32]. Gatunek typowy: Odatria punctata J.E. Gray, 1838 (= Monitor tristis Schlegel, 1839).
• Euprepiosaurus: gr. ευπρεπεια euprepeia „okazałość, wspaniałość”^[33]; σαυρος sauros „jaszczurka”^[25]. Gatunek typowy: Monitor chlorostigma J.E. Gray, 1831.
• Pachysaurus: gr. παχυς pakhus „tłusty, gruby”^[34]; σαυρος sauros „jaszczurka”^[25]. Gatunek typowy: Tupinambis albigularis Daudin, 1802.
• Pantherosaurus: gr. πανθηρ panther „pantera, lampart”^[35]; σαυρος sauros „jaszczurka”^[25]. Gatunek typowy: Hydrosaurus gouldii J.E. Gray, 1838.
• Psammoscopus: gr. ψαμμος psammos „piasek”^[24]; σκοπος skopos „strażnik, nadzorca”, od σκοπεω skopeō „obserwować”^[36]. Gatunek typowy: Varanus picquotii A.M.C. Duméril & Bibron, 1836 (= Monitor flavescens Hardwicke & J.E. Gray, 1827).
• Rhinoptyon: gr. ῥις rhis, ῥινος rhinos „nos, pysk”^[37]; πτυον ptuon „wiejadło, wachlarz”, od πτυσσω ptussō „sfałdować, złożyć”^[38]. Gatunek typowy: Varanus ocellatus Heyden, 1830 (= Lacerta exanthematicus Bosc, 1792).
• Regenia: etymologia niejasna, Gray nie wyjaśnił znaczenia nazwy rodzajowej^[8]. Gatunek typowy: Tupinambis albigularis Daudin, 1802.
• Megalania: gr. μεγας megas, μεγαλη megalē „wielki”; ηλαινω ēlainō „błąkać się, wędrować”^[9]. Gatunek typowy: †Magelania prisca Owen, 1859.
• Placovaranus: gr. πλαξ plax, πλακος plakos „płaska powierzchnia, płyta”^[39]; rodzaj Varanus Merrem, 1820. Gatunek typowy: Varanus komodoensis Ouwens, 1912.
• Dendrovaranus: gr. δενδρον dendron „drzewo”^[40]; rodzaj Varanus Merrem, 1820. Gatunek typowy: Uaranus rudicollis J.E. Gray, 1845.
• Indovaranus: Indie; rodzaj Varanus Merrem, 1820. Gatunek typowy: Tupinambis bengalensis Daudin, 1802.
• Tectovaranus: łac. tectus „ukryty”, od tegere „ukryć”^[41]; rodzaj Varanus Merrem, 1820. Gatunek typowy: Monitor dumerilii Schlegel, 1839.
• Philippinosaurus: Filipiny (ang. Philippines); gr. σαυρος sauros „jaszczurka”^[42]. Gatunek typowy: Varanus grayi Boulenger, 1885 (= Varanus olivaceus Hallowell, 1857).
• Papuasaurus: Papua, terytorium australijskie (obecnie Papua-Nowa Gwinea); gr. σαυρος sauros „jaszczurka”^[43]. Gatunek typowy: Monitor salvadorii Peters & Doria, 1878.
• Iberovaranus: łac. Iberia „Hiszpania”; rodzaj Varanus Merrem, 1820. Gatunek typowy: †Iberovaranus catalaunicus Hoffstetter, 1969.
• Worrellisaurus: Eric Worrell (1924–1987), australijski herpetolog; gr. σαυρος sauros „jaszczurka”^[16]. Gatunek typowy: Varanus acanthurus Boulenger, 1885.
• Aspetosaurus: gr. ασπετος aspetos „niewypowiedzinie wielki”; σαυρος sauros „jaszczurka”^[17]. Gatunek typowy: Varanus spenceri Lucas & Frost, 1903.
• Titanzius: w mitologii greckiej Tytani (gr. Τιτανος Titanos, łac. Titani), w mitologii greckiej zbiorcze określenie synów Uranosa i Gai, w aluzji do brutalnej siły i wielkich rozmiarów warana wielkiego^[18]. Gatunek typowy: Hydrosaurus giganteus J.E. Gray, 1845.
• Soterosaurus: gr. σωτηρ sōtēr, σωτηρος sōtēros „obserwator”; σαυρος sauros „jaszczurka”^[44]. Gatunek typowy: Stellio salvator Laurenti, 1768.
• Varaneades: rodzaj Varanus Merrem, 1820; w mitologii greckiej Neady (gr. Νηαδες Nēades) były bestiami z wyspy Samos w Grecji^[45]. Gatunek typowy: †Varanus (Varaneades) amnhophilis Conrad, Balcarcel & Mehling, 2012.
• Hapturosaurus: gr. ἁπτειν haptein „chwycić, dotknąć”; ουρα oura „ogon”; σαυρος sauros „jaszczurka”^[46]. Gatunek typowy: Monitor prasinus Schlegel, 1839.
• Solomonsaurus: Wyspy Salomona (ang. Solomon Islands); gr. σαυρος sauros „jaszczurka”^[47]. Gatunek typowy: Varanus spinulosus Mertens, 1941.

Podział systematyczny

Klasyfikacja rodzaju Varanus według Böhmego (2003)^[48] oraz Kocha, Auliyi i Zieglera (2010)^[49], z późniejszymi zmianami^[20]:

• Podrodzaj: Varanus Merrem, 1820^[2]
  • Varanus giganteus (J.E. Gray, 1845) – waran wielki^[50]
    • Grupa gatunkowa V. gouldii
      • Varanus gouldii (J.E. Gray, 1838) – waran Goulda^[50]
      • Varanus komodoensis Ouwens, 1912 – waran z Komodo^[50]
      • Varanus mertensi Glauert, 1951 – waran wodny^[51]
      • Varanus panoptes Storr, 1980
      • Varanus priscus (Owen, 1859) – megalania^[19] – takson wymarły
      • Varanus rosenbergi Mertens, 1957
      • Varanus sparnus Doughty, Kealley, Fitch & Donnellan, 2014
      • Varanus spenceri Lucas & Frost, 1903
      • Varanus varius (White, 1790) – waran kolorowy^[52]
• Podrodzaj: Empagusia J.E. Gray, 1838^[28]
  • Grupa gatunkowa V. bengalensis
    • Varanus bengalensis Daudin, 1802 – waran bengalski
    • Varanus dumerilii Schlegel, 1839
    • Varanus flavescens (Hardwicke & J.E. Gray, 1827) – waran żółtawy
    • Varanus nebulosus (J.E. Gray, 1831)
    • Varanus rudicollis (J.E. Gray, 1845) – waran szorstkoszyi^[50]
• Podrodzaj: Euprepiosaurus Fitzinger, 1843^[6]
  • Varanus bennetti^[53] Weijola, Vahtera, Koch, Schmitz & Kraus, 2020
  • Varanus caerulivirens Ziegler, Böhme & Philipp, 1999
  • Varanus chlorostigma (Gray, 1831)
  • Varanus colei^[54] Böhme, Jacobs, Koppetsch & Schmitz, 2019
  • Varanus doreanus (Meyer, 1874)
  • Varanus douarrha^[55] (Lesson, 1830)
  • Varanus finschi Böhme, Horn & Ziegler, 1994
  • Varanus indicus (Daudin, 1802) – waran indyjski^[52]
  • Varanus jobiensis Ahl, 1932
  • Varanus juxtindicus Böhme, Philipp & Ziegler, 2002
  • Varanus lirungensis Koch, Arida, Schmitz, Böhme & Ziegler, 2009
  • Varanus louisiadensis Weijola & Kraus, 2023
  • Varanus melinus Böhme & Ziegler, 1997
  • Varanus obor^[56] Weijola & Sweet, 2010
  • Varanus rainerguentheri Ziegler, Böhme & Schmitz, 2007
  • Varanus semotus^[57] Weijola, Donnellan & Lindqvist, 2016
  • Varanus tanimbar Weijola & Kraus, 2023
  • Varanus tsukamotoi^[53] (Kishida, 1929)
  • Varanus yuwonoi Harvey & Barker, 1998
  • Varanus zugorum Böhme & Ziegler, 2005
• Podrodzaj: Hapturosaurus Bucklitsch, Böhme & Koch, 2016^[46]
  • Varanus beccarii (Doria, 1874)
  • Varanus boehmei Jacobs, 2003
  • Varanus bogerti Mertens, 1950
  • Varanus keithhornei Wells & Wellington, 1985
  • Varanus kordensis (Meyer, 1874)
  • Varanus macraei Böhme & Jacobs, 2001 – waran błękitny
  • Varanus prasinus (Schlegel, 1839) – waran szmaragdowozielony^[50]
  • Varanus reisingeri^[58] Eidenmüller & Wicker, 2005
  • Varanus telenesetes Sprackland, 1991
• Podrodzaj: Odatria J.E. Gray, 1838^[29]
  • Grupa gatunkowa V. acanthurus
    • Varanus acanthurus Boulenger, 1885 – waran kolczastoogonowy^[50]
    • Varanus brevicauda Boulenger, 1898 – waran karłowaty^[52]
    • Varanus bushi Aplin, Fitch & King, 2006
    • Varanus caudolineatus Boulenger, 1885
    • Varanus citrinus Pavón-Vázquez, Esquerré, Fitch, Maryan, Doughty, Donnellan & Keogh, 2022
    • Varanus eremius Lucas & Frost, 1895
    • Varanus gilleni Lucas & Frost, 1895 – waran akacjowy^[50]
    • Varanus glauerti Mertens, 1957 – waran Glauerta
    • Varanus glebopalma Mitchell, 1955
    • Varanus hamersleyensis^[59] Maryan, Oliver, Fitch & O’Connell, 2014
    • Varanus insulanicus Mertens, 1958
    • Varanus kingorum Storr, 1980
    • Varanus mitchelli Mertens, 1958
    • Varanus ocreatus Storr, 1980
    • Varanus pilbarensis Storr, 1980
    • Varanus primordius Mertens, 1942
    • Varanus semiremex Peters, 1869
    • Varanus storri Mertens, 1966 – waran mały^[51]
  • Grupa gatunkowa V. timorensis
    • Varanus auffenbergi Sprackland, 1999
    • Varanus scalaris Mertens, 1941
    • Varanus similis Mertens, 1958
    • Varanus timorensis (J.E. Gray, 1831) – waran timorski^[51]
    • Varanus tristis Schlegel, 1839
• Podrodzaj: Papusaurus Mertens, 1962^[43]
  • Varanus salvadorii (Peters & Doria, 1878) – waran papuaski^[50]
• Podrodzaj: Philippinosaurus Mertens, 1959^[42]
  • Varanus bitatawa^[60] Welton, Siler, Bennett, Diesmos, Duya, Dugay, Rico, Van Weerd & Brown, 2010
  • Varanus mabitang Gaulke & Curio, 2001
  • Varanus olivaceus Hallowell, 1857 – waran Graya^[50]
• Podrodzaj: Polydaedalus Wagler, 1830^[5]
  • Grupa gatunkowa V. exanthematicus
    • Varanus albigularis Daudin, 1802 – waran białogardły
    • Varanus exanthematicus (Bosc, 1792) – waran stepowy^[52]
    • Varanus yemenensis Böhme, Joger & Schätti, 1989
  • Grupa gatunkowa V. niloticus
    • Varanus niloticus (Linnaeus, 1766) – waran nilowy^[50]
• Podrodzaj: Psammosaurus Fitzinger, 1826^[61]
  • Varanus caspius (Eichwald, 1831)
  • Varanus griseus (Daudin, 1803) – waran szary^[50]
  • Varanus nesterovi Böhme, Ehrlich, Milto, Orlov & Scholz, 2015
• Podrodzaj: Solomonsaurus Bucklitsch, Böhme & Koch, 2016^[47]
  • Varanus spinulosus Mertens, 1941
• Podrodzaj: Soterosaurus Ziegler & Böhme, 1997^[44]
  • Varanus bangonorum^[62] Welton, Travers, Siler & Brown, 2014
  • Varanus cumingi Martin, 1839
  • Varanus dalubhasa^[62] Welton, Travers, Siler & Brown, 2014
  • Varanus marmoratus (Wiegmann, 1834)
  • Varanus nuchalis (Günther, 1872)
  • Varanus palawanensis Koch, Gaulke & Böhme, 2010
  • Varanus rasmusseni Koch, Gaulke & Böhme, 2010
  • Varanus salvator (Laurenti, 1768) – waran paskowany^[52]
  • Varanus samarensis Koch, Gaulke & Böhme, 2010
  • Varanus togianus (Peters, 1872)
• Podrodzaj niepewny
  • Varanus rusingensis^[45] Clos, 1995 – takson wymarły
• Podrodzaj: Varaneades Conrad, Balcarcel & Mehling, 2012^[45]
  • Varanus amnhophilis^[45] Weithofer, 1888 – takson wymarły