Widlica (roślina)

Widlica (Hyphaene Gaertn.) – rodzaj roślin z rodziny arekowatych, czyli palm (Arecaceae). Obejmuje 8 gatunków^[6][7][4], przy czym w niektórych ujęciach klasyfikowano tu dawniej 28 lub nawet 41 gatunków^[8]. Rośliny te występują w większości na obszarach suchych niemal w całej Afryce (z wyjątkiem jej północno-zachodnich krańców), na Madagaskarze, wzdłuż wybrzeży Półwyspu Arabskiego i zachodniej części Półwyspu Indyjskiego^[6][9], sięgając na wschodzie po Sri Lankę^[7][6] (na tę wyspę palmy te prawdopodobnie introdukowano z Afryki^[4]). W Indiach rośnie tylko jeden gatunek – H. dichotoma^[4].

Widlica

Widlica tebańska
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	arekowce
Rodzina	arekowate
Rodzaj	widlica
Nazwa systematyczna
Hyphaene J. Gaertner Fruct. 1: 28. Dec 1788[3]
Typ nomenklatoryczny
H. coriacea J. Gaertner[3]
Synonimy
Chamaeriphes Dillenius ex O. Kuntze[3][4] Cucifera Delile Doma Poir. Douma Poir.[5][4]

Hyphaene petersiana

Owoce Hyphaene coriacea

Widlice zasiedlają obszary pustynne^[4] i sawanny^[10], przy czym zwykle rosną w miejscach o stosunkowo wysokim poziomie wód – w dolinach rzeki i strumieni, w wadi i oazach^[11][12]. H. compressa sięga do 1400 m n.p.m. Jeden gatunek – H. guineensis – rośnie wyjątkowo w lasach deszczowych^[12]. Kwiaty tych palm zapylane są przez pszczoły, a owoce i nasiona rozprzestrzeniane są przez pawiany, słonie i inne zwierzęta^[7][12]. Współcześnie znaczący wpływ na występowanie tych roślin ma człowiek^[12].

Wszystkie gatunki są wszechstronnie wykorzystywane przez człowieka jako rośliny jadalne, ozdobne, lecznicze, dostarczające włókien i liści do wyplatania oraz drewna^{[7][12][8][11]}.

Morfologia

Owoc Hyphaene petersiana

Pokrój

Palmy osiągające różne rozmiary – od niewielkich, o pniach nie wyrastających nazbyt ponad poziom ziemi, po okazałe^[4], osiągające co najmniej 18 metrów wysokości^[13]. Pień zwykle rozgałęziony jest dychotomicznie^[9], czasem kilkukrotnie^[4], rzadziej jest nierozgałęziony^[9]. Pnie wyrastają pojedynczo lub w kępach, u niektórych gatunków są pękate. U młodszych roślin pień w całości okryty jest nasadami obumarłych liści^[4][12], z wiekiem pień się oczyszcza i pokryty jest tylko lekko wystającymi pierścieniami blizn liściowych^[12].

Liście

Liczne, okazałe, tworzące luźną koronę^[4]. Wachlarzowate (dłoniastozłożone), z blaszką rozdzielającą się do 1/3 promienia na pojedynczo złamane i rozwidlone na końcach odcinki^[9], często srebrzystą^[12]. U nasady blaszki, na jej górnej powierzchni (doosiowej) znajduje się wyrostek – hastula (często asymetryczny^[12]), od spodu go brak^[9]. Ogonek liściowy silnie kolczasty^[9][12], tęgi, z nasadą otwartą i omszoną^[12].

Kwiaty

Palmy jednopienne – na tych samych osobnikach rozwijają się podobne do siebie kwiatostany męskie i żeńskie wyrastające między liśćmi^[4] (te męskie są nieco słabiej rozgałęzione i tęższe^[12]). Kwiaty męskie rozwijają się w kwiatostanach rozgałęziających się do odcinków dwurzędowych, wspartych podsadkami, końcowe odcinki dość grube, zebrane po 1–6, pokryte podsadkami w kątach których znajdują się zagłębienia z trzema kwiatami^[4][12]. Kwiaty te otoczone są licznymi włoskami i rozwijają się kolejno (tj. kwitną pojedynczo). Trzy listki zewnętrznego okółka okwiatu są kapturkowate i błoniaste. Listki wewnętrznego okółka podobnej wielkości, kreskowane, też kapturkowate^[12]. Pręcików jest 6, ich nitki u nasady są rozszerzone i tam też zrośnięte. Prątnicznków jest 6–9, są one trójdzielne i drobne^[9][12]. Kwiatostany żeńskie na końcach rozgałęzień mają 1–3 odcinki. W kątach przysadek rozwijają się pojedyncze kwiaty słupkowe na gęsto owłosionych szypułkach, wydłużających się w różnym stopniu w czasie owocowania. Listki okwiatu w obu okółkach podobne, zaokrąglone, wewnętrzne, na końcach z ząbkami. Zawierają prątniczki drobne, z pustymi pylnikami oraz kulistawą zalążnię rozwijającą się z trzech owocolistków^[12].

Owoce

Zmiennego kształtu i często asymetryczne pestkowce, rozwijające się zwykle z jednej komory zalążni (rzadziej dwóch lub trzech i wówczas owoc dwu- lub trójdzielny). Egzokarp gładki, brązowy. Mezokarp włóknisty i suchy, ale aromatyczny i słodki. Endokarp (pestka) twardy, otaczający nasiono^[12]. Owoce osiągają duże rozmiary – u widlicy tebańskiej do 10 cm długości i 2 cm średnicy^[8], u H. dichotoma do 7 cm długości i 6 cm średnicy^[4].

Systematyka

Rodzaj klasyfikowany jest jako jeden z kilku do podplemienia Hyphaeninae Becc. (1924) zaliczanego do plemienia Corypheae Mart (1837) i podrodziny Coryphoideae Griff. (1844) w obrębie arekowatych Arecaceae^[9]. W innych ujęciach (Dransfield i in. 2005) Hyphaeninae klasyfikowane są do plemienia Borasseae^[4][5].

Rodzaj został potwierdzony jako takson monofiletyczny i jest siostrzany względem rodzaju Medemia Württemb. ex H. Wendl.^[12]

Wykaz gatunków^[6]

• Hyphaene compressa H.Wendl.
• Hyphaene coriacea Gaertn.
• Hyphaene dichotoma (D.White bis ex Nimmo) Furtado
• Hyphaene guineensis Schumach. & Thonn.
• Hyphaene macrosperma H.Wendl.
• Hyphaene petersiana Klotzsch ex Mart.
• Hyphaene reptans Becc.
• Hyphaene thebaica (L.) Mart. – widlica tebańska, palma dum^[11]

Zastosowanie

Widlice są sadzone jako palmy ozdobne^[7][11], ale też wykorzystywane są wszechstronnie użytkowo. Włóknista owocnia jest jadalna, zwłaszcza w młodych, dopiero dojrzewających owocach^[12]. Przynajmniej w przypadku widlicy tebańskiej w smaku przypomina piernik, stąd rośliny te zwane bywają „piernikowymi palmami” (ang. gingerbread palms)^[7][11]. Owoce tego gatunku spożywane były w Starożytnym Egipcie^[8], zresztą charakterystyczne z powodu rozwidlonych pni palmy przedstawiano także na reliefach, a ich owoce ofiarowywano zmarłym^[11]. Pokrojone w plastry owoce mogą być długo przechowywane, a zmielone służą jako dodatek do wyrobu wypieków i do innych potraw^[11]. Kiełkujące nasiona spożywa się w sałatkach^[11]. Wierzchołki palm wycina się (co skutkuje uśmierceniem pędu) i wykorzystuje do wyrobu wina palmowego^[12].

Po dojrzeniu owoców z pestek pozyskuje się bardzo twarde, białe bielmo stanowiące roślinny substytut kości słoniowej (wyrabia się z nich np. guziki, biżuterię i amulety^[11])^[7].

Liście używane są do wyplatania mat i dostarczają włókien, z których wyplata się sznury^[7][12][11] i zgrzebne tkaniny^[11]. Z włókien pozyskiwanych z korzeni sporządza się sieci rybackie^[11]. Wykorzystuje się także drewno tych palm, a wszelkie opadające z nich części używane są jako opał^[7][12]. Wyrabia się z nich także papier^[7].

Leczniczo wykorzystywane są zwłaszcza korzenie, z których tworzy się leki stosowane w przypadku schistosomatozy. Suszonym owocom przypisywane jest działanie moczopędne i regulujące ciśnienie krwi^[11].