Ugarski Palatin

Ugarski Palatin (latinski: palatinus regni Hungariae) bio je plemić visokog ranga u Kraljevini Ugarskoj čiji je položaj i služba postojala do 19. vijek. Od 15.do 19. vijek palatin je bio - vicekralj, drugi čovjek kraljevine.

Za ostale upotrebe, v. Palatin (razvrstavanje).

Palatin Nádor
Nadvojvoda Stephan od Austrije (István nádor) Nadvojvoda Stephan od Austrije (István nádor)

Karakteristike i historija

Institucija palatina razvila se u Kraljevini Ugarskoj nakon 10. vijeka, iz dvorskog palatina kraljevog službenika zaduženog za funkcioniranje dvora.^[1] Od 10. vijeka nadalje palatin je i predstavnik monarha na sudu i župan u nekoliko županija.

Tokom 12. i 13. vijeka palatini su dobijali sve direktnije i šire sudske funkcije, među ostalim i sudovanje po županijama (do 15. vijeka). Kraljevskim dekretom iz 1485 (sumnjive autentičnosti) definirirani su prerogativi palatina;

• on je bio regent u slučaju da je prijestolonasljednik maloljetan ili u periodu interregnuma;
• vrhovni sudac u svim sporovima između kralj a i njegovih podanika
• komandant vojske i vicekralj (prorex), monarhov zamjenik (locumtenens).^[2]

Važnost palatina porasla je za vladavine Žigmunda Luksemburškog (1387.- 1437.), jer je on često boravio izvan kraljevine, pa je za to vrijeme on bio kraljev regent.^[3]

Ugarski parlament donio je zakone 1455. i 1456., kojim je palatinu garantiran položaj kraljevog predstavnika. Tako da je palatin od 15. vijeka bio monarhov - guverner, njegova uloga je ojačana nakon 1526.^[1] Od kad su Osmanlije zauzele dobar dio Ugarske palatini su se iz Budima preselili u sigurniji Beč i još dalji Prag.^[1]

Većina prerogativa ugarskog palatina ispočetka se nije protezala na hrvatske zemlje, gdje je sličnu funkciju imao ban, ali je od 1439. ugarski palatin sudio i hrvatskim plemićima ukoliko se radilo o interesima krune.^[2]

Palatina je birao Ugarski parlament (čitaj Dijeta), a potvrđivao kralj^[1] na doživotni mandat.^[2]

Palatin je predsjedao Ugarskim namjesničkim vijećem i Ugarskim parlamentom.^[1] Od vremena Habsburgovaca (15. vijek) razvila se praksa da palatin ima pravo darivati feude, ali uz određena ograničenja: smio je dati domenu od najviše 32 kmetska selišta i to samo plemićima te je jednu te istu ličnost smio darovati samo jednom.^[1]

Domene koje je palatin smio darovati nisu bila pod stvarnom vlašću kraljevske riznice, već se radilo o dobrima koja su po pravu pripadala kruni. Palatin je imao i svog zamjenika - vicepalatina, koji je stolovao u Pešti.^[1]

Od kad su Habsburgzi polovicom 15. vijeka postali ugarski kraljevi, vremenom se ustalio običaj da njihove nadvojvode postanu - palatini u Ugarskoj. To je trajalo sve do Mađarske revolucije 1848. kad se Metternichov sistem urušio.^[4]

Nakon 1848. funkcija palatina bila je simbolična, a 1918. je konačno ukinuta.^[2]