Zuonosia

Zuonosia (kutoka Kiingereza: zoonosis, zoonotic desease) ni ugonjwa wa kuambukiza wenye asili ya mnyama unaosababisha ugonjwa wa binadamu.

Magonjwa ya zuonosia huenea kwa njia ya bakteria, virusi, fungi au vimelea^[1].

Magonjwa hayo hutokea mara nyingi. Imekadidiriwa kuwa mnamo asilimia 60 za magonjwa ya kuambukiza yote ni ya zuonosia, yaani maambukizo hupitia wanyama au wadudu.^[2]

Njia za maambukizi

Maambukizi hutokea kiasili hasa kwa njia mbili

• mnyama mgonjwa anapitisha kiambukizi moja kwa moja hadi binadamu (mfano: kichaa cha mbwa kinapitishwa pale ambako virusi vyake vinaingia mwilini mwa binadamu, kwa kawaida mtu aking'atwa na mbwa mgonjwa).

• kupitia vekta (vector):
  • kiambukizi kutoka mnyama mgonjwa kinahamia mnyama mwingine asiyegonjeka lakini anapitisha kiambukizi kwa binadamu (mfano: bakteria za tauni huambukiza panya; kutoka kwa panya mgonjwa huingia pia katika viroboto wanavyonyonya damu yao. Viroboto hao hawana tatizo na bakteria lakini wananyonya pia damu ya binadamu. Kwenye hatua hiyo kiambukizi kinapitishwa kwa binadamu na kusababisha tauni kwake.
  • viambukizi vingine huishi ndani ya mnyama bila kusababisha ugonjwa kwake. Vimelea aina ya plasmodium vinavyosababisha malaria huishi ndani ya mbu za jenasi anopheles. Wakati wa kumdunga mtu mbu anapitisha kwa binadamu vimelea hivyo ambavyo vinasababisha homa ya malaria.

Magonjwa mbalimbali ya zuonosia

Magonjwa yanayosababishwa na chakula

Magonjwa mengi yanayotokana na chakula ni magonjwa ya zuonosia. Hapo mwanadamu anagonjeka kutokana na kula kitu ambacho kilitoka kwa mnyama mgonjwa.

Viambukizi vya kawaida ambavyo husababisha magonjwa kupitia chakula ni bakteria wa salmonella, campylobacter, na escherichia coli (E. coli). Mayai, samaki, nyama ya kuku, na maziwa vinaweza kubeba bakteria hao na kusababisha magonjwa yanayotokana na chakula, kama usumisho wa chakula, kwa wanadamu. ^{[3] [4]}

Magonjwa ya zuonosia yanayoambukizwa kupitia chakula ni pamoja na:

Ugonjwa	Pathojeni (kiambukizi)
Bruselosisi	bakteria ya brucella
Kipindupindu	bakteria ya kipindupindu
ugonjwa wa Creutzfeldt-Jakob	prioni
listeriosisi	bakteria ya Listeria
toksoplasmosisi	vimelea vya toxoplasma gondii

Mara nyingi, watu wanaweza kuzuia maabukizi kupitia chakula kwa kukipika kwa muda wa kutosha na hivyo kuua bakteria au vimelea vilivyomo. ^[5]

Maambukizi ya moja kwa moja

Yafuatayo ni mifano ya magonjwa ya zuonosia ambayo wanadamu wanaweza kuambukizwa moja kwa moja kutoka kwa wanyama wagonjwa walio hai.

Ugonjwa	Pathojeni (kiambukizi)
kimeta (anthrax)	bakteria ya bacillus anthracis
homa ya mafua (influenza)	virusi vya influenza A
homa ya Lassa	virusi vya lassa
kichaa cha mbwa	virusi vya rabies
toksoplasmosisi	vimelea vya toxoplasma gondii
kifua kikuu	bakteria ya mycobacterium bovis

Magonjwa ya zuonosia yanayoambuiza kupitia vekta

Ugonjwa	Pathojeni	Kimelewa (mwenyeji)	Vekta
ugonjwa wa malale	vimelea vya trypanosoma brucei rhodesiense	Wanyama mwitu na wa kufugwa mbaimbali	mbung'o
tauni (bubonic plague)	bakteria ya yersinia pestis	panya, rodentia	viroboto[6]
homa ya dengi	virusi vya dengue (flavi)	binadamu na nyani	mbu wa aedes [7]
borrelosia (borreliosis, Lyme desease)	bakteria ya borrellia	mamalia na ndege	papasi[8]
malaria	vimelea vya plasmodium	binadamu	mbu, hasa anopheles[9]
homa ya Naili magharibi (West Nile fever)	virusi vya Naili magharibi (West Nile virus)	hasa ndege	mbu[10]

Magonjwa mapya kutokana na virusi badilifu

Kuna virusi mbalimbali ambavyo kwa kawaida vinapatikana kwa wanyama vinavyoweza kubadili tabia kadhaa na kupata uwezo wa kuathiri binadamu.

Mabadiliko ya aina hiyo yametazamwa hasa kwa virusi vya influenza^[11] vya ndege, nguruwe na farasi, halafu kwa virusi vya corona^[12].

Wakati virusi vya wanyama vinapata uwezo wa kusambaa kutoka mtu hadi mtu, vinaweza kuathiri watu wengi kwa sababu ni "virusi vipya". Maana mwili hupambana na virusi kwa uwezo wa mfumo wa kingamaradhi (immune system) unaochungulia virusi na kutoa zindikomwili (antibodi) zenye uwezo wa kuzuia virusi. Mfumo wa kingamaradhi hukumbuka mashambulio ya miaka ya nyuma, lakini virusi vipya ni changamoto kwa mfumo huo. Kama virusi vipya kutoka mnyama fulani ni tofauti sana na vyote vilivyotangulia uwezo wake wa kusababisha hatari kali ya afya ni mkubwa. Hapa kuna uwezekano wa mlipuko wa maambukizi (epidemia, hata pandemia) jinsi ilivyotokea kwenye tauni ya karne za kati, na influenza ya 1918.