Daigdig
pangatlong planeta mula sa Araw From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Daigdíg ang ikatlong planeta mula sa Araw at ang natatanging astronomikong bagay na may buhay. Dahil ito sa pagkakaroon nito ng tubig sa ibabaw nito, na natatangi sa Sistemang Solar. Halos lahat ng katubigan ng Daigdig ay nasa mga karagatan nito, na kumakatawan sa tinatayang 70.8% ng kabuuang lawak ng ibabaw nito. Lupa ang natitirang 29.2% ng ibabaw nito, na makikita naman bilang mga kontinente. Malaking bahagi ng lupa sa Daigdig ang mahalumigmig at nababalutan ng mga halaman, habang yelo naman ang parehong rehiyong polar nito, na siyang humahawak sa malaking porsyento ng lahat ng tubig sa planeta. Taglay ng ibabaw ng Daigdig ang mga tektonikong plato na mabagal na gumagalaw, na dahilan upang magkaroon ang planeta ng mga kabundukan, bulkan, at lindol. Gawa sa likido ang panlabas na kaibuturan nito, na siyang gumagawa sa magnetospera nito na nagsisilbing pananggalang nito laban sa karamihan ng mga mapaminsalang hanging solar at kosmikong radyasyon.
 | Ang artikulong ito, pahina, o bahagi nito ay kasalukuyang nasa gitna ng pagpapalawig o malawakang pagbabago. Maaari ka ring tumulong sa pagsasagawa ng mga pagbabago. Pakisilip ang mga nakaraang pagbabago kung gusto mong makipag-usap sa user na naglagay nito rito. Maaari itong tanggalin kung walang naganap na mga pagbabago sa mga susunod na araw matapos itong ipaskil dito. Maliban kung walang mga pagbabago, hindi dapat ito burahin. |
.svg){kind=link}
.svg){kind=link}
May dinamikong atmospera ang Daigdig, na responsable sa pagpapanatili sa mga kondisyon para maging posible ang buhay sa planeta at nagsisilbi ring proteksyon nito laban sa mga bulalakaw at radyasyong UV. Naglalaman ito ng malaking bahagdan ng oksiheno at nitroheno. Meron ding singaw sa loob nito, na siyang gumagawa sa mga ulap na bumabalot sa malaking bahagi ng planeta. Isa itong greenhouse gas na gumagawa sa mga kondisyon upang manatili ang tubig sa ibabaw nito sa pamamagitan ng pagkuha ng enerhiyang mula sa Araw. Napapanatili ng prosesong ito ang kasalukuyang karaniwang temperatura sa ibabaw na 14.76 °C (58.57 °F), temperatura kung saan nasa anyong likido ang tubig sa ilalim ng karaniwang presyur ng atmospera. Magkaiba ang natatanggap na sinag ng Araw sa mga rehiyon ng Daigdig, pinakamataas sa rehiyon ng ekwador at pinakamababa sa magkabilang polo nito. Ito ang nagdidikta sa daloy ng hangin at tubig sa buong planeta, na nagreresulta sa isang pandaigdigang sistema ng klima na may iba't-ibang rehiyon ng klima, gayundin sa samu't saring klase ng panahon kagaya ng pag-ulan, na nagpapaikot naman sa mga mahahalagang elemento kagaya ng karbon at nitroheno sa iba't-ibang panig nito.
Sinusukat ang Daigdig bilang isang ellipsoid na may tinatayang sirkumperensiya na 40,000 kilometro (25,000 mi). Daigdig ang pinakamakapal na planeta sa Sistemang Solar; sa apat na planetang lupa ng sistema, Daigdig ang pinakamalaki. Umiikot ang Daigdig sa sariling aksis nito sa loob ng 23 oras at 56 minuto kada araw. Nasa 1 AU (o 8 sinag-minuto) ang layo nito sa Araw, na nililibot nito sa loob ng 365.25 araw. Bahagyang nakatagilid ang aksis ng Daigdig kumpara sa lapag ng ligiran nito sa Araw, na dahilan upang magkaroon ang planeta ng mga kapanahunan (season). May isang likas na satelayt ang Daigdig, ang Buwan, na lumilibot sa planeta sa layong 384,400 kilometro (238,900 mi) at may laking nasa sang-apat ng Daigdig. Tinutulungan ng Buwan na mapanatili nang maayos ang aksis ng Daigdig, na nagreresulta sa pagkakaroon ng mga kati (tide) at ang unti-unting pagbagal ng pag-ikot ng Daigdig. Dahil sa hila ng grabidad ng Daigdig, naka-tidal lock ang Buwan sa planeta kaya makikita lamang sa ibabaw ng Daigdig ang isang bahagi nito na tinatawag na "harap" nito.
Kagaya ng karamihan ng mga bagay sa Sistemang Solar, nabuo ang Daigdig tinatayang 4.5 bilyong taon ang nakaraan mula sa pagsasanib ng gas at alikabok mula sa maagang kasaysayan ng sistema. Nabuo ang mga karagatan nito pagkatapos ng isang bilyong taon, na humantong kalaunan sa pag-usbong ng buhay. Binago ng mga buhay na nilalang ang mga likas na proseso ng planeta na nagresulta sa mabilis na pagkalat ng oksiheno sa atmospera nito dalawang bilyong taon ang nakaraan. Umusbong naman ang mga tao sa kontinente ng Aprika tinatayang 300,000 taon ang nakaraan at mabilis na kumalat sa lahat ng kontinente. Tulad ng ibang mga buhay na nilalang, nakadepende ang mga tao sa biospera ng Daigdig, ngunit unti-unting nagiging malaki ang epekto nila sa kalikasan ng planeta. Kasalukuyang hindi masusustento ang epekto ng sangkatauhan sa biospera at klima ng Daigdig, na delikado para sa kabuhayan ng mga tao gayundin sa ibang mga nilalang, at nagreresulta sa mga malawakang pagkalipol ng buhay.
Remove ads
Etimolohiya
Nagmula ang salitang daigdig sa wikang Gitnang Pilipinong *daləgdəg ("kulog"), na nagmula naman sa wikang Proto-Austronesyo *dəʀdəʀ ("kulog"). Ayon sa isang diksiyonaryo na nilimbag noong 1835, nagmula ito mula sa pinaikling sandaigdigan, na orihinal na tumutukoy noon sa "lugar kung saan maririnig ang kulog", mula sa paniniwala ng mga Pilipino noon na naririnig sa buong mundo ang kulog. Ginamit rin ito noon upang tumukoy sa uniberso. Ilan sa mga nilistang kasingkahulugan ang sanlibutan at sansinukob, na ngayo'y mas tumutukoy sa Ariwanas at uniberso.[22]
Sinusulat ang daigdig sa malaking titik kung tumutukoy ito sa planeta; sa maliit na titik, tumutukoy naman ito sa konsepto katulad ng salitang mundo, na ginagamit ding kasingkahulugan nito sa karaniwang diskurso.[23] Nagmula ito sa wikang Kastila at sumailalim sa proseso ng paglipat ng diin nang hiniram sa wikang Tagalog, mula sa dulo papunta sa ikalawa sa dulo, na kalimitan sa Tagalog. Mula ito sa wikang Latin na mundus,[24] na nagmula naman sa wikang Etrusko o di kaya'y sa wikang Proto-Indo-Europeo.[25]
Remove ads
Likas na kasaysayan
Pagbuo
Napetsahan ang pinakamatandang materyal sa Sistemang Solar noong 4.5682+0.0002
−0.0004 Ga (bilyong taon).[26] Pagsapit ng 4.54±0.04 Ga, nabuo ang maagang Daigdig, kasabay ng ibang mga bagay sa Sistemang Solar.[27] Nabubuo ang mga planeta sa pamamagitan ng pamamahagi ng isang nebulang solar ng kaulapang molekular dahil sa pagbagsak ng grabidad, na nagresulta sa mabilis na pag-ikot at pagpatag kalaunan upang maging isang diskong sirkumstelar, kung saan naman nabubuo ang mga planeta. Naglalaman ang mga nebula ng gas, piraso ng yelo, at alikabok. Ayon sa teoryang nebular, nabubuo ang mga planetesimal sa pamamagitan ng akresyon (pamumuo), kung saan nabuo ang Daigdig sa ganitong proseso sa loob ng tinatayang 70 hanggang 100 milyong taon.[28]
Samantala, di hamak na mas bata ang Buwan kesa sa Daigdig, na tinatayang nasa 4.5 Ga o mas bata pa ang edad.[29] Ayon sa nangungunang teorya ukol sa pagbuo nito, nabuo ito sa pamamagitan ng akresyon ng mga materyal na nagmula sa salpukan ng Daigdig sa isang planetang singlaki ng Marte at 10% ng masa ng Daigdig, na pinangalanang Theia.[30] Lubhang mapaminsala ang salpukang ito, ngunit bumalik din kalaunan sa Daigdig dahil sa paghila ng grabidad ang ilan sa masang tumilapon.[31] Mula naman noong 4.0 hanggang 3.8 Ga naganap ang Huling Malawakang Pambobomba, kung saan binago ng sandamakmak na mga pagtama ng asteroyd ang ibabaw ng Daigdig gayundin sa Buwan.[32]
Pagkatapos mabuo
Nabuo ang atmospera ng Daigdig mula sa mga gawain ng mga bulkan gayundin sa paglalabas ng gas.[33] Nakondensado ang mga singaw-tubig mula sa mga ito papunta sa mga karagatan, na pinarami naman sa tulong ng tubig at yelo mula sa mga asteroyd, protoplaneta, at kometa.[34] Ipinagpapalagay na may sapat na tubig sa Daigdig upang mapuno ang mga karagatan matapos nitong mabuo.[35] Sa modelong ito, napigilan ng mga greenhouse gas sa atmospera ang pagyeyelo ng mga karagatan noong nasa 70% lamang ng kasalukuyang liwanag ang bagong buong Araw.[36] Pagsapit ng 3.5 Ga, nabuo naman na ang magnetikong sakop ng Daigdig, na tumutulong sa pagpigil sa pagkasira ng atmospera dahil sa mga hanging solar.[37]
Nang nagsimulang lumamig ang tunaw na kaibuturan nito, nabuo ang pinakaunang solidong ibabaw ng Daigdig, na ipinagpapalagay na mafic. Unang nabuo naman ang pinakaunang kontinental na ibabaw ng planeta, na felsic naman, mula sa bahagyang pagtunaw ng mafic na ibabaw nito.[38] Dahil sa pagkakaroon ng mineral na sirkon mula sa panahong Hadiko sa mga batong sedimentaryo na mula naman sa Eoarkeo, ipinagpapalagay naman may felsic na ibabaw na ang Daigdig noon pang 4.4 Ga, o 140 milyong taon pagkatapos mabuo ito.[39] Kasalukuyang may dalawang modelo na nagpapaliwanag kung paanong dumami ang noo'y napakakonting kontinental na ibabaw:[40]
- relatibong tuloy-tuloy na pagdami hanggang sa kasalukuyan, na suportado ng radiometrikong pagpepetsa sa kontinental na ibabaw sa buong Daigdig,[41]
- mabilis na pagdami noong panahong Arkeo, na bumubuo sa malaking bahagdan ng lahat ng kontinental na ibabaw sa Daigdig sa kasalukuyan,[42][43] na suportado naman ng mga isotopong patunay mula sa hapniyo sa sirkon at neodimyo sa mga batong sedimentaryo.
Maaaring maipagsama ang dalawang modelo at mga patunay sa mga ito dahil sa malawakang pagreresiklo ng mga materyal sa kontinental na ibabaw, lalo na sa maagang kasaysayan ng planeta.[44]
Nabubuo ang mga bagong kontinental na ibabaw dahil sa mga tektonikong plato, isang proseso na resulta ng tuloy-tuloy na pagkawala ng init sa looban ng Daigdig. Sa loob ng daan-daang milyong taon, nagsama-sama kalaunan ang mga kontinental na ibabaw dahil sa mga puwersang tektoniko upang bumuo ng mga superkontinente nang ilang beses sa kasaysayan, na nagkawatak-watak din kalaunan. Noong tinatayang 750 Ma (milyong taon), nagsimulang mawatak ang superkontinente ng Rhodinia, isa sa mga pinakaunang superkontinente. Nagsama-sama muli ang mga kontinental na ibabaw kalaunan upang mabuo ang Pannotia noong 600–540 Ma, at panghuli, ang Pangaea, na nagsimula namang mawatak noong 180 Ma.[45]
Nagsimula ang pinakabagong panahon ng yelo noong bandang 40 milyong taon ang nakaraan,[46] na tumindi noong Pleistoseno tatlong milyong taon ang nakaraan.[47] Sumailalim kalaunan ang mga rehiyon sa mataas at gitnang latitud sa paulit-ulit na siklo ng pagyeyelo at pagtunaw kada 21,000 taon, 41,000 taon, at 100,000 taon.[48] Noong Huling Panahon ng Yelo, na tinatawag sa popular na diskurso bilang ang "panahon ng yelo", nabalot sa yelo ang malaking bahagi ng mga kontinente hanggang sa gitnang latitud, at natapos noong tinatayang 11,700 taon ang nakaraan.[49]
Pinagmulan ng buhay at ebolusyon
Humantong sa paglitaw ng mga pinakaunang molekulang kayang magparami ng sarili dahil sa mga reaksyong kemikal simula noong bandang apat na bilyong taon ang nakaraan. Lumitaw naman sa sumunod na kalahating bilyong taon ang pinakahuling karaniwang ninuno ng lahat ng buhay sa kasalukuyan.[50] Sa puntong ito, nadebelop ang proseso ng potosintesis, na nagpahintulot sa mga buhay na maiproseso ang mga enerhiyang nakukuha mula sa Araw. Resulta ng prosesong ito ang paglalabas ng molekular na oksiheno (O2) sa atmospera, na unti-unting naipon at nagresulta sa pagkakaroon ng pananggalang na osono dahil sa interaksyon nito sa radyasyong UV.[51] Samantala, nagsama-sama naman ang mga maliliit na selula sa loob ng mga malalaking selula upang mabuo ang mga pinakaunang eukaryota.[52] Dahil sa pagkakaroon ng mga espesyalistang selula sa loob mga ito kaya nabuo ang mga pinakaunang tunay na multiselulang organismo. Kumalat kalaunan sa buong ibabaw ng Daigdig ang mga anyo ng buhay na ito salamat sa pagharang ng osono sa mga makapaminsalang radyasyon.[53] Ilan sa mga pinakamatatandang patunay na posil ng buhay ay ang mga posil ng mikrobyo sa mga batong buhangin na may tinatayang edad na 3.48 bilyong taon na natagpuan sa Kanlurang Australia,[54] gayundin sa mga biohenikong grapito sa mga batong nakita naman sa kanlurang Greenland na tinatayang may tanda naman na 3.7 bilyong taon,[55] at sa mga bakas ng biotikong materyal sa mga batong natuklasan naman sa Kanlurang Australia na may edad na 4.1 bilyong taon.[56][57]
Noong panahong Neoproterosoiko (1000–539 Ma), nababalot ang halos kabuuan ng Daigdig sa yelo. Binansagan ang palagay na ito bilang Snowball Earth (lit. na 'Niyebeng Mundo'), na isang partikular na interesanteng panahon sa kasaysayan ng Daigdig dahil ito muna ang naganap bago ang tinatawag na Kambrianong pagdami, kung saan mabilis na dumami ang mga komplikadong organismong multiselular.[58][59] Matapos ang kaganapang ito noong 535 Ma, nakaranas ang buhay sa Daigdig ng di bababa sa limang malawakang pagkalipol, at napakaraming mas maliliit na pagkalipol.[60] Maliban sa kasalukuyang pinagdedebatehang ikaanim na malawakang pagkalipol sa kasalukuyang panahong Holoseno, ang pinakahuling sa lima ay naganap noong 66 Ma, nang tumama ang isang malaking bulalakaw sa ngayo'y Mehiko na nagresulta sa mabilis na pagkaubos ng mga dinosaur (liban sa mga lumilipad) at mga malalaking reptilya. Nakaligtas mula sa pangyayaring ito ang mga mas maliliit na hayop kagaya ng mga insekto, mamalya, butiki, at ibon. Simula noon, lumaganap ang mga mamalya sa Daigdig, at mga ito umusbong ang mga tao, isang espesye ng mga bakulaw sa Aprika na nagawang makatayo ilang milyong taon ang nakalipas.[61][62] Ang abilidad na ito ang nagpahintulot sa kanila na makagamit at makagawa ng mga kagamitan at nagpakailangan sa pagkaroon ng mabisang paraan ng komunikasyon na siya namang nagresulta sa isang mas maayos na nutrisyon na humantong kalaunan sa pagkakaroon ng paglaki ng utak at nagpasimula sa ebolusyon nila patungo sa kasalukuyang nilang anyo. Natuklasan nila ang agrikultura, na dahilan upang mabuo ang mga pinakaunang sibilisasyon. Dahil dito, patuloy na malaki ang impluwensiya nila sa takbo ng Daigdig at sa kalikasan at buhay nito sa kasalukuyan.[63]
Hinaharap
Nakadepende sa Araw ang inaasahang malayong hinaharap ng Daigdig. Sa susunod na 1.1 bilyong taon, tataas nang 10% ang liwanag ng Araw, at sa susunod na 3.5 bilyong taon, nang 40%.[64] Dahil dito, inaasahang iinit ang ibabaw ng Daigdig, na magpapabilis sa siklo ng inorganikong karbon hanggang sa punto kung saan nakakamatay ang lebel ng konsentrasyon ng CO2 para sa mga kasalukuyang halaman sa loob ng tinatayang 100–900 milyong taon.[65][66] Magreresulta ang pagkonti ng mga halaman sa pagkaubos ng oksiheno sa atmospera, na papatay sa lahat ng buhay na hayop sa Daigdig.[67] Inaasahan ding aabot sa 100 °C (212 °F) ang magiging karaniwang temperatura sa ibabaw ng Daigdig pagkatapos ng 1.5 bilyong taon, na siyang magpapasingaw sa lahat ng tubig sa mga karagatan patungo sa kalawakan at posibleng humantong sa matinding epektong greenhouse sa loob ng susunod na 1.6 hanggang 3 bilyong taon.[68] Kahit na ituring na imortal ang Araw, lulubog kalaunan ang malaking bahagdan ng tubig sa mga karagatan patungo sa manto dahil sa pagbaba ng nilalabas na singaw mula sa vent sa kailaliman ng dagat habang unti-unting lumalamig ang kaibuturan ng Daigdig.[68][69]
Inaasahang magiging isang pulang higanteng bituin ang Araw sa susunod na 5 bilyong taon. Sa prosesong ito, lalaki ang Araw nang 250 beses kumpara sa kasalukuyan nitong laki.[64][70] Hindi malinaw kung ano ang mangyayari sa Daigdig sa puntong ito. Bilang isang pulang higante, bababa nang halos 30% ang masa ng Araw, na magreresulta sa paglipat ng ligiran ng Daigdig patungo sa layong 1.7 AU mula sa Araw sa pinakamalaking anyo nito, kung sakaling wala na'ng epekto ang kati. Kung sakaling meron pang kati, maaaring pumasok ang Daigdig sa atmospera ng Araw at tuluyang malusaw, habang lulubog naman ang mga mabibigat na elemento nito patungo sa kaibuturan ng Araw.[64]
Remove ads
Pisikal na katangian
Laki at hugis
Bilog ang Daigdig dahil sa ekwilibriyong hidrostatiko,[71] at may karaniwang diametro na 12,742 km (7,918 mi), ang panglimang pinakamalaking planeta sa Sistemang Solar at ang pinakamalaking planetang lupa ng naturang sistema.[72] Dahil sa pag-ikot nito, mas malapit ang hugis nito sa isang ellipsoid kaya nakaumbok ang bahaging ekwador nito, kung saan nasa 43 km (27 mi) na mas malawak ito kesa sa magkabilang polo.[73][74] Meron ding mga baryasyon ang topograpiya ng ibabaw nito, kagaya ng sa Bambang ng Marianas, na may lalim na 10,925 km (6,788 mi) o 0.17% ng karaniwang diametro ng Daigdig, at ng Bundok Everest, na may taas naman na 8,848 km (5,498 mi) o 0.14% ng karaniwang diametro ng planeta.[75][76] Dahil sa umbok nito sa ekwador, ang bulkang Chimborazo sa Ecuador, sa taas na 6,384.4 km (3,967.1 mi), ay ang pinakamalayong bahagi ng ibabaw mula sa gitna.[77][78]
Ginagamit ng mga siyentipiko sa larangan ng heodesiya ang isang perpektong hugis ng Daigdig sa mga kalkulasyon nila. Isa itong geoid, na kumakatawan sa Daigdig na walang kahit anong uka o umbok sa ibabaw dulot ng topograpiya nito, kung saan ang karaniwang ibabaw ng dagat naman ang ginagamit naman na sanggunian sa mga pagsusukat.[79]
Ibabaw
Tinatayang may lawak na 510 milyon km2 (200 milyon sq mi) ang kabuuang ibabaw ng Daigdig.[11] Mahahati ito sa dalawang hemispera: Hilaga at Katimugan kung gagamitin ang latitud, o Kanluran at Silangan kung longhitud naman ang gagamitin. Nasa 70.8% nito ang sakop ng katubigan na katumbas ng 361 milyon km2 (139 milyon sq mi);[11] dahil dito, tinatagurian din ang Daigdig bilang isang planetang tubig. Tinatawag na pandaigdigang karagatan ang kabuuang saklaw ng katubigang ito,[80][81] na kalimitan ay hinahati sa lima: mula pinakamalaki, Karagatang Pasipiko, Atlantiko, Indiyo, Katimugan, at Artiko.[82][83] Sa magkabilang polo, nababalot sa yelo ang katubigan.
Samantala, lupa ang natitirang 29.2% ng ibabaw ng Daigdig na katumbas ng 149 milyon km2 (58 milyon sq mi). Nahahati ito sa apat na pangunahing lupalop: mula pinakamalaki, Apro-Eurasya, Kaamerikahan, Antartika, at Australia.[84][85][86] Nahahati naman ang mga ito sa samu't saring mga pulo gayundin ng mga mas maliliit na kontinente at subkontinente. Iba-iba ang elebasyon ng iba't-ibang mga punto nito, mula sa pinakamababa, −418 metro (−1,371 ft) sa Dagat Patay, hanggang sa pinakamataas, 8,848 metro (29,029 ft) sa Bundok Everest. Gayunpaman, nasa 797 metro (2,615 ft) lamang ang karaniwang elebasyon ng kalupaan.[87] Nababalot ito ng tubig, yelo, niyebe, artipisyal na estraktura, o behetasyon, na siyang pinakamadalas.[88] Nasa 10.7% lamang ng kabuuang lawak ng kalupaan ang magagamit para sa pagsasaka, at tanging 1.3% lamang ang permanenteng sakahan.[89][90]
Binubuo ng parehong kalupaan at kalapagan sa kailaliman ng mga karagatan ang kabuuang ibabaw ng Daigdig, na siyang bumubuo naman sa litospera ng planeta kasama ng ilang bahagi ng itaas na manto nito. Mahahati sa dalawa ang ibabaw: pandagat at pangkontinente. Tipikal na gawa sa basalto ang pandagat na ibabaw, habang dominante naman sa pangkontinenteng ibabaw ang mga materyal na may mas mababang densidad kagaya ng mga batong sedimentaryo at metamorpiko.[91] Tinatayang nasa 75% ng pangkontinenteng ibabaw ang gawa sa mga batong sedimentaryo, kahit na tanging kumakatawan lamang ang mga ito sa 5% ng kabuuang masa ng ibabaw.[92]
Tektonikong plato
Nahahati sa mga tektonikong plato ang bahagyang gumagalaw na litospera ng Daigdig. Ito ang mga bahaging gumagalaw sa mga hangganan ng bawat isa sa paraang alinman sa tatlo: nagbabanggaan (convergent), naghihiwalay (divergent), o nagkikiskisan (transform). Sa mg hangganang ito nagaganap ang bulkanismo, paglitaw ng mga kabundukan at kalupaan at bambang sa mga karagatan, at mga lindol.[93] Nakapatong ang mga tektonikong plato sa astenospera, ang solido ngunit bahagyang likidong bahagi ng itaas na manto na responsable sa mga paggalaw ng mga ito.[94]
Dahil sa mga paggalaw ng mga tektonikong plato, pumapailalim ang pandagat na ibabaw sa mga hangganan ng banggaan. Samantala, umaakyat ang mga materyal ng manto sa mga hangganan ng hiwalayan na gumagawa sa mga tagaytay sa gitna ng dagat (mid-ocean ridge). Dahil sa pinagsamang prosesong ito, nareresiklo ang pandagat na ibabaw pabalik sa manto kaya pawang mga bata sa heolohikong pananaw ang malaking bahagdan ng kalapagan sa kailaliman ng mga karagatan (tinatayang nasa 100 Ma lamang). Nasa 200 Ma lamang ang edad ng pinakamatandang bahagi nito,[95][96] kumpara sa 4,030 Ma na edad ng pinakamatandang bahagi ng pangkontinenteng ibabaw,[97] bagamat may mga sirkon na napreserba sa mga batong sedimentaryo noong panahong Eoarkeo na may tandang 4,400 Ma.[39]
May pitong pangunahing plato ang Daigdig: Pasipiko, Hilagang Amerika, Eurasya, Aprika, Antartika, Indo-Australia, at Timog Amerika. Bukod dito, ilan sa mga malalaking plato ang Arabia, Karibe, Pilipinas, Nazca, at Scotia. Pinakabago sa mga ito ang Indo-Australia, na resulta ng pagsasama ng plato ng Australia at India noong 50–55 Ma. Pinakamabilis naman ang plato ng Cocos, na gumagalaw sa bilis na 75 mm/a (3.0 in/taon), na sinusundan ng plato ng Pasipiko na may bilis naman na 52–69 mm/a (2.0–2.7 in/taon).[98] Samantala, pinakamabagal ang plato ng Timog Amerika, na gumagalaw lamang sa bilis na 10.6 mm/a (0.42 in/taon).[99]
Loobang estraktura
Kagaya ng ibang mga planetang lupa, nahahati ang looban ng Daigdig sa mga patong ayon sa mga katangiang kemikal at pisikal. Nababalot ito ng isang solidong ibabaw, na nakapatong naman sa isang mala-likidong manto. Nakahiwalay ang ibabaw sa manto dahil sa hangganang Mohorovičić.[100] Iba-iba ang kapal ng ibabaw ng Daigdig, mula 6 km (3.7 mi) sa mga karagatan hanggang sa 30–40 km (19–25 mi) naman sa mga kontinente. Tinatawag na litospera ang ibabaw kasama ng matigas-tigas at malamig na itaas na manto, na nahahati naman sa mga gumagalaw na tektonikong plato.[101]
Sa ilalim ng litospera makikita ang astenospera, ang bahaging medyo mala-likido na kinapapatungan nito. Nagaganap ang mga mahahalagang pagbabago sa estraktura ng mga kristal pagsapit ng lalim na 410 at 660 km (250 at 410 mi), na nagsisilbi din bilang transisyon ng itaas at ibabang manto. Sa ilalim naman ng manto makikita ang likidong labas na kaibuturan na nakapatong naman sa isang solidong loob na kaibuturan.[102] Maaaring mas mabilis ang ikot ng loob na kaibuturan ng Daigdig kesa sa ibang mga bahagi nito, na nasusukat mula 0.1–0.5° kada taon, bagamat may mga pananaliksik din na nagbibigay ng mas mataas o mas mababa pang antas kesa rito.[103] Tinatayang sanglima ng radyus ng Daigdig ang radyus ng loob na kaibuturan nito. Mas tumitindi ang densidad habang palalim nang palalim, ang pinakamataas para sa kahit anong planeta sa Sistemang Solar.
Komposisyong kemikal
Tinatayang nasa 5.97×1024 kg ang kabuuang masa ng Daigdig. Nagtataglay ito ng bakal na kumakatawan sa 32.1% ng masa nito, at sinusundan ng oksiheno (30.1%), silisyo (15.1%), magnesyo (13.9%), asupre (2.9%), nikel (1.8%), kalsyo (1.5%), aluminyo (1.4%), at mga maliliit na bakas ng ibang mga elemento (1.2%).[104][38] Dahil sa paghihiwalay ng grabidad, taglay ng kaibuturan ang mga elementong mas mataas ang densidad tulad ng bakal (88.8%), nikel (5.8%), at asupre (4.5%). Pinakakaraniwang taglay ng mga bato sa ibabaw ang mga oksido, na kumakatawan sa lagpas 99% ng ibabaw mula sa labing-isang elemento tulad ng silisyo, aluminyo, bakal, kalsyo, magnesyo, potasyo, o sodyo.[104][105]
Loob na init
Nagmumula ang loob na init ng Daigdig sa init na nagawa noong nabuo ito at sa init dahil sa radyasyon.[106] Ilan sa mga isotopo na pangunahing nagbibigay ng init sa planeta ay ang potasyo 40, uranyo 238, at toryo 232.[107] Aabot ang init sa sentro hanggang 6,000 °C (10,830 °F),[108] at presyur hanggang 360 GPa (52 milyon psi).[109] Dahil nagmumula ang karamihan sa init na nagagawa ng Daigdig mula sa radyasyon, ipinagpapalagay ng mga siyentipiko na mas matindi pa kesa sa kasalukuyan ang produksiyon ng init ng planeta noong panahon kung saan hindi pa nauubos ang mga isotopong may maiiksing buhay. Pagsapit ng tatlong bilyong taon sa hinaharap, inaasahan na dodoble ang produksiyon ng init kumpara sa kasalukuyan, na magpapabilis sa pag-ikot ng init sa manto at dahil dito gayundin sa mga tektonikong plato, at magpapahintulot sa paggawa sa mga bihira ngayong mabuo na mga batong igneo tulad ng komatita.[110][111]
Nasa 87 mW/m2 ang karaniwang init na nawawala sa Daigdig, para sa kabuuang pagkawala ng init na aabot sa 4.42×1013 W.[112] Ipinagpapalagay na dumadaloy ang init na ito papunta sa ibabaw dahil sa mga pagbuga ng manto, na itinuturong salarin sa mga maanomalyang aktibidad ng ilang mga bulkan.[113] Gayunpaman, karamihan sa init ay nawawala dahil sa paggalaw ng mga tektonikong plato dahil sa pamamaga ng manto sa mga tagaytay sa kailaliman ng mga karagatan. Nailalabas din ang init sa pamamagitan ng konduksiyon ng litospera, na madalas mangyari din sa kailaliman ng mga karagatan.[114]
Grabidad
Nasa 9.8 m/s (32 ft/s) ang bilis ng grabidad malapit sa ibabaw ng Daigdig. Gayunpaman, maaari itong bahagyang magbago dahil sa mga anomalya bunsod ng topograpiya, heolohiya, at at lokal na estraktura ng tektonikong plato.[115]
Magnetikong sakop
Ginagawa ang pangunahing bahagi ng magnetikong sakop ng Daigdig sa kaibuturan nito, kung saan nagaganap ang prosesong daynamo na naglilipat sa kinetikong enerhiya mula sa init ng kumbeksiyon patungo sa enerhiyang elektromagnetiko. Umaabot hanggang sa labas ng kaibuturan ang sakop nito, mula sa manto patungo sa ibaba kung saan isa itong dipolo. Malapit sa heograpikong polo ang dipolo ng Daigdig. Sa ekwador ng magnetikong sakop, ang lakas ng sakop malapit sa ibabaw ay nasa 3.05×10−5 T, na may magnetikong momento na 7.79×102 Am2 sa epoch 2000, na bumababa nang mga 6% kada siglo bagamat nananatili pa rin itong mas malakas kumpara sa pangmatagalang karaniwan nito.[116] Magulo ang paggalaw ng kumbeksiyon sa kaibuturan; gumagalaw ang magnetikong polo at nagpapalitan din ng pagkakahanay paminsan-minsan. Nagreresulta ito sa sekular na pagkakaiba sa pangunahing sakop at pagpapalitan ng heomagnetikong polo nang ilang beses kada ilang milyong taon. Pinakabago sa mga ito ang pagpapalitan na naganap noong tinatayang 700,000 taon ang nakalipas.[117][118]
Magnetospera ang tawag sa kabuuang saklaw ng magnetikong sakop ng Daigdig. Pinapalihis nito ang mga iono at elektron ng hanging solar; pinipisat ng hanging solar ang bahaging nakaharap sa Araw nang mga 10 radyus ng Daigdig at nagpapahaba naman sa bahaging nasa likod upang maging isang mahabang buntot.[119] Dahil di hamak na mas mabilis ang hanging solar kesa sa bilis ng along dinadala nito, palaging nagaganap ang isang supersonikong arko ng banggaan (bow shock) sa bahaging nakaharap sa Araw.[120] Nananatili lamang ang mga kargadong partikulo sa loob ng magnetospera, partikular na sa rehiyong tinatawag na plasmaspera na sumusunod sa linya ng magnetikong sakop ng Daigdig habang umiikot ito.[121][122] Nabubuo ang pasingsing na daloy dahil sa pagsunod nito sa magnetikong sakop kahit na pawang natatangay lamang ang mga ito dahil sa dominasyon ng magnetikong daloy sa rehiyon.[123] Samantala, nabubuo naman ang sinturong Van Allen dahil sa mga random na paggalaw ng mga matitinding kargadong partikulo sa magnetospera.[124][125] Tuwing nagaganap ang mga magnetikong bagyo, lumilihis ang mga partikulong mula sa magnetospera at lalo na sa buntot nito patungo sa linya ng magnetikong sakop na papunta sa ionospera ng Daigdig, kung saan nagreresulta sa mga aurora sa kalangitan ang interaksyon ng mga ito sa atmospera.[126]
Remove ads
Pag-ikot at paglibot
Pag-ikot
Masusukat ang bilis ng pag-ikot ng Daigdig depende sa sangguniang gagamitin: ayon sa Araw (solar day) at ayon sa nakapirmeng bituin (sidereal day). Kung gagamitin ang Araw bilang sanggunian, karaniwang umiikot ang Daigdig sa sarili nitong aksis sa bilis na 86,400 segundo (86,400.0025 kung gagamitin ang segundong SI). Dahil sa epekto ng puwersa ng kati, na nagpapabagal sa pag-ikot, bahagyang nagbabago ang kabuuang haba ng isang araw sa ganitong kahulugan nang 1 o 2 milisegundo kesa sa karaniwan.[127][128] Samantala, mas mabagal nang 4 na minuto ang araw (ayon sa Araw) kung gagamitin naman ang mga nakapirmeng bituin bilang sanggunian; ang isang araw sa ganitong kahulugan ay katumbas ng 23 oras 56 minuto 4 segundo.[2] Mas mabilis ito nang mga 8 milisegundo tuwing ekinoksiyo sa Marso.[129]
Maliban sa mga bulalakaw at mga satelayt sa mababang ligiran, natutunghayan mula sa pananaw sa ibabaw ng Daigdig ang paggalaw ng mga bagay sa kalangitan nang pakanluran sa bilis na 15 digri kada oras. Mula sa ekwador ng kalangitan, katumbas ito ng diametro ng parehong Araw at Buwan kada dalawang minuto; sa pananaw sa ibabaw, tila halos magkasinglaki ang dalawang bagay, na nagpapahintulot sa pagkakaroon ng mga halos perpektong laho sa Daigdig.[130][131]
Paglibot
Ikatlong planeta mula sa Araw ang Daigdig, at bahagi ng loobang Sistemang Solar. Lumilibot ang Daigdig sa Araw sa tinatayang karaniwang layo na 150 milyon km (93 milyon mi), na siyang basehan ng astronomikong yunit (AU) at katumbas ng 8.3 sinag-minuto o 380 beses ng distansiya ng Buwan sa Daigdig. Karaniwang lumilibot ang Daigdig sa Araw sa loob ng 365.2564 na araw, sa karaniwang bilis na 29.7827 kilometro kada segundo (18.5061 mi/s).[3] Samantala, lumilibot ang Daigdig at ang buong Sistemang Solar sa Ariwanas sa tinatayang layo na 28,000 sinag-taon mula sa gitna. Mas mataas naman ito nang nasa 20 sinag-taon mula sa kalapagang galaktiko, sa braso ng Orion.[132]
Pagkatagilid
Nakatagilid ang Daigdig nang 23.439281 digri, kung saan palaging nakaturo ang aksis nito sa mga polo sa kalangitan nase sa kahulugan. Dahil dito, magkaiba ang natatanggap na sinag ng Araw sa ibabaw ng Daigdig sa paglipas ng taon. Ito ang dahilan kung bakit nagaganap ang mga tinatawag na kapanahunan sa mga rehiyon lagpas ng mga linya ng tropiko (mula ekwador): nasa tag-init ang hilaga at taglamig sa timog kung nakaharap sa Araw ang Tropiko ng Kanser, nasa taglamig naman ang hilaga at tag-init sa timog kung nakaharap naman sa Araw ang Tropiko ng Kaprikorn. Tuwing tag-init, mas matagal na nagpapakita ang Araw sa langit; tuwing taglamig, mas mabilis itong lumulubog.[133] Samantala, hindi nakakatanggap ng sinag ng Araw ang mga rehiyong malapit sa magkabilang polo nang ilang linggo kada taon; mas mahaba pa ito sa magkabilang polo mismo, na maaaring tumagal nang ilang buwan. Nakakaranas din sila ng mga araw kung saan hindi lumulubog ang Araw.[134][135]
Sa astronomikong pananaw, nasusukat ang apat na panahon–taglamig, tagsibol, tag-init, at taglagas–base sa mga solstisyo at ekinoksiyo. Sa hilaga, nagaganap ang solstisyo ng taglamig tuwing bandang ika-21 ng Disyembre, solstisyo ng tag-init tuwing bandang ika-21 ng Hunyo, ekinoksiyo ng tagsibol tuwing bandang ika-20 ng Marso, at ekinoksiyo ng taglagas tuwing bandang ika-22 o ika-23 ng Setyembre. Baligtad naman ang sitwasyon sa timog para sa mga petsa ng solstisyo at ekinoksiyo nito.[136] Matatag ang pagkatagilid ng aksis ng Daigdig sa mahabang panahon. Gayunpaman, sumasailalim pa rin ito sa nutasyon, o ang bahagyang pagbabago sa pag-ikot nito kada 18.6 na taon. Kabilang sa mga ito ang alog na Chandler, ang presesyon ng pag-ikot na nakakabuo ng kumpletong bilog kada 25,800 taon, at ang mga bahagyang paggalaw ng polo ng Daigdig. Ang mga ito ay resulta ng hilaan ng Araw at Buwan sa Daigdig.[137]
Hindi isang bilog ang ligiran ng Daigdig kundi isang elipse. Tinatawag na perihelion ang pinakamalapit na punto ng ligiran nito mula sa Araw, at aphelion naman para sa pinakamalayong punto nito. Sa kasalukuyan, nagaganap ang perihelion kada tuwing ika-3 ng Enero at aphelion kada tuwing ika-4 ng Hulyo. Nagbabago ito sa paglipas ng panahon dahil sa presesyon at pagbabago sa ligiran dahil sa siklong Milankovitch. Tinatayang nasa 6.8% mas mataas ang natatanggap na enerhiyang solar tuwing perihelion kada taon kumpara sa aphelion.[138] Dahil ang timog ang nakaharap sa Araw pagsapit ng aphelion, bahagyang mas mataas ang natatanggap nito na enerhiyang solar kesa hilaga sa buong taon. Gayunpaman, hindi ito masyadong nadadama dahil sa pagkatagilid ng aksis at ang pagkuha ng karamihan ng sobra sa enerhiyang ito ng katubigan na mas marami sa timog kesa sa hilaga.[139]
Remove ads
Buwan
Buwan ang tanging likas na satelayt ng Daigdig. Isa itong malaking mala-planetang lupa na likas na satelayt na may diametrong sang-apat ng Daigdig. Ito ang pinakamalaking buwan sa Sistemang Solar kumpara sa planeta nito, bagamat mas malaki ang Charon kung ikukumpara sa Pluto, na isang planetang menor.[140][141] Kapitalisado ang salitang Buwan upang ihiwalay ito sa kalendaryong buwan gayundin sa mga likas na satelayt ng ibang mga planeta, na tinatawag ding buwan. Kasalukuyang pinaniniwalaan na nabuo ito bilang resulta ng banggaan ng Daigdig at ng isang planetang singlaki ng Marte, na tinatawag na Theia. Pinapaliwanag rin nito ang halos kawalan ng makikitang bakal at ibang mga elementong madaling matunaw sa Buwan pati na rin sa pagkakatulad halos ng komposisyon nito sa ibabaw ng Daigdig.[142] Base sa mga isinagawang simulasyon sa kompyuter, may makikitang dalawang mala-blokeng bakas ng naturang protoplaneta sa loob mismo ng Daigdig.[143][144]
Ang paghihilaan ng Buwan at ng Daigdig dahil sa grabidad ang siyang dahilan kung bakit may mga kati.[145] Dahil rin dito kaya nakaharap palagi sa Daigdig ang isang bahagi nito, na resulta ng tidal locking.[146] Habang lumilibot ang Buwan sa Daigdig, nasisinagan ang ilang bahagi nito ng Araw; tinatawag ang mga ito bilang mga yugto ng buwan.[147] Unti-unting lumalayo ang Buwan mula sa Daigdig dahilan sa epekto ng interaksyon ng kati, sa bilis na 38 mm/a (1.5 in/taon). Ibig sabihin, iba ang haba ng isang araw at taon ilang milyong taon ang nakaraan at maging sa malayong hinaharap.[148] Halimbawa, noong panahong Ediakarano (620 milyong taon ang nakaraan), tinatayang 400 araw ang isang taon at halos 22 oras lamang ang isang araw.[149]
May malaking bahagi ang Buwan sa pagdebelop ng buhay sa Daigdig dahil sa gampanin nito sa klima. Ayon sa mga pag-aaral sa paleontolohiya at simulasyon sa kompyuter, naging matatag ang pagkatagilid ng aksis ng Daigdig dahil sa mga kati.[150] Ipinagpapalagay ng ilang mga siyentipiko na maaaring maging magulo ang pag-ikot ng Daigdig dahil sa gitgitan ng Araw sa umbok sa ekwador ng Daigdig, na makakaapekto nang matindi sa paglipas ng panahon kagaya ng sa Marte, bagamat kasalukuyan pa rin itong pinagtatalunan.[151][152]
Mula sa ibabaw ng Daigdig, halos magkasinglaki ang Buwan at Araw. Nagmumukhang ganito ang kaso dahil sa pagiging 400 na mas malaki ang Araw kesa sa Buwan, at 400 din na mas malayo ito mula sa Daigdig.[131] Dahil dito, posible ang mga halos perpektong laho sa kalangitan ng Daigdig.[153]
Asteroyd at artipisyal na satelayt
May mga asteroyd na dumadaan malapit o nasa mismong ligiran ng Daigdig. Kinabibilangan ito ng mga kwasisatelayt, mga bagay na may ligirang hugis sapatos ng kabayo, at mga trojan. Hindi bababa sa pitong kwasisatelayt, kabilang na ang 469219 Kamoʻoalewa, na may sukat mula 10 metro hanggang 5000 metro.[154][155] Sumasailalim sa librasyon ang isang asteroyd na trojan, 2010 TK7, sa pangunahing puntong Lagrange na L4 sa ligiran ng Daigdig.[156] Samantala, lumalapit naman ang 2006 RH120, isang maliit na asteroyd malapit sa Daigdig, sa sistema ng Daigdig at Buwan kada bandang 20 taon. Paminsan-minsan itong lumilibot sa Daigdig sa loob ng maikling panahon tuwing lumalapit ito sa sistema.[157]
Tinatayang nasa 4,550 artipisyal na satelayt ang kasalukuyang gumagana at lumilibot sa Daigdig noong Setyembre 2021,[158] kabilang na ang Pandaigdigang Estasyong Pangkalawakan (ISS), ang pinakamalaking artipisyal na satelayt.[159] Bukod sa mga ito, lumilibot din sa Daigdig ang mga hindi na gumaganang artipisyal na satelayt, kabilang na ang pinakamatandang satelayt sa ligiran, Vanguard 1, gayundin sa di bababa sa 18,000 tukoy na debri sa kalawakan.[160]
Remove ads
Tingnan din
Talababa
- Wilkinson, John (2009). Probing the New Solar System [Paglalakbay sa Sistemang Solar] (sa wikang Ingles). CSIRO Publishing. p. 144. ISBN 978-0-643-09949-4. aphelion = a × (1 + e); perihelion = a × (1 – e), kung saan a ang semimayor na aksis at e ang tindi ng layo (eccentricity). Ang pagkakaiba ng perihelion at aphelion ng Daigdig ay nasa 5 milyong kilometro.
- Halos eksaktong 40,000 km ang sirkumperensiya ng Daigdig dahil naka-calibrate ang metro sa sukat na ito, o mas tumpak sabihin na 1/10-milyon ng layo ng magkabilang polo at ng ekwador.
- "Global Landcover" [Pandaigdigang Sakop ng Kalupaan] (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Marso 2015. Dahil sa mga likas na pagbabago, kalabuan pagdating sa mga yelo, at kumbensiyon sa pagmamapa para sa mga nakapatayong datos, walang katuturan ang pagbibigay sa mga eksaktong halaga ng sakop ng karagatan at kalupaan. Batay sa datos mula sa mga dataset nasa 0.6% hanggang 1.0% ng kabuuang ibabaw ng Daigdig ang maidadagdag sa sakop ng katubigan kung isasama ang mga lawa at bukal. Itinuturing bilang bahagi ng kalupaan ang mga yelo sa Antartika at Greenland, kahit na marami sa mga batong sumusuporta sa mga ito ay nasa ilalim ng dagat.
Remove ads
Sanggunian
Link sa labas
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads