Бруней

Бруне́й, Бруней-Даруссалам (малайча Brunei Darussalam) – Көньяк-көнчыгыш Азиядә урнашкан дәүләт (солтанлык). Чикләрен Көньяк Кытай диңгезе юа. Малайзия белән чиктәш. Мәйданы – 5,8 мең кв. чакрым. Халык саны – 388 мең (2009). Башкала – Бандар-Сери-Бегаван шәһәре. Дәүләт Милләтләр дуслыгы составына керә.

Бруней
мал. Negara Brunei Darussalam[1] мал. Brunei Darussalam[1]
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1 гыйнвар 1984, 17 сентябрь 1888 һәм 1368
Рәсми исем	le Brunei Darussalam[2], Negara Brunei Darussalam[1], Negara Brunei Darussalam[3][1] һәм Brunei Darussalam[1]
Гомер озынлыгы	77,203 ел[4]
Демоним	Bruneian, brunei, bruneier, Bruneiano, Brunänan, Brunei, بروني, برونية, برونيون, брунейцы, брунеец, брунейка, ব্রুনাইয়ান, bruneiano, bruneiana, bruneiani, bruneiane, brune, bruneyanu, bruneyana, Brunejano, Brunéien[2], Brunéienne, ברוניי, ברוניית, bruneiana, bruneiane, bruneiani, bruneian, بروني, برونية, برونيين, برونيات һәм Brúinéach[5]
Рәсми тел	малай теле[6] һәм инглиз теленең британ варианты[d][6]
Гимн	Бруней һимны[d]
Мәдәният	Бруней мәдәнияте[d]
Шигарь тексты	A kingdom of unexpected treasures
Дөнья кисәге	Азия[7]
Дәүләт	Бруней
Башкала	Бандар-Сери-Бегаван
Сәгать поясы	UTC+08:00 һәм Asia/Brunei[d][8]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Борнео[d], Maritime Southeast Asia[d] һәм Muslim Southeast Asia[d]
Иң көнчыгыш ноктасы	4°18′00″ т. к. 115°20′00″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	5°03′ т. к. 115°04′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	4°00′09″ т. к. 114°37′10″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	4°35′00″ т. к. 114°11′00″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Brunei.map
Иң югары ноктасы	Букит-Пагон[d]
Иң түбән ноктасы	Көньяк Кытай диңгезе
Идарә итү формасы	унитар дәүләт[d], Ислам дәүләте[d] һәм абсолют монархия[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Бруней солтаны[d]
Ил башлыгы	Хассанал Болкиах[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Бруней солтаны[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Хассанал Болкиах[d]
Канунбирү органы	Бруней парламенты[d]
Үзәк банкы	Бруней валюта һәм акча-кредит идарәсе[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Австралия, Сингапур, Франция, Бөекбритания, Канада, Индонезия, Камбоджа, Яңа Зеландия, Һиндстан, Лаос, Малайзия, Мьянма, Пакьстан, Кытай Җөмһүрияте, Таиланд, Филипин, Америка Кушма Штатлары, Көньяк Корея, Россия, Япония, Германия, Кытай, Гөрҗистан, Европа Берлеге, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[9] һәм Косово Җөмһүрияте
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Милләтләр Дуслыгы[10], Könyaq-Könçığış Aziä däwlätläre berläşmäse, Бөтендөнья сәүдә оешмасы, Азия-Тын океан икътисади хезмәттәшлеге, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[11], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Көньяк-Көнчыгыш Азия дәүләтләре берләшмәсе төбәк форумы[d], Азия үсеш банкы[d], Интерпол[12][13], ХКТО[d][14][15], Халыкара гидрография оешмасы[d][16], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[17], Бөтендөнья почта берлеге[18], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][19], Visa Waiver Program[d][20], Бөтендөнья метеорология оешмасы[21], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[22], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][23] һәм Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][24]
Балигълык яше	18 яшь
Никахка керү яше	18 яшь
Халык саны	458 949 (2023)[25]
Ир-ат халкы	235 000[26]
Хатын-кыз халкы	210 400[26]
Административ бүленеше	Белайт[d], Бруней-Муара[d], Тембуронг[d] һәм Тутонг[d]
Акча берәмлеге	Бруней доллары[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	14 006 497 000 $[27] һәм 16 681 531 646 $[27]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,829[28]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече	4,6[29]
Нәрсә белән чиктәш	Малайзия
Мәктәптә укымаган балалар саны	8309[30]
Автомобил хәрәкәте ягы	сул[d][31]
Челтәр көчәнеше	240 вольт[32]
Электр аергычы төре	BS 1363[d][32]
Кулланылган тел	инглиз теленең британ варианты[d][33], инглиз теленең британ варианты[d][33], кантон теле, стандарт кытай теле (путуңхуа)[d], Brunei Bisaya[d], юе теле, Tutong[d], Belait[d], Brunei Malay[d], Lun Bawang[d], көнчыгыш мин теле[d], Мандарин кытай теле, көньяк мин теле[d], малайзияле малай теле[d], хакка теле, ибан теле[d], East Penan[d] һәм малай теле
Язу	малайский алфавит[d] һәм джави[d]
Мәйдан	5765,313533 км²
Рәсми веб-сайт	Lua хатасы: expandTemplate: template "ref-ms" does not exist.
Һәштәге	Brunei
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.bn
Тематик география	Бруней географиясе[d]
Ачык мәгълүматлар порталы	Brunei Open Data Portal[d]
Феноменның икътисады	Бруней икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Бруней халкы[d]
Тулаем туулар коэффициенты	1,75[34]
Шәһәр халкы	341 423[35], 345 650[35], 349 858[35] һәм 354 056[35]
Авыл халкы	96 625[35], 96 075[35], 95 515[35] һәм 94 946[35]
Уку-язу нисбәте	96 процент[36]
Социаль медиаларда күзәтүчеләре	63 124
Туым күрсәткече	14,585[35], 14,165[35], 13,8[35] һәм 13,493[35]
Үлем күрсәткече	4,834[35], 4,975[35], 5,211[35] һәм 5,431[35]
Илнең мобиль коды	528
Илнең телефон коды	+673
Халыкара префикс	0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	993[d], 991[d] һәм 995[d]
Илнең GS1 коды	623
Номер тамгасы коды	BRU
Диңгездәге идентификацияләү номеры	508
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Брунейда төшерелгән фильмнар[d]
Бруней Викиҗыентыкта

Физик-географик характеристика

Географик урнашу

Бруней Көньяк-Көнчыгыш Азиядә, Калимантан утравының төньяк-көнбатыш ярында урнашкан һәм ул Малайзиянең 30 чакрым тирәсе территориясе белән бүленгән ике аерым өлкәдән тора. Төньякта илне Көньяк Кытай диңгезе юа. Диңгез яр буе бертөрле түгел, төньяк-көнчыгышта күпсанлы утраулары белән Бруней култыгы бар ә көнбатышта комлы сөзәк яр өстенлек итә.

Рельеф һәм геологик төзелеш

Көнбатыш Бруней – калкулыклы түбәнлек, көньякта таулыклар урнашкан. Көнчыгыш өлеш яр нык сазлыклы буе тигезлегеннән тора. Иң югары нокта – Букит Пагон (Bukit Pagon) тавы 1.850 м.

Климат

Климат тропик, экваториаль. Көньяк Кытай диңгезе акваториясеннән килүче муссоннар тәэсиренә дучар. Һава температурасы бөтен ел дәвамында 26о С тирәсендә. Ил территориясенең 75% дымлы тропик урманнар алып тора.

Ай	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Уртача югары температура (°C)	27.8	27.8	29.2	29.1	29.5	28.1	28.4	28.3	28.0	27.5	27.4	28.0	28.3
Уртача түбән температура (°C)	16.1	16.0	19.5	20.9	20.9	23.7	23.1	23.3	25.3	23.1	19.2	16.6	20.6
Явым-төшем күләме (мм)	277.7	138.3	113.0	200.3	239.0	214.2	228.8	215.8	257.7	319.9	329.4	343.5	2873.9

Су ресурслары

Дәүләттә зур елгалар һәм күлләр юк. Булган елгалар – Бруней (елга)Бруней, Тудонг, Тембуронг, Белайт илнең көньяк өлешендәге калкулыклардан төньякка таба агып, Көньяк-Кытай диңгезенә коялар.

Тарих

XVI гасырда Бруней Калимантан утравының шактый зур өлешен һәм берничә күрше утрауларны алып торган кодрәтле феодаль дәүләт булган. Шундый итеп аны 1522 елда Фернандо Магеллан экспедициясе диңгезчеләре күргән була.

1839 елда солтан хезмәтендә булган авантюрист Дж.Брук монда фетнә күтәрә һәм үзенә төньяктагы җирләрне (Саравак) буйсындыра. Солтаннан Брук «раҗа» титулы ала. «Ак раҗалар» идарәсеннән соң Саравак Малайзия кулына күчә.

1888 елда бөтен Бруней Британ протекторатына әйләнә. 1959 елда, берничә фетнәдән соң, Бөек Британия Брунейга эчке мәсьәләләрне чишү буенча мохтарият бирә, ә 1984 елның 1 гыйнварында тулы бәйсезлек игълан ителә.

1992 елда «Малай ислам монархиясе» концепциясе кабул ителә. Солта Хәссәнәл Болкиах җәмгыятьнең сак модернләштерү сәясәте алып бара.

Дәүләт төзелеше

Бруней солтаны Хассанал Болкиах

Дәүләт һәм хөкүмәт башлыгы – солтан. Ул шулай ук дәүләттәге мөселманнарның дини лидеры да. Хөкүмәттә, гадәттә, солтанның якын кешеләре әгъза булып торалар.

Административ бүленеш

Төп мәкалә: Брунейның административ бүленеше

Брунейның административ бүленеше

Бруней даирә дип аталучы 4 округка бүленгән.

1. Белайт
2. Бруней-Муара
3. Тембуроң
4. Тутоң

Тембуроң округын Малайзия территориясе башка округлардан аерып тора.

Округлар мүким кечерәк районнарга бүленәләр.

Халык

Халык саны – 395 мең (2010 елның июленә карата)

Еллык үсеш – 1, 73%

Уртача тормыш дәвамлылыгы – ир-атларда 74 ел, хатын-кызларда 78 ел.

Этник состав:

• малайлылар – 66 %
• келаяннар, ибаннар, меланау, дусуннар, мурутлар, даяклар - 8%
• кытайлылар - 11%
• калганнар:аурупалылар, һиндлылар һ.б.

Белем дәрәҗәсе – ир-атларда 95 %, хатын-кызларда 90% (2001 елгы җанисәп буенча)

Шәһәр халкы – 75%. Халык тыгызлыгы – 62 кеше/км². Брунейда халык тигез урнашмаган: халыкның 1/3 тирәсе башкалада яши, ә калган өлеше нефть промысселары районнарында урнашкан.

Дин

Рәсми дин – ислам (аны халыкның 67% тота), 13 % - буддистлар, 10% - христианнар (күбесенчә протестантлар), 10% - калганнар (гадәттә, абориген культлары). 1980-еллар ахырында «Малай ислам монархиясе» концепциясе кабул ителә, ул исә Бруней территориясендә исламның төп роль уйнавы белән бергә, барлык диннәрнең дә тигез хокуклы булуы һәм хөрмәт ителүен күздә тота.

Христиан конфессияләреннән монда протестанлык һәм католицизм таралган. Конфуцианлык һәм даосизм кытай мәхәлләләрендә яшәп килә.

• Брунейда ислам
• Брунейда Һинд дине

Икътисад

Төп мәкалә: Бруней икътисады

Бруней икътисадының нигезен нефть (елына 10 млн т дан артык) һәм табигый газ табу тәшкил итә. Аларның экспорты дәүләткә тулаем җыемнарның 90% күләмендә байлык бирә. Нефть һәм газның бай запаслары аркасында Бруней Азиядә яшәү дәрәҗәсе буенча беренче урыннарда тора.

Авыл хуҗалыгы зәгыйфь үсеш алган, туклану продуктларының 80% Бруней читтән кертә. Монда дөге, яшелчәләр, җимешләр үстерелә, тавыклар, үгезләр, кәҗәләр үрчетелә.