Якутия

Саха́ Республикасы (Яку́тия) (якут. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Саха Сирэ) — Россия Федерациясе эчендә булган дәүләти корылма, Россия субъекты, Ерак Көнчыгыш федераль округына керә.

Якутия
сах. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	27 сентябрь 1990
Рәсми исем	Республика Саха (Якутия)[1], Саха Өрөспүүбүлүкэтэ һәм Якутская-Саха Советская Социалистическая Республика
Кыскача исем	Якутия һәм Саха сирэ
Рәсми тел	рус теле һәм якут теле
Гимн	Саха республикасы гимны[d]
Дөнья кисәге	Азия
Дәүләт	Россия
Башкала	Якутск
Административ-территориаль берәмлек	Россия[2]
Сәгать поясы	YAKT[d], VLAT[d] һәм МСК+8[d]
Геомәгълүматлар	Data:Russia/Sakha (Yakutia).map
Иң югары ноктасы	Победа[d] һәм Мус-Хая[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Саха-Якутия республикасы башлыгы[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Айсен Николаев
Канунбирү органы	Ил Түмэн
Халык саны	1 001 664 (2024)
Нәрсә белән чиктәш	Красноярск крае, Иркутск өлкәсе, Байкал арты крае, Амур өлкәсе, Хабаровск крае, Магадан өлкәсе һәм Чукотка автономияле округы
Алыштырган	Якут Автономияле Совет Социалистик Республикасы
Кулланылган тел	нивх теле, төньяк юкагир теле[d], сиреник теле, наукан теле[d], юит теле, чукот теле, долган теле, эвен теле, уйльта теле һәм якут теле
Мәйдан	3 083 523 км²
Рәсми веб-сайт	sakha.gov.ru​(рус.)
Феноменның икътисады	Саха-Якутия икътисады[d]
Номер тамгасы коды	14
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Саха-Якутиядә җирләнгәннәр[d]
Якутия Викиҗыентыкта

Мәйданы буенча Россиянең иң зур регионы; шуның өстенә, Якутия — дөньяда иң зур административ-территориаль берәмлек. Башкаласы — Якутск шәһәре.

1922 елның 27 апрелендә төзелгән.

Саха (Якутия) Республикасы дәүләт хакимиятенең вәкиллекле, закон чыгару һәм контроль органы ― Ил Түмэн.

Географиясе

Чиктәшлек

Як	Россия Федерациясенең субъекты
Көнбатыш	Красноярск крае
Көньяк-көнбатыш	Иркутск өлкәсе
Көньяк	Байкал арты крае, Амур өлкәсе
Көньяк-көнчыгыш	Хабаровск крае
Көнчыгыш	Магадан өлкәсе
Төньяк-көнчыгыш	Чукотка автономияле округы

Якутиянең яр буе сызыгының озынлыгы — 4 500 километрдан артыграк. Якутиянең 2/5 өлеше төньяк поляр түгәрәк артында урнашкан. Республиканың төньяктан көньякка озынлыгы — 2 500 км, көнчыгыштан көнбатышка — 2 000 км.

Рельефы

Якутск янында Лена елгасы

Амга елгасы

Якутиянең 2\3 өлеше таулардан гыйбарәт. Иң биек ноктасы — Победа тавы (3147 м, башка мәгълүматлар буенча — 3 003 м; Черский тау сыртында урнаша), Мус-Хая тавы (2959 м, башка мәгълүматлар буенча — 3 011 м). Якутиядә шулай ук Верхоянск тау сырты урнашкан.

Якутиянең көнбатыш өлешендә иң зур яссы таулыкларның берсе — Урта Себер яссы таулыгы урнашкан.

Зур мәйданлы түбәнлекләр: Үзәк Якутия түбәнлеге, Колыма түбәнлеге, Төньяк Себер түбәнлегенең көнчыгыш өлеше.

Гидрографиясе

Якутия — иң күп елгалы (700 мең елга) һәм күлле (800 меңнән артык күл) регионнарның берсе. Иң зур елгалар: Лена (озынлык — 4 400 км), Вилюй (2650 км), Оленёк (2292 км), Алдан (2273 км), Колыма (2129 км), Индигирка (1726 км), Олёкма (1436 км), Анабар (939 км) һәм Яна (872 км).

Иң зур күлләр: Бустак, Лабыңкыр.

Табигате

Якутиянең территориясе 4 географик зонасы чикләрендә урнашкан: тайга урманнары, тундра, урманлы тундра һәм арктика чүлләре; Якутия җирләре башлыча мәңгелек туңлык зонасында урын алган.

Үсемлекләр

Тайгада даур карагачы өстенлек итә. Шулай ук нарат, кедр, чыршы, каен, усак агачлары, көньяктагы районнарда — Себер кедры, таулы районнарда исле тирәк һәм чозения таралган.

Хайваннар дөньясы

Якутия тайга-тундра зоогеографик зонасында урнаша. Монда морж, нерпа, тюлень, ак аю торалар (утраулы территориясендә); поши, төньяк боланы, кабарга, карлы тәкә, изюбр, көрән аю, бүре, кызыл төлке, ак төлке, кеш, ас, себер көзәне, чәшке һ. б.

Республиканың сулыкларда балыкларның 50 төре тора, кошларның 250 төре монда оя ясый.

Климаты

Климат — кискен континенталь, кышның озын һәм җәйнең кыска периоды белән аерылып тора.

Период	Гый, °C	Фев, °C	Мар, °C	Апр, °C	Май, °C	Июн, °C	Июл, °C	Авг, °C	Сен, °C	Окт, °C	Ноя, °C	Дек, °C	Ел, °C	Ел, %	Ел, кВтч/м²	Ел, м/с
Айхал	−34,5	−30,5	−23,3	−13,7	−3,3	8,7	14,1	9,7	0,5	−12,9	−26,9	−32,3	−11,9	75,0	905,8	3,2
Алдан	−26,3	−22,8	−15,0	−4,3	4,9	13,7	16,6	13,3	5,0	−6,4	−18,9	−25,1	−5,4	70,5	1095,8	1,9
Аллах-Юнь	−34,6	−31,8	−24,5	−12,5	−1,4	9,7	12,7	9,1	0,7	−14,2	−28,0	−34,6	−12,3	76,2	1051,9	3,4
Алмазный	−28,2	−24,4	−17,5	−8,0	3,9	14,0	18,2	14,2	4,4	−7,4	−20,5	−26,6	−6,4	66,4	1048,3	3,2
Амга	−41,1	−36,4	−22,6	−5,5	7,2	15,5	18,6	14,3	5,7	−8,9	−28,7	−39,9	−10,0	73,0	1110,4	1,8
Артык	−41,0	−38,2	−30,0	−16,9	−4,3	8,1	11,3	6,7	−2,2	−18,5	−33,7	−40,7	−16,5	79,3	1000,8	3,5
Бердигестях	−28,9	−25,2	−18,7	−7,9	4,5	15,0	18,9	14,8	4,8	−7,9	−21,3	−28,2	−6,6	67,8	1081,1	3,0
Борогонцы	−31,9	−28,1	−20,1	−7,5	5,4	15,7	19,0	14,9	5,1	−9,3	−23,6	−31,7	−7,6	67,2	1081,1	2,8
Верхоянск	−47,0	−42,7	−29,8	−12,9	2,8	13,0	15,2	10,8	2,3	−14,9	−36,7	−43,6	−15,1	70,5	938,7	1,7
Вилюйск	−36,8	−30,1	−19,0	−6,1	5,5	15,1	18,8	14,2	5,6	−7,8	−25,9	−34,3	−8,3	66,7	1048,3	2,0
Витим	−28,8	−23,6	−14,0	−2,6	6,6	14,9	18,3	15,0	6,4	−3,5	−17,1	−26,5	−4,5	73,0	1077,5	2,5
Ленск	−29,0	−24,0	−14,7	−3,7	6,2	14,5	17,9	13,9	5,8	−4,9	−19,2	−27,2	−5,3	70,4	1073,8	2,7
Майя	−29,8	−26,1	−18,6	−6,6	5,8	15,8	19,3	15,3	5,5	−8,0	−21,6	−29,4	−6,4	66,4	1095,8	2,8
Мирный	−28,6	−24,8	−17,7	−8,3	3,5	13,7	17,9	14,0	4,2	−7,6	−20,8	−27,0	−6,7	67,3	1033,7	3,2
Оймякон	−47,0	−42,9	−32,4	−14,4	1,9	11,6	13,8	10,1	1,7	−16,1	−37,2	−45,6	−16,2	70,8	1106,7	1,3
Олёкминск	−31,3	−25,4	−15,0	−3,1	7,1	15,1	18,4	14,7	6,2	−5,2	−20,9	−29,7	−5,7	70,7	1088,4	2,4
Андреев утравы	−31,2	−31,1	−28,8	−22,6	−10,2	−1,2	2,9	2,2	−2,6	−15,0	−26,0	−28,2	−15,9	84,9	668,4	5,7
Покровск	−39,7	−33,7	−21,1	−5,4	6,7	15,2	18,6	14,4	5,7	−8,1	−27,2	−38,1	−9,3	69,5	1092,1	2,4
Тикси	−31,1	−29,2	−26,4	−18,9	−6,4	3,1	7,6	7,4	1,5	−11,0	−23,8	−28,2	−12,9	81,7	785,3	4,8
Томмот	−32,3	−27,7	−19,3	−8,2	2,6	12,8	15,8	12,3	3,3	−10,0	−24,0	−31,2	−8,7	72,7	1073,8	3,2
Удачный	−34,4	−30,4	−23,2	−13,6	−3,2	8,8	14,1	9,7	0,6	−12,8	−26,7	−32,1	−11,8	74,7	924,1	3,2
Чульман	−30,9	−24,9	−15,6	−5,0	4,4	13,3	16,1	12,9	4,5	−7,4	−21,2	−29,6	−6,9	71,4	1117,7	2,7
Якутск	−40,9	−35,9	−21,6	−6,1	6,7	15,4	18,7	14,9	5,7	−8,5	−29,2	−38,8	−9,8	68,9	1081,1	2,0

Сәгать пояслары

Якутия сәгать пояслары

Якутия өч сәгать поясларда урнаша:

1. 

   Якутия сәгать зонасы (YAKT, UTC+10).

2. 

   Владивосток сәгать зонасы (VLAT, UTC+11)

3. 

   Магадан сәгать зонасы (MAGT, UTC+12)

Административ бүленеш

Республика үз эчендә 36 муниципаль берәмлеккә бүленә: 34 муниципаль районы һәм 2 шәһәр округы.

Картада №	Исеме	Якутча исеме	Халык саны, мең кеше	Мәйданы, мең. км²	Административ үзәге
Шәһәр округлары
I	Жатай	Жатай	9,1
II	Якутск	Дьокуускай	274,9
Муниципаль районнар (улуслар)
1	Абый	Абый улууһа	4,8	69,4	Белая Гора
2	Алдан	Алдан улууһа	49,4	156,8	Алдан
3	Аллаих	Аллайыаха улууhа	3,2	107,3	Чокурдах
4	Амга	Амма улууһа	17,3	29,4	Амга
5	Анабара	Анаабыр улууhа	3,7	55,6	Саскылах
6	Булун	Булуҥ улууһа	9,7	235,1	Тикси
7	Верхневилюйск	Үөһээ Бүлүү улууһа	21,2	43,2	Верхневилюйск
8	Югары Колыма	Үөһээ Халыма улууһа	6,9	67,8	Зырянка
9	Верхоянск	Үөһээ Дьааҥы улууһа	13,7	24,7	Батагай
10	Вилюй	Бүлүү улууһа	27,6	55,2	Вилюйск
11	Таулы	Горнай улууhа	11,2	45,6	Бердигестях
12	Жиганск	Эдьигээн улууһа	3,98	140,2	Жиганск
13	Кобяй	Кэбээйи улууһа	14,0	107,8	Сангар
14	Ленск	Ленскэй улууһа	38,8	77,0	Ленск
15	Мегино-Кангалас	Мэҥэ Хаҥалас улууһа	32,1	11,7	Түбән Бестях
16	Мирный	Мирнэй улууһа	86,0	165,8	Мирный
17	Мома	Муома улууһа	4,5	101,7	Хонуу
18	Намцы	Нам улууһа	24,3	11,9	Намцы
19	Нерюнгри	Нүөрүҥгүрү улууhа	85,8	93,0	Нерюнгри
20	Нижнеколымск	Аллараа Халыма улууhа	5,3	86,8	Черский
21	Нюрба	Ньурба улууһа	25,9	52,4	Нюрба
22	Оймякон	Өймөкөөн улууhа	13,4	92,2	Усть-Нера
23	Оленёк милли	Өлөөн улууһа	4,1	318,1	Оленёк
24	Олёкминск	Өлүөхүмэ улууһа	29,6	166,7	Олёкминск
25	Среднеколымск	Орто Халыма улууhа	7,9	125,2	Среднеколымск
26	Сунтар	Сунтаар улууһа	25,5	57,8	Сунтар
27	Татта	Таатта улууһа	17,3	18,98	Ытык-Кюёль
28	Томпо	Томпо улууhа	15,1	135,8	Хандыга
29	Усть-Алдан	Уус-Алдан улууһа	22,4	18,3	Борогонцы
30	Усть-Майя	Уус-Маайа улууhа	10,6	95,3	Усть-Мая
31	Усть-Яна	Усуйаана улууһа	8,7	120,3	Депутатский
32	Хангалас	Хаҥалас улууhа	34,7	24,7	Покровск
33	Чурапча	Чурапчы улууhа	19,9	12,6	Чурапча
34	Эвен-Бытантай милли	Эбээн-Бытантай улууhа	2,8	55,6	Батагай-Алыта

Тарихы

Беренче меңъеллык уртасында эвенкларның һәм эвеннарның борынгы бабалары Якутиягә киләләр. Лена краена якутларның килүе аларны Ленадан көнбатышка һәм көнчыгышка китәргә мәҗбүр иткән.

Россия составында

Моны да карагыз: Якутск өлкәсе

XVII гасырның беренче чирегендә рус сәяхәтчеләре Ленага барып җиткәннәр; Якутскны, Жиганскины, Верхоянскины, Зашиверскины, Среднеколымскины нигезләгәннәр.

1632 елда Ленаның уң ягында Якутск острогы нигезләнә. 1638 елда Якутск өязе оештырыла, аннан соң ул Иркутск губернасы составында Якутия провинциясе һәм Якутск өлкәсе буларак үзгәртеп корылган.

Якутия тарихының аерым сәхифәсе — 1640-еллардан башланган сөрген. XIX гасырдан башлыча сәяси сөрү өстен булган: монда декабристлар, 1863 ел күтәрелешендә катнашучылар, народниклар, эсерлар, социал-демократлар үз срогын тутырганнар.

1922 елның 27 аперелендә Якутия Автономияле Совет Социалистик Республикасы (Якутия АССР) оештырыла.

1920-елларда Алдандагы алтын чыганакларын эшкәртү башлана. 1930нчы елларда Көньяк диңгез юлын эксплуатацияләү башлана, Лена тамагында Тикси порты төзелә. 1950-елларның уртасына кадәр республикада Дальстрой һәм ГУЛагның хезмәт лагерьлары эшләгән.

1950-елларда республиканың көнбатышында алмаз чыганакларын, ә 1960-елларда көньяктагы уран рудасы чыганакларын тапканнар.

1990 елның 27 сентябрьдә республиканың суверенитеты турында декларациясе игълан ителә; 1991 елның октябрендә республикада президент посты кертелә. Михаил Ефимов республиканың беренче президенты булган.

Халкы

2010 елның җанисәбе буенча Якутиянең халык саны — 958 291 кеше. Халык тыгызлыгы — 0,31 кеше/км²; Россия Федерациясе субъектлары арасында халык тыгызлыгы буенча Якутия 80нче урынын ала.

Милли составы

Милләт	1939[3]	1959[4]	1970[5]	1979[6]	1989[7]	2002[8]	2010[9]
Барлык	413 198 (100,0 %)	487 343 (100,0 %)	664 123 (100,0 %)	851 840 (100,0 %)	1 094 065 (100,0 %)	949 280 (100,0 %)	958 291 (100,0 %)
Якутлар	233 273 (56,5 %)	226 053 (46,4 %)	285 749 (43,0 %)	313 917 (36,9 %)	365 236 (33,4 %)	432 290 (45,5 %)	466 492 (49,9 %)
Руслар	146 741 (35,5 %)	215 328 (44,2 %)	314 308 (47,3 %)	429 588 (50,4 %)	550 263 (50,3 %)	390 671 (41,1 %)	353 649 (37,8 %)
Эвенклар	10 432 (2,5 %)	9505 (2,0 %)	9097 (1,4 %)	11 584 (1,4 %)	14 428 (1,3 %)	18 232 (1,9 %)	21 008 (2,2 %)
Украиннар	4229 (1,0 %)	12 182 (2,5 %)	20 253 (3,0 %)	46 326 (5,4 %)	77 114 (7,0 %)	34 633 (3,65 %)	20 341 (2,2 %)
Эвеннар	3133 (0,8 %)	3537 (0,7 %)	6471 (1,0 %)	5763 (0,7 %)	8668 (0,8 %)	11 657 (1,2 %)	15 071 (1,6 %)
Татарлар	4420 (1,1 %)	5172 (1,1 %)	7678 (1,2 %)	10 976 (1,3 %)	17 478 (1,6 %)	10 768 (1,1 %)	8122 (0,9 %)

Халкының табигый хәрәкәтенең статистикасы

	Халык саны, мең кеше	Туулар	Үлемнәр	Үзгәрешләр	Туучылар саны (1000 кешегә)	Үлүчеләр саны (1000 кешегә)	Үзгәрешләр (1000 кешегә)
1970	674	13,899	5,700	8,199	20.6	8.5	12.2
1975	775	15,636	6,242	9,394	20.2	8.1	12.1
1980	887	18,132	7,501	10,631	20.4	8.5	12.0
1985	1,002	22,823	7,266	15,557	22.8	7.3	15.5
1990	1,115	21,662	7,470	14,192	19.4	6.7	12.7
1991	1,110	19,805	7,565	12,240	17.8	6.8	11.0
1992	1,090	17,796	8,710	9,086	16.3	8.0	8.3
1993	1,072	16,771	9,419	7,352	15.6	8.8	6.9
1994	1,051	16,434	10,371	6,063	15.6	9.9	5.8
1995	1,029	15,731	10,079	5,652	15.3	9.8	5.5
1996	1,015	14,584	9,638	4,946	14.4	9.5	4.9
1997	1,003	13,909	9,094	4,815	13.9	9.1	4.8
1998	986	13,640	8,856	4,784	13.8	9.0	4.9
1999	970	12,724	9,480	3,244	13.1	9.8	3.3
2000	960	13,147	9,325	3,822	13.7	9.7	4.0
2001	954	13,262	9,738	3,524	13.9	10.2	3.7
2002	950	13,887	9,700	4,187	14.6	10.2	4.4
2003	949	14,224	9,660	4,564	15.0	10.2	4.8
2004	950	14,716	9,692	5,024	15.5	10.2	5.3
2005	950	13,591	9,696	3,895	14.3	10.2	4.1
2006	950	13,713	9,245	4,468	14.4	9.7	4.7
2007	951	15,268	9,179	6,089	16.1	9.7	6.4
2008	953	15,363	9,579	5,784	16.1	10.1	6.1
2009	955	15,970	9,353	6,617	16.7	9.8	6.9
2010	957	16,109	9,402	6,707	16.8	9.8	7.0

Торак пунктлары

Якутиянең эре торак пунктлары

№	Торак пункты	Якутча исеме	Халык саны	№	Торак пункты	Якутча исеме	Халык саны	Карау • Бәхәс • Үзгәртү Якутск Мирный
1	Якутск	Дьокуускай	269 486	11	Чульман	Чульман	9 767
2	Нерюнгри	Нүөрүҥгүрү	61 746	12	Жатай	Жатай	9 502
3	Мирный	Мирнэй	37 179	13	Покровск	Покровскай	9 495
4	Ленск	Ленскэй	24 955	14	Олекминск	Өлүөхүмэ	9 487
5	Алдан	Алдан	21 277	15	Намцы	Нам	9 100
6	Айхал	Айхал	13 724	16	Чурапча	Чурапчы	8 769
7	Удачный	Удачнай	12 611	17	Томмот	Томмот	8 054
8	Сунтар	Сунтаар	10 303	18	Майя	Майа	7 288
9	Вилюйск	Бүлүү	10 233	19	Ытык-Кюёль	Ытык-Күөл	6 828
10	Нюрба	Ньурба	10 156	20	Мохсоголлох	Мохсоҕоллох	6 698
2010 елның җанисәбе буенча

Икътисады

«Удачная» кимберлит трубкасы

Сәнәгать

Сәнәгатьнең төп секторлары

• Чыгару (алмаз, нефть, алтын, газ, күмер, һ.б. файдалы казылмалар).
• Эшкәртү
• Ягулык-энергетика комплексы
• Агач сәнәгате
• Җиңел сәнәгате
• Азык-төлек сәнәгате

Авыл хуҗалыгы

• Ит, сөт терлекчелеге
• Ат үрчетүчелеге
• Бәрәңге-яшелчә хуҗалыгы
• Кыйммәтле мех хуҗалыгы
• Боланчылык

Транспорт

Йөкләр хәрәкәте күбесенчә су транспортына туры килә. Навигация периодында Лена, (Вилюй һәм Алдан кушылдыклары белән), Яна, Индигирка, Колыма елгалары республиканың төп транспорт артерияләре була.

Автомобиль юллар

М56 «Колыма» федераль әһәмиятле автомобиль юлы (Якутск — Магадан), М56 «Лена» федераль әһәмиятле автомобиль юлы; «Вилюй» автомобиль юлы (Якутск — Вилюйск — Мирный — Ленск — Усть-Кут — Тулун). Планда: «Амга» (Якутск — Амга — Усть-Мая) автомобиль юлын Аянга кадәр озынайту, «Яна» (Хандыга — Батагай — Усть-Куйга) һәм «Анабар» (Мирный — Удачный — Оленёк — Юрюнг-Хая) трассаларын төзү.

Һава транспорты

Республикада 32 аэропорт бар.

Тимер юл транспорты

Амур-Якутск магистраленең Беркакит — Түбән Бестях өлеше эшли; планда — бу юлны Магаданга кадәр озынайту.

Саха (Якутия) дәүләт һимны

Саха Өрөспүүбулүкэтин өрөгөйүн ырыата (саха телендә)
Сахам сирэ дьоллоох тускуга
Саһарҕалыы ыҥыра ыллыыр.
Илинтэн арҕаа ол кустуга
Алмаас таас курдук сандаара сырдыыр.
Хос ырыата:
Барҕа быйаҥнаах Сахам дойдута
Модун Россия киэн туттуута,
Өркөн өрөгөй тойугун туойдун,
Үүнэр үйэҕэ үрдүү туруохтун!

Үллэр үөстээх Өлүөнэ Эбэ
Өлбөт мэҥэ угуттуур уулаах.
Элбэх омукка эрчим эбэр,
Или-эйэни олохтуур уохтаах.
Хос ырыата.

Ааспыт кэммит айхаллаах суола
Арчылыыр аар алгыһын биэрдэ.
Сахабыт сирэ дьоһун, дуолан
Сайдыы аартыгар түөрэҕэ түстэ.
Хос ырыата.

(тәрҗемәсе):
Саха җире, шәрекъ нурларында
Иминлек һәм бәхет яулыйсың,
Җиңүләргә әйдәп баруыңда
Мәгъриб алмазы күк балкыйсың.
Кушымтасы:
Көч җый һәм үс, Саха җирем, ныгы,
Бәхетле бул, Ватан, һәм дан тупла.
Илебезнең күрке-горурлыгы,
Синдәй иркен, юмарт Җирдә юк ла!
…………………………