Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы

Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы (ШУАР), (уйг. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى, Шинҗаң Уйғур аптоном райони, кыт. 新疆维吾尔自治区, ; кыскача Шеңҗан кыт. «яңа чик») — Кытайның көнбатышындагы регионы. Аның мәйданы ягыннан иң зур территориаль-административ берәмлеге.

Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы
кыт. 新疆维吾尔自治区 уйг. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى
Нигезләнү датасы	1 октябрь 1955
Рәсми исем	新疆维吾尔自治区 һәм شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونی‎
Дәүләт	Кытай
Башкала	Өремче
Административ-территориаль берәмлек	Кытай
Сәгать поясы	UTC+08:00
Геомәгълүматлар	Data:China/Xinjiang.map
Иң югары ноктасы	Чогори[d]
Фирка сәркәтибе	Чэнь Цюаньго[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Шөһрәт Закир һәм Эркин Тунияз[d]
Канунбирү органы	Xinjiang Uyghur Autonomous Regional People's Congress[d][1]
Халык саны	21 813 334 (2010), 25 852 345 (2020)[2]
Административ бүленеше	Өремче, Карамай, Турфан, Комул шәһәре, Санҗи һуэй автономияле бүлгесе, Бөртала маңгул автономияле бүлгесе, Баенгол маңгул автономияле бүлгесе, Кызылсу кыргыз автономияле бүлгесе, Элә казакъ автономияле бүлгесе, Аксу бүлгесе, Кашгар бүлгесе, Хөтән бүлгесе, Тарбагатай бүлгесе, Алтай бүлгесе, Шихэцзы[d], Арал (Китай)[d], Тумшук[d], Уцзяцюй[d], Бэйтунь[d], Темэньгуань[d], Шуанхэ[d], Кокдала[d], Куньюй[d], Хуянхэ[d], Xinxing[d] һәм Baiyang[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	1 379 760 000 000 ¥[3]
Нәрсә белән чиктәш	Чиңхәй, Гәнсу, Тибетский автономный район[d], Алтай Республикасы, Ош өлкәсе, Нарын өлкәсе, Эссекүл өлкәсе, Ховд[d] һәм Баян-Улгий[d]
Алыштырган	Синьцзян[d]
Кулланылган тел	үзәк тибет теле[d], Southern Mongolian[d], кыргыз теле, казакъ теле, уйгыр теле, Сибо теле, Әйну теле, Даур теле, дунсянский язык[d], Эвенк теле, Или төркичәсе, Сарыкүл теле[d], Салар теле һәм тибет теле
Мәйдан	1 664 897,17 км²[4]
Рәсми веб-сайт	xinjiang.gov.cn
Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы Викиҗыентыкта

Өремче каласы

Тарихи атамасы — Көнчыгыш Төркистан; Кытай әдәбиятендә Синцзян (1760-еллардан), 14 гасырга караган язмаларда һәм 16—17 гасырларга караган фарсы телендәге кулъязмаларда Уйгырия, Уйгырстан дип аталган. Автономияле районы Казакъстан, Кыргызстан, Таҗикстан, Россия, Монголия, Әфганстан, Һиндистан белән чиктәш.

Халкы — 21 813 334 человек (2010). Халык, нигездә, Тарим иңкүлегендә һәм Җуңгариядәге елгалар үзәнлекләрендә урнашкан Кашгар, Хөтән, Яркәнд, Аксу, Кучар, Голҗа шәһәрләре һәм алар тирәсендәге өлкәләрдә гомер итә. Башкаласы — Өремче каласы.

Географиясе

Җир йөзенең күп өлеше Җунгария тигезлеге һәм Кашгар тигезлеге (Тарим иңкүлеге) биләп тора. Кашкар тигезлегенең үзәген Такла-Макан чүле алып тора. Көнчыгыш Тән-Шән таулары (биеклеге 7000 метрдан артык) Җуңгария һәм Кашгар тигезлекләрне аерып тора. Автономиьле районының төньякта Монголия Алтае, көньякта Кунлунның төньяк тезмәләре, көньяк-көнбатышта Каракорым таулары (Чогори түбәсе — 8611 м) урнашкан. Көнчыгыш Тән-Шән тезмәләре арасында Үзәк Азиянең иң түбән җире — Турфан иңкүлеге (-154 м) урнашкан.

Климат

Климаты коры, кискен континенталь, тигезлекләрдә июльнең уртача температурасы +20…+25 °C. Кыш суык, карсыз. Өремчедә гыйнарның уртача температурасы —15 °C, иң түбән температура —40 °C. Еллык явымнар саны: тигезлекләрдә 200 миллиметрдан…тауларда 800 миллметргача.

Гидрография

Эре елгалар: Тарим, Или, Иртешнең югары агымы, Урунгу һәм Манас. Эре күлләр — Лобнор, Оби-Нур, Баграшкүл, Улунгу, Богдо һ.б.

Тарих

Борынгы Кытай чыганакларында төбәк Сиюй (Көнбатыш йортлар) исеме астында телгә алынган.

Көнчыгыш Төркистан Бөек ефәк юлында булганлыгы сәбәпле, ул даим эре дәүләтләр игътибарын тартып торган. Б. э. 3 гасырда Көнчыгыш Төркистан төньяк өлеше — Җунгария сәнби, 5—6 гасырларда жужан, 6 гасырның икенче яртысында төрки кабиләләре нәзарәте астында булды. Төрки каһанлыгы төзелгәннән соң, аңа Көнчыгыш Төркистанның шәһәр-дәүләтләре кергән.

7 гасырда Көнчыгыш Төркистан һәм Җунгариядә Тан династиясенең нәзарәте урнаштырылган. 7 гасырның 70-елларында аның көньяк өлеше (хәзерге Кучар, Хөтән, Карашәһәр, Кашкар) тибетлылар кул астына күчте. 9 гасырда Уйгыр каһанлыгы җимерелгәннән соң, Орхон һәм Селенга елгалары бассейнында яшәгән уйгырларның бер өлеше бирегә күчеп килде. 

Уйгыр дәүләте төзелде һәм ул берничә ел Каракытайларның вассалы булган. 13 гасырның 10—20 елларыннан Чыңгызханга буйсындырылган. 1251 елда Көнбатыш Җунгария һәм Кашкар җирләре Чагатай олысына кергән. Уйгыр дәүләте исә Могыл ханнары кулы астына күчкән. 1465 елда дуглат кавеменнән булган Әбү Бәкер җитәкчелегендә үзәге Яркәнд шәһәре булган ханлык барлыкка килгән. Соңрак Хөтән вә Кашкар вилаятьләре, 1499—1504 елларда Аксу, Өчтурфан вилаятьләре ошбу ханлык составына кергән. Шул Яркәнд ханлыгы 1678 елга кадәр яшәп килде. 

Милли составы

2000 елга
Халык	Саны	%ларда
уйгырлар	008 345 622	000 45,21
кытайлар	007 489 919	000 40,58
казакълар	001 245 023	0000 6,74
дуңганнар	000 839 837	0000 4,55
кыргызлар	000 158 775	0000 0,86
монголлар һәм калмыклар, дунсян, даурлар	000 194 891	0000 1,14
«таҗиклар» (сарыколлар һәм ваханнар)	0000 39 493	0000 0,21
сибо	0000 34 566	0000 0,19
манҗурлар	0000 19 493	0000 0,11
туцзя	0000 15 787	0000 0,086
үзбәкләр	0000 12 096	0000 0,066
руслар	00000 8 935	0000 0,048
мяо	00000 7 006	0000 0,038
тибетлылар	00000 6 153	0000 0,033
чжуаннар	00000 5 642	0000 0,031
татарлар	00000 4 501	0000 0,024
саларлар	00000 3 762	0000 0,020

Төбәктә татарлар күмәкләшеп яшәгән Дацюань-Татар милли волосте бар.

Административ бүленеш

Шеңҗан-Уйгыр автономияле районының административ бүленеше^[5]

#	Исем[6]	Үзәк	Уйгырча исем (гарәп имләсе белән) (латин имләсе белән)	Кытайча Пиньинь	Халык саны (2010)
— Аспровинциаль мөхтәри округ —
1	Или Казакъ мөхтәри округы	Голҗа	ئىلى قازاق ئاپتونوم ئوبلاستى‎ Ili Qazaq Aptonom Oblasti	伊犁哈萨克自治州 Yīlí Hāsàkè Zìzhìzhōu	2,482,627 [a]
— Шәһәр округләре —
2	Өремче (башкала)	Тәңретаг районы	ئۈرۈمچى شەھرى‎ Ürümchi Shehri	乌鲁木齐市 Wūlǔmùqí Shì	3,110,280
3	Карамай	Карамай районы	قاراماي شەھرى‎ Qaramay Shehri	克拉玛依市 Kèlāmǎyī Shì	391,008
— округләр —
4	Алтай округы Или Казакъ мөхтәри округынә карый	Алтай	ئالتاي ۋىلايىتى‎ Altay Wilayiti	阿勒泰地区 Ālètài Dìqū	526,980
5	Тарбагатай округы Или Казакъ мөхтәри округынә карый	Чөчәк	تارباغاتاي ۋىلايىتى‎ Tarbaghatay Wilayiti	塔城地区 Tǎchéng Dìqū	1,219,212
6	Турпан округы	Турпан	تۇرپان ۋىلايىتى‎ Turpan Wilayiti	吐鲁番地区 Tǔlǔfān Dìqū	622,679
7	Кумул округы	Кумул	قۇمۇل ۋىلايىتى‎ Qumul Wilayiti	哈密地区 Hāmì Dìqū	572,400
8	Кашгар округы	Кашгар	قەشقەر ۋىلايىتى‎ Qeshqer Wilayiti	喀什地区 Kāshí Dìqū	3,979,362
9	Аксу округы	Аксу	ئاقسۇ ۋىلايىتى‎ Aqsu Wilayiti	阿克苏地区 Ākèsū Dìqū	2,370,887
10	Хөтән округы	Хөтән	خوتەن ۋىلايىتى‎ Xoten Wilayiti	和田地区 Hétián Dìqū	2,014,365
— Мөхтәри округләр —
11	Бөртала Монгол мөхтәри округы	Бөртала	بۆرتالا موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى‎ Börtala Mongghul Aptonom Oblasti	博尔塔拉蒙古自治州 Bó'ěrtǎlā Měnggǔ Zìzhìzhōu	443,680
12	Чадҗи Хуэй мөхтәри округы	Чаңҗи	سانجى خۇيزۇ ئاپتونوم ئوبلاستى‎ Sanji Xuyzu Aptonom Oblasti	昌吉回族自治州 Chāngjí Huízú Zìzhìzhōu	1,428,592
13	Кызылсу Кыргыз мөхтәри округы	Артыш	قىزىلسۇ قىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستى‎ Qizilsu Qirghiz Aptonom Oblasti	克孜勒苏柯尔克孜自治州 Kèzīlèsū Kē'ěrkèzī Zìzhìzhōu	525,599
14	Баянгол Монгол мөхтәри округы	Корла	بايىنغولىن موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى‎ Bayingholin Mongghul Aptonom Oblasti	巴音郭楞蒙古自治州 Bāyīnguōlèng Měnggǔ Zìzhìzhōu	1,078,492
— Өяз дәрәҗәдәге шәһәрләр — (Шеңҗан җитештерү-төзү корпусы тарафыннан идарә ителәләр)
15	Шихәнзә	Шихәнзә	شىخەنزە شەھرى‎ Shixenze Shehri	石河子市 Shíhézǐ Shì	635,582
16	Уҗачу	Уҗачу	ئۇجاچۇ شەھرى‎ Wujachu Shehri	五家渠市 Wǔjiāqú Shì	72,613
17	Тумшук	Тумшук	تۇمشۇق شەھرى‎ Tumshuq Shehri	图木舒克市 Túmùshūkè Shì	147,465
18	Арал	Арал	ئارال شەھرى‎ Aral Shehri	阿拉尔市 Ālā'ěr Shì	166,205
19	Бәйтүн	Бәйтүн	بەيتۈن شەھىرى‎ Beatün Shehiri	北屯市 Běitún Shì	76,300
20	Башәгим	Башәгим	باشئەگىم شەھىرى‎ Bashegym Shehiri	铁门关市 Tiĕménguān Shì	50,000
21	Кушүгез	Кушүгез	قوشئۆگۈز شەھىرى‎ Qoshögüz Shehiri	双河市 Shuānghé Shì	53,800

Сәнәгать

Нефть эшкәртү, металлургия, машиналар төзү, химия, тукымачылык сәнәгате эшханәләре бар. Төзелеш материаллары эшләп чыгарылалар. Һөнәрмәндчелек үсеш алган: ефәк һәм келәм туку, металл, күннән төрле әйберләр әзерләү, кәгазь эшләп чыгару.