Mongolii

Mongolii (mong.: Монгол Улс [mɔŋɢəɮ ʊɮs] «Mongolijan valdkund», vanh mong.: ), nece om täuz' oficialine nimituz, om mererandatoi valdkund Keskmäižes Azijas. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Ulanbatar.

Mongolii
Монгол Улс

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Ulanbatar
Eläjiden lugu (2018)	3,103,428[1] ristitud
Pind	1,564,116 km²
Kel'	mongolijan
Valdkundan pämez'	Battulga Haltmaagiin
Päministr	Hurelsuh Uhnaagiin
Religii	buddizm, ateizm
Valüt	mongolijan tugrik (MNT, ₮)
Internet-domen	.mn, .мон
Telefonkod	+976
Aigvö	UTC+7..+8

Istorii

Vn 1911 29. päiväl tal'vkud Mongolii tedištoiti ripmatomut Cin-imperijaspäi.

Valdkundan ezmäine Konstitucii oli väges vspäi 1924. Nügüdläine videnz' lugul Konstitucii^[2][3] om vahvištadud vn 1992 uhokun 12. päiväl, se om väges vn 2001 vajehtusidenke.

Geografijan andmused

Mongolijan topografine kart (2007)

Mongolii om mavaldkundröunoiš Venämanke pohjoižes (röunan piduz — 3452 km), Kitainke päivnouzmas, suves da päivlaskmas (4360 km). Ühthine röunoiden piduz — 8082 km. Pind om 1 564 116 km². Mongolii om mererandatoi valdkund.

Mägiplato otab man tobmad palad 900..1500 metrad ü.m.t. korktusil. Kaikiš korktemb čokkoim om Kuiten Uul-mägenpä (toižed nimed oma Huitun Orgil, Nairamdal Orgil, 4374 m ü.m.t.) Kitain röunal man päivlaskmas.

Klimat om letetazangišton kontinentaline kuiv. Lämuden köläidused oma lujad da teravad päivän da ön keskes, kezan (+25..+35 C°) da tal'ven (−25..−35 C°) keskes. Paneb 200..500 mm sadegid vodes. Letetorokad oleskeldas paksus.

Londuseližed pävarad oma kivivoi, kivihil', metallad (vas'k, molibden, vol'fram, nikel', tin, cink, raud, kuld, hobed), fosfatad.

Politine sistem

Valdkundaline pert'kulu (ezimal) om parlamentan ištundoiden sija Ulanbataras, kezaku 2009

Ohjandusen form om unitarine konstitucine parlamentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (mong.: Монгол Улсын Ерөнхийлөгч), hän-žo om armijan päkäsknik. Kaik rahvaz valičeb händast nelläks vodeks, kahtenden strokun voimuz om olmas.

Parlament om üks'kodine Sur' Valdkundaline Hural (mong.: Улсын Их Хурал) 76 ühtnijanke. Hö valičesoiš kaiken rahvahan änestusel kerdan nelläs vodes. Deputatad valitas päministrad, i hän paneb ohjastusen radnikoid radsijha prezidentanke sättutandan jäl'ghe.

Parlamentan ühtnijoiden järgenduseližen valičendad oliba vn 2016 29. päiväl kezakud. Battulga Haltmaagiin sai vägestust vn 2017 valičendoiden kahtendes turas (26. kezaku i 7. heinku, 2. tur — 50,6 % änid) da radab prezidentan vn 2017 heinkun 10. päiväspäi ühtent strokud. Hurelsuh Uhnaagiin om päministraks vn 2017 redukun 4. päiväspäi.

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Mongolijan administrativiž-territorialine jagand.

Mongolii jagase kaks'kümneks ühteks agjaks (aimak:aks, mong.: аймаг) da ühteks pälidnaks (mong.: нийслэл, Ulanbatar). Aimakad alajagasoiš 329 somon:aks (ümbrikoks, mong.: сум) vl 2006.

Eläjad

Mongolijas elädas mongolijalaižed. Vl 2014 valdkundan ristitišt oli 2 931 300 eläjad. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Religijan mödhe (2010): buddistad — 53 %, religijatomad — 38,6 %, islamanuskojad — 3 %, šamanistad — 2,9 %, hristanuskojad — 2,2 %, toižed uskojad — 0,3 %.

Valdkundan kaks' ristitud videspäi elädas Ulanbatar-pälidnas. Toižed znamasižed lidnad (enamba 30 tuh. ristituid vl 2010, surembaspäi penembha): Erdenet, Darhan, Čoibalsan, Muren, Nalaih. Vl 2010 kaik oli 25 lidnad enamba mi 10 tuh. eläjidenke. Lidnalaižiden pala om 68,7 % (2020).

Rahvahanižanduz

Mongolii om keskmäižen šingotesen agrariž-industrialine valdkund. Ižanduz baziruiše kaivuztegimišton (hilen, vas'ken, molibdenan, tinan, vol'framan, kuldan i kivivoin samine) i maižandusen (živatvodind) radol. Vl 2024 valdkundan nominaline kogosüdäiprodukt oli 23,7 mlrd. US$ ekvivalentas (119. sija mail'mas; US$6,666 ühtele hengele, 104. sija) vai 67,7 mlrd. US$ tazostadud ostmižmahtusen mödhe (121. sija; US$19,063 ühtele hengele, 98. sija). Sur' valdkundaline velg, ületi KSP:n surut 180 procentaks vl 2023. Industrijan toižed päsarakod oma sauvond i sauvondmaterialiden pästand, tekstiline (kašmiran vill, naturaližed kuidud), sömtegimišt (liha- i maidprodukcii, jomad). Finansine voz' zavodiše 1. vilukud.

Kogosüdäiproduktan palad (vn 2017 andmused): maižanduz 12,1 %, tegimišt 38,2 %, holitišiden sfer 49,7 %. Radnikoiden järgenduz sarakoidme vl 2016: maižanduz 31,1 %, tegimišt 18,5 %, holitišiden sfer 50,5 %.

Vl 2010 valdkundan päeksport oli vas'k (37 %), kivihil' (19 %), raudkivend da raudühthesuladused (9 %), kuld (8 %), kivivoi (7 %); toine eksport — cink (4 %), kodiživatoiden karv (4 %), toižed metallad (3 %), lehmänliha, sobad. Importan tavarad oma mašinansauvomižen produkcii i mašiništ, poltuz, avtod, söndtavarad, kulutajiden tegimištoližed tavarad, himižen tegimišton produkcii, sauvondmaterialad, tabaktegesed, tavarad kodiižandusen täht, muil da detergentad. Eksport ületab importad znamasižešti. Valdkundan päpartnör torguindas om Kitai (Mongolijan importan nelländez' da pol'eksportad).