Nigerii

From Wikipedia, the free encyclopedia

Nigerii
Remove ads

Nigerii (angl.: Nigeria [naɪ̯ˈdʒɪɹɪ̯ə]), Nigerijan Federativine Tazovaldkund (angl.: Federal Republic of Nigeria [ˈfedərəl rɪˈpʌblɪk ɒv naɪ̯ˈdʒɪɹɪ̯ə]) om valdkund Päivlaskmaižes Afrikas. Se om Afrikan kaikiš suremb valdkund eläjiden lugumäran mödhe. Pälidn — Abudž.

Tarbhaine lehtpol'
Anglijankel'ne tarbhaine lehtpol'
Quick Facts

Nigerii om MTO:n da KEVO:n ühtnii.

Remove ads

Keled da valdkundan nimed niil

Thumb
Beninan, Nigerijan da Kamerunan kel'kart (2007)

Nigerijan nimed man heimoiden kelil:

  • Republic ndi Naigeria (igbo);
  • Orílẹ̀-èdè Olómìnira Àpapọ̀ ilẹ̀ Nàìjíríà (joruban);
  • Jam-huriyar Taraiyar Nijeriya (hausan);
  • Republik Federaal bu Niiseriya (fula).

Sikš ku Nigerijas lugetas 514 eläbal kelel[2], ka valdkundan üks'jäine oficialine kel' om anglijan kel'.

Man rahvahan tobj pala pagižeb kahtel kelel da enamba sidä[3]. Avaras levitadud keled: edo, fula, hausan kel', igbon kel', joruban kel', kanuri. Tahol'žed keled kävutadas lodaidamha da kirjutamha lehtesištol. Erasid niišpäi opetas školiš.

1980-nzil vozil kaiknigerijaine kirjamišt om ratud latinan kirjamišton pohjal. Kävutadas sidä erazvuiččiš Nigerijan keliš.

Remove ads

Istorii

Voz'sadoil 8.-14. Nigerijan territorii oli transsaharan kalaidajiden Kanem Borno-imperijan palaks, sen ohjastajad kändisoiš islamha vl 1085.

Vn 1960 redukun 1. päiväl Nigerii, Suren Britanijan kolonijan oldes, sai ičeze ripmatomut. Kolonizatorad andoiba eläjiden palale (joruba-heim) hristanuskondan anglikašt formad.

Vozil 1967−1970 rahvahanikoiden soda tegihe valdkundas. Maiden unitarizacijan naprind vei sodaha, sikš ku islamižed pohjoižmad ei olend hökkähtunuded unitarizacijanke.

Valdkundan päižed politižed partijad oleliba kel'don al pordon aigad (vozil 1966−1978, 1984−1989 da 1993−1998), sikš miše formiruihe niid etniž-regionaližen tundusen pohjal.

Jäl'gmäine Nigerijan Konstitucii[4] tuli väghe vn 1999 semendkun 29. päiväl, se om videnz' valdkundan konstitucii ripmatomuden aigas.

Remove ads

Geografii

Thumb
Nigerijan topografine kart (2007)

Ma röunatab Beninanke päivlaskmas (röunan piduz om 809 km), Nigeranke pohjoižes (1608 km), Čadanke homendezbokas (85 km), Kamerunanke päivnouzmas (1975 km). Ühthine röunoiden piduz om 4477 km. Nigerii sijadase Gvinejan lahtan randpolel. Ühthine merenrandišton piduz — 853 km.

Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om Čappal Vaddi-mägi (2419 m), se sijadase Tarab-štatas.

Niger- da Benue-joged jagadas mad kaks'haz: Mererandaline tazangišt sijadase sen suvipalas; pohjoižpalas madalad mägitazangištod dominiruidas. Čirakoiden čep' om Mererandaližen tazangišton päivlaskmas, pidust' randpol't. Nece tazangišt venub jogiden sagedmaiš. Madalad mägitazangištod oma Jorub-plato Niger-jogen päivlaskmpolehe da Udi-plato sen-žo jogen päivnouzmpolehe. Edemba Pohjoine mägitazangišt sijadase, sen korktuz vajehtelese 400..600 metraspäi ü.m.t. enamb mi 1000 metrhasai. Mägitazangišton kaikiš korktemb pala om Džos-plato, kudamban kaikiš korktemb čokkoim — Šere-mägi (1735 m). Pohjoine mägitazangišt kändase lodehes Sokoto-tazangištoks, i homendezbokas — Born-tazangištoks.

Londuseližed pävarad oma londuseline gaz, kivivoi, kivihil', metallad (raudkivend, cink, tin, hahktin, niobii), toižed varad — mouckivi, väghine mahuz.

Politine sistem

Thumb
Parlamentan alakodin pert' Abudžas, sügüz'ku 2005

Ohjandusen form om federativine prezidentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (angl.: President of the Federal Republic of Nigeria), armijan päkäsknik — hän-žo. Rahvaz valičeb prezidentad, sen valdatusiden strok om nell' vot, enamba mi kaks' strokud jäl'geten ei sa. Armijan lugumär — 85 tuhad mest.

Käskusenandai tobmuz om kaks'kodiine Nacionaline Suim (angl.: The National Assembly). Sen üläkodi om Senat (109 ristitud). Senatan ezitajid valitas relätivižen enambuden mažoritarižen sisteman mödhe (36 koumemandatišt ümbrikod i 1 om üks'mandatine). Senatan ezimez' valičese Senatan ezitajil. Suiman alakodi om Ezitajiden palat (360 ristitud). Alakodin ezitajid valitas üläkodin ezitajiden kartte. Kaikiden ezitajiden valdatusiden strok om nell' vot. Nügüd' centristad valdoitas (Nigerijan Rahvahaliž-Demokratine Partii, NRDP).

Nigerijan järgenduseližed pävaličendad oliba vn 2019 uhokun 23.-24. päiväl, valitihe valdkundan parlamentan ühtnijoid da prezidentad. Nügüdläine prezident om Mohammadu Buhari, sai 55,6 % (vl 2015 53,96 %), tuleškanzi radho vn 2015 semendkun 29. päiväl, se om hänen kahtenz' strok.

Remove ads

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Nigerijan administrativiž-territorialine jagand.

Nigerijan ma om jagadud koumekümneks kudeks štataks (angl.: state-sana znamoičeb «valdkund»), mugažo federaline pälidnan territorii om olmas (angl. Federal Capital Territory). Kaik ned alajagasoiš 774 territorijaks sijaliženke ičeohjastusenke (Local Government Area, LGA)[5]. Vl 1960 vaiše koume territorijad oli, sätihe niid etnižen da religijan tundusen pohjal, i aigan jokstes henotihe niid 36 štataks.

Remove ads

Eläjad

Nigerijas elädas nigerijalaižed. Vl 2013 valdkundan ristitišt oli 177 155 754 eläjad. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Kaik kahesa lidnad enamba mi millionanke eläjid om Nigerijas (surembaspäi penembha): Lagos, Kano, Ibadan, Kadun, Port Harkort, Benin Siti, Maiduguri i Zaria.

Religii

Uskolaižed oma islamanuskojad (ristitišton pol'), hristanuskojad (kaks' videndest) da sijaližiden veroiden kaičijad (kümnendez).

Šariatan käskused oma väges kaks'toštkümnes štatas, sidä kesken ühesan štatan kaikel territorijal[1].

Hristanuskondan konfessijad: anglikanilaižed (20 mln), katolikad (20 mln) da videndenkümnendenpäivänuskojad (18,2 mln).

Remove ads

Kul'tur

Etnižiden gruppiden äjüz märičeb Nigerijan rahvahanmuzikan stilid. Kaikuččel etnosal ičeze veroližed soitod da pajod oma.

Kuvatud Nigerijas täuz'piduzližiden fil'miden lugumär ühten voden ülitab 800 (kahtenz' sija mail'mas Indijan jäl'ghe)[6]. Nimitadas man kinoindustrijad Nollivudaks, Gollivudan analogijan mödhe. Ühten fil'man keskmäine büdžet om läz US$15,000.

Ižanduz

Nigerii om goll' šingotai afrikanine valdkund kivivoin surenke eksportanke (kahesanz' sija mail'mas vl 2007). Erased rajonad mokičesoiš elektroenergijan mairhes, hubiš teiš da redukahas jondvedespäi[7].

Vl 2020 valdkundan kogosüdäiprodukt oli US$1,275 trln (23. sija mail'mas) i US$5066 ühthe henghe ostmižmahtusen paritetan mödhe, faktižikš — US$443 mlrd (27. sija) i US$2149 ühthe henghe. Kanzoiden 70 % elädas alemba mi gollüden tazopind. Ristitud radnikoitas maižanduses (70 %), tegimištos (10 %) da holituzsferas (20 %).

Kivivoin eksportižed sortud nimitasoiš «Bonny Light» da «Forcados». Kivivoin ližaks, sur' eksportine znamoičend om kakaonbabuil da räzinal, sidä kesken londuseližes kaučukaspäi. Nigerii om kivivoin üks' päeksportirujišpäi Päivlaskmaižen Evropan da AÜV:oiden täht.

Remove ads

Praznikad

Kaiken rahvahan da hristanuskoijiden praznikad:

More information Dat, Nimi ...

Homaičendad

Irdkosketused

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads
Remove ads