Մեծ Հայք
From Wikipedia, the free encyclopedia
Մեծ Հայք, հայտնի է նաև որպես Մեծ Հայքի թագավորություն, Հայոց թագավորություն, Հայկական աշխարհակալություն, Հայկական կայսրություն (լատին․՝ Armenia Maior), հինաշխարհյան և վաղմիջնադարյան շրջանի հայկական թագավորություն Հայկական լեռնաշխարհում, որը գոյություն է ունեցել մ․թ․ա․ 331-ից մինչև մ․թ․ 428 թվականը։ Հիմնադրել է Հայաստանի սատրապ Երվանդ Գ-ն, ով Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան արշավանքից հետո Մեծ Հայքը հռչակել է անկախ պետություն։ Երվանդունիներն իրենց աթոռանիստն են դարձնում Վանի թագավորության օրոք հիմնադրված Արգիշտիխինիլի քաղաքը, որը վերանվանվում է Արմավիր։
Մեծ Հայք | ||||
Մեծ Հայքի թագավորությունն իր հզորության գագաթնակետին՝ Տիգրան Բ Մեծի օրոք | ||||
Պետական կարգ | թագավորություն կայսրություն (Տիգրան Բ Մեծի օրոք) | |||
Մայրաքաղաք | Արմավիր (մ․թ․ա․ 331-210) Երվանդաշատ (մ․թ․ա․ 210-176) Արտաշատ (մ․թ․ա․ 176-77, 69-120) Տիգրանակերտ (մ․թ․ա․ 77-69) Վաղարշապատ (մ․թ․ա․ 120-330) Դվին (մ․թ․ա․ 336-428) | |||
Թագավորանիստ ոստան | ||||
Պետության գլուխ | արքա
| |||
Արքայատոհմ | Երվանդունիներ Արտաշեսյաններ Արշակունիներ | |||
Լեզու | հայերեն (հիմնական լեզու) հունարեն արամեերեն պարսկերեն (պարթևերեն, պահլավերեն) | |||
Կրոն | զրադաշտականություն[1]
քրիստոնեություն (301 թվականից) | |||
Դեպքեր և իրադարձություններ | ||||
Պատմական շրջան | հին աշխարհ, միջնադար | |||
Հասարակարգ | ստրկատիրական, ավատատիրական | |||
Հիմնադրում | Մ.թ.ա. 331 թվական | |||
Հզորության գագաթնակետ | Տիգրան Մեծի արքայություն (մ․թ․ա․ 95-մ․թ․ա․ 55) | |||
Անկում | 428 թվական (Արշակունյաց թագավորության անկում) | |||
Ժամանակագրական հաջորդականություն | ||||
- մ․թ․ա․ 331 թվական | Առաջին հիշատակումը որպես անկախ վարչական միավոր | |||
- մ․թ․ա․ 189 թվական | Արտաշեսյանների արքայատոհմի հաստատում հայոց գահին | |||
- մ․թ․ա․ 94-մ․թ․ա․ 66 | Տիգրան Մեծի աշխարհակալություն | |||
- 52 թվական | Արշակունիների արքայատոհմի հաստատում հայոց գահին | |||
- 301 թվական | Քրիստոնեության ընդունումը որպես պետական կրոն | |||
- 405 թվական | Հայոց գրերի ստեղծում | |||
- 428 թվական | Մեծ Հայքի զավթում պարսիկների կողմից | |||
Ներկայիս տարածքում | Հայաստան Արցախի Հանրապետություն Վրաստան Աբխազիա Հարավային Օսիա Թուրքիա Ադրբեջան Իրան Սիրիա Իրաք Լիբանան Իսրայել Պաղեստին Հորդանան Եգիպտոս Քուվեյթ Սաուդյան Արաբիա Աֆղանստան Թուրքմենստան Ուզբեկստան | |||
| ||||
Պատմության պորտալ |
Մագնեսիայի ճակատամարտում սելևկյան բանակի ջախջախումից հետո մ․թ․ա․ 189 թվականին Արտաշես Ա-ն հռչակվում է հայոց արքա՝ վերականգնելով անկախ պետականությունը։ Վերջինս միավորում է Մեծ Հայքի գրեթե բոլոր նահանգները (բացառությամբ Ծոփքի), ստեղծում կայուն և մարտունակ բանակ, իր հաջորդներին թողնում տնտեսապես զարգացած պետություն։ Մեծ Հայքի թագավորությունը սակայն իր հզորության գագաթնակետին է հասնում Տիգրան Բ Մեծի օրոք (մ․թ․ա․ 95-մ․թ․ա․ 55)․ Տիգրանյան նվաճումների արդյունքում ստեղծվում է Հայկական աշխարհակալությունը (կայսրությունը), որը ձգվում էր Կովկասյան լեռներից մինչև Եգիպտոս, Կասպից ծովից մինչև Միջերկրական։ Տիգրանը պարթևներից խլում է «արքայից արքա» տիտղոսը՝ Մեծ Հայքը դարձնելով արևելքի հզորագույն թագավորությունը ։ Սակայն հետագա տարիներին շարունակվող հռոմեա-պարթևական հակամարտությունն էական վնաս է հասցնում Մեծ Հայքին, որն էլ անկում է ապրում մ․թ․ 1 թվականին՝ Տիգրան Դ-ի մահվանից հետո։
Արտաշեսյանների թագավորության անկումից հետո կես դարից ավելի Մեծ Հայքում հաջորդաբար իշխում են Հռոմի և Պարթևստանի դրածոները։ Արյունարբու պատերազմներից հետո՝ 66 թվականին, Ներոնը հայոց արքա է ճանաչում Տրդատ Ա Արշակունուն՝ Վաղարշ Ա-ի եղբորը։ Արդյունքում՝ հաստատվում է Արշակունիների ժառանգական իշխանությունը։ Տրդատ Գ Մեծի կառավարման տարիներին՝ 301 թվականին, Մեծ Հայքը առաջինն աշխարհում քրիստոնեությունն ընդունում է որպես պետական կրոն։ Հաջորդ հարյուրամյակում, այս անգամ Վռամշապուհ արքայի կառավարման տարիներին, տեղի է ունենում հերթական դարակազմիկ իրադարձությունը և 405 թվականին Մեսրոպ Մաշտոցն իրագործում է հայոց գրերի գյուտը։ Մինչ այդ սակայն՝ 387 թվականին, Մեծ Հայքը բաժանվել էր Հռոմի և Սասանյան տերության ազդեցության գոտիների, մինչդեռ Արշակունիները չէին դադարում իշխել միացյալ հայոց հողերի վրա։ Արշակ Գ-ի մահից հետո հռոմեացիները վերացնում են արևմտահայկական թագավորությունը՝ այն միացնելով Փոքր Հայքի նահանգներին, իսկ պարսկական հատվածում Արշակունիները շարունակում են իշխել մինչև 428 թվականը։